Book Title: Dharm aur Panth
Author(s): Sukhlal Sanghavi
Publisher: Z_Dharma_aur_Samaj_001072.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/229202/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma aura paMtha prathama arthAt dharmameM antadarzana hotA hai / vaha AtmAke andarase utpanna hotA hai, vahIM sthira rahatA hai aura manuSyako usI ora AkRSTa karatA hai / jaba ki dUsare arthAt paMthameM bahirdarzana hotA hai, vaha bAhya bAtAvaraNa tathA dekhAdekhIse utpanna hotA hai, isalie bAharakI ora AkRSTa karatA hai aura manuSyako bAhara kI tarapha dekhane meM ulajhA rakhatA hai / dharma guNajIvI aura guNAvalambI hai / vaha AtmA ke guNoMpara rahatA hai | paMtha rUpajIvI aura rUpAvalambI hai / usakA AdhAra bAhya rUpa raMga aura UparI ADambara hai / vaha veza, kapar3oM kA raMga, pahananekI rIti, pAsa rakhaneke sAdhana tathA upakaraNoMkI ora vizeSa ruci dikhalAtA hai tathA unhIMkA Agraha karatA hai / I dharmameM ekatA aura abhedake bhAva uThate haiM aura samAnatAkI taraMgeM uchalatI haiN| paMtha meM bheda aura viSamatAkI darAreM par3atI aura bar3hatI jAtI hai / dharmameM manuSya dUsaroM ke sAtha bhedabhAva bhUlakara abhedakI ora jhukatA hai, dUsareke duHkhameM apanA sukha bhUla jAtA hai, yA yoM kahanA cAhie ki usake sukha-duHkha koI alaga vastu nahIM rahate / dUsaroMke sukha-duHkha hI usake sukha-duHkha bana jAte haiM / paMtha meM manuSya apanI vAstavika abheda-bhUmiko bhUlakara medakI tarapha adhikAdhika zukatA jAtA hai / dUsarekA duHkha usapara asara nahIM karatA / apane sukha ke lie vaha lAlAyita rahatA hai / athavA yoM kahanA cAhie ki usa manuSya ke sukha-duHkha duniyAke sukha-duHkhoMse sarvathA alaga ho jAte haiM / isa meM manuSya ko apanA aura parAyA ye do zabda pada padapara yAda Ate haiM / dha svAbhAvika namratA honeke kAraNa manuSya apaneko choTA aura halakA samajhatA Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma aura paMtha hai / usameM amimAna sarIkhI koI bAta hI nahIM hotii| cAhe jitane guNa tathA sampatti prApta ho jAya vaha apaneko sabase choTA hI dekhatA hai / dharmameM brahma arthAt sacce jIvanakrI jhA~kI honese, usakI vyApakatAke sAmane manuSya ko apanA vyaktitva hamezA choTA-sA pratIta hotA hai | paMthameM isase unTA hai| isameM guNa aura vaibhava na honepara bhI manuSya apaneko dUsaroMse bar3A mAnatA hai aura dUsaroMse manavAnekA prayatna karatA hai / usameM yadi namratA hotI hai to vaha banAvaTI hotI hai / usa manuSya ko sadA apane bar3appanakA khayAla banA rahatA hai| usakI namratA bar3appanakA poSaNa karaneke lie hotI hai| sacce jIvanakI jhAMkI na honeke kAraNa guNoMkI anantatA tathA apanI pAmaratAkA bhAna na honeke kAraNa paMthameM par3A huA manuSya apanI laghutAkA anubhava nahIM kara sakatA / vaha ladhutAkA kevala dikhAvA karatA hai| dharmameM satya kI dRSTi hotI hai| usameM sabhI tarapha dekhane tathA jAnanekA dhairya hotA hai / sabhI pakSoMko saha lenekI udAratA hotI hai| paMthameM aisA nahIM hotA / usameM satyAbhAsakI dRSTi hotI hai| vaha sampUrNa satya ko apane hI pakSameM mAna letA hai, isalie dUsarI tarapha dekhane tathA jAnaneke lie usakA jhukAva hI nahIM hotA virodhI pakSoM ko sahane athavA samajhanekI udAratA usameM nahIM hotii| dharmameM apanA doSoMkA aura dUsaroMke guNoMkA darzana mukhya hotA hai / paMthameM isase ulTA hai / paMthavAlA dUsaroMke guNoM kI apekSA doSa hI adhika dekhatA hai aura apane doSoMkI apekSA guNoMko hI adhika dekhatA hai| vaha apane hI guNoMkA bakhAna karatA rahatA hai, usakI A~khoMmeM apane doSa Ate hI nhiiN| dharmameM kevala cAritrapara dhyAna diyA jAtA hai / jAti, liMga, umara, veza, cihna, bhASA tathA dUsarI bAhya vastuoMke lie usameM sthAna nahIM hai / paMthameM ina bAhya vastuoMpara hI adhika dhyAna diyA jAtA hai| amuka vyakti kisa jAtikA hai ? puruSa hai yA stro ? umara kyA hai ? veza kaisA hai ? kauna-sI bhASA bolatA hai ? kisa prakAra uThatA baiThatA hai ? paMthama inhIMko mukhya mAnakara cAritrako gauNa kara diyA jAtA hai| bahuta bAra aisA hotA hai ki jisa jAti, liMga, umara, veza yA cihnakI paMthavizeSake anuyAyioMmeM pratiSThA nahIM hai, unheM dhAraNa Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 28 dharma aura samAja karake koI acche cAritravAlA vyakti bhI A jAtA hai to ve loga usakI tarapha dhyAna nahIM dete| kaI bAra to use apamAnita karake nikAla taka dete haiN| dhamameM sArA saMsAra eka hI caukA hai| choTe choTe cauke na honeke kAraNa usameM chuAchUna yA dhRNA-dveSakI bAta hI nahIM hai / yadi koI bAta jurI samajhI jAtI hai to yaha ki pratyeka vyaktiko apanA pApa hI burA lagatA hai| paMthameM caukebAjI itanI jabardasta hotI hai ki hara eka bAtameM chuAchUtakI gaMdha AtI hai| isI kAraNa paMthavAloMkI nAka apane ApakI durgandha taka nahIM pahu~catI / unheM jitanI durgandha apane paMthase bAharake logoM meM AtI hai utanI apane pApameM nahIM / svayaM jise svIkAra kara liyA vahI unheM sugandhita lagatA hai aura apanA pakar3A huA rAstA hI zreSTha dikhatA hai| usake sivAya sabhI badabUdAra tathA sabhI mArga ghaTiyA mAlUma par3ate haiM / saMkSepameM kahA jAya to dharma manuSyako dina rAta puSTa honevAle bhedabhAvake saMskAroMse nikAla kara abhedakI tarapha dhakelatA hai| paMtha ina saMskAroMko adhikAdhika puSTa karatA hai| yadi daivayogase koI abhedakI tarapha jAtA hai to paMthako santApa hotA hai / dharmameM duniyAke choTe bar3e jhagar3e, jara, jorU, jamIna, chuTapana, bar3appana Adike saba virodha zAMta ho jAte haiM / paMthama dharmake nAma aura dharmakI bhAvanApara hI jhagar3e khar3e ho jAte haiM / isameM aisA mAlUma par3ane lagatA hai ki jhagar3eke vinA dharmakI rakSA hI nahIM ho sktii| dharma aura paMthakA antara samajhaneke lie pAnIkA udAharaNa leM, to paMtha aisA pAnI hai jo samudra, nadI, tAlAba, kuA~ Adi maryAdAoMse bhI adhika saMkucita hokara hinduoMke pIneke ghar3e meM par3A huA hai| kisI dUsare vyaktike chUte hI usake apavitra evaM bhraSTa ho jAnekA Dara hai / para dharma AkAzase girate hue varSAka pAnI sarIkhA hai| isake lie koI sthAna yA vyakti U~cA nIcA nahIM hai / "isameM eka jagaha eka svAda aura dUsarI jagaha dUsarA svAda nahIM hai| isameM rUpa-raMgakA bhI bheda nahIM hai| pratyeka vyakti ise prApta kara sakatA hai aura pacA sakatA hai| paMtha hinduoM ke ghar3e ke pAnI sarIkhA hotA hai / usake lie apane sivAya dUsare saba pAnI aspRzya hote haiM / use apanA svAda aura apanA hI rUpa acchA lagatA hai / prANAnta honepara bhI pantha dUsaroM ke ghar3e ko chUnese rokatA hai / Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma aura paMtha panya yadyapi dharmamaise hI utpanna hotA hai aura apaneko dharmakA pracAraka mAnatA hai kintu hamezA dhamakA bAta hI karatA rahatA hai| jaise jIvita rudhira aura mAMsa meMse ugA huA nakha jaise jaise bar3hatA jAtA hai vaise vaise rudhira aura mAMsako bhI nukasAna pahuMcAtA hai| isa lie, jaba bar3he hue nakhako kATa diyA jAtA hai tabhI hAr3a-piMjara surakSita rahate haiN| isI prakAra dharmase alaga par3A huA pantha, cAhe vaha dharmameM se hI paidA huA ho, jaba kATakara sApha kara diyA jAtA he tabhI mAnava-samAja sukhI hotA hai| yahA~ yaha prazna hotA hai ki dharma aura panthameM kisI prakArakA mela hai yA nahIM, aura yadi hai to kisa tarahakA ? isakA uttara sarala hai / jIvita nakhako koI nahIM kATatA / yadi vaha kaTa jAya to duHkha hotA hai| rUdhira aura mAMsa kI rakSAko bhI dhakkA pahu~catA hai| ve sar3ane lagate haiM / isI prakAra panthoMmeM yadi dharmakA jIvana ho to hajAra pantha bhI bure nahIM haiN| jitane manuSya haiM, cAhe utane hI pantha ho jAya phira bhI logoM kA kalyANa hogaa| kyoMki isameM prakRtibheda aura dUsarI vizeSatAoMke anusAra hajAroM bhinnatAe~ hone para mI kleza nahIM hogA, prema banA rhegaa| abhimAna nahIM hogA, namratA banI rhegii| zatrubhAva nahIM hogA, mitratA kAyama rahegI / uttejitapanA nahIM hogA, kSamAbhAva sthira rahegA / panya pahale the, aba haiM aura Age bhI rheNge| unameM sudhArane yA karane lAyaka itanA hI hai ki unase alaga par3e hue dharmake tatvako phirase unameM DAla diyA jAya / hama kisI bhI paMthako mAneM kintu usameM dharma ke tatvoMko surakSita rakhate hue hI usakA anusaraNa kareM / ahiMsAke lie hiMsA na kreN| satyake lie asatya na boleM / paMtha dharma ke prANa phUMkanekI zarta yahI hai ki hamArI dRSTi satya kA Agraha karanevAlI bana jAya / saMkSepameM satyAgrahIke lakSaNa isa prakAra haiM ---- (1) hama svayaM jisa bAtako mAnate yA karate hoM usakI pUrI samajha honI cAhie / apanI samajhapara itanA vizvAsa honA cAhie ki dUsareko spaSTatA aura dRr3hatAke sAtha samajhA skeN| (2) apanI mAnyatAke viSayameM hamArI samajha tathA hamArA vizvAsa yathArtha hai, isa kI kasauTI yahI hai ki dUsareko samajhAte samaya hameM tanika bhI Aveza yA krodha na Ave / dUsareko samajhAte samaya apanI mAnyatAkI vizeSatAke sAtha yadi Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma aura samAja kucha truTiyA~ bhI mAlUma par3eM to unheM bhI vinA saMkoca svIkAra karate jAnA caahie| (3) jisa prakAra apanI dRSTi samajhAnekA dhairya cAhie usI prakAra dasarekI dRSTi samajhaneke lie bhI pUrI udAratA tathA tatparatA honI cAhie / eka vastuke viSaya meM jitane pakSa tathA jitane dRSTikoNa ho sake sabhIkI samA. natA karake balAbala jAnanekI vRtti honI cAhie / itanA hI nahIM yadi apanA pakSa nirbala aura bhrAnta mAlUma par3e, to usakA tyAga karanemeM itanI prasannatA honI cAhie jitanI svIkAra karate samaya bhI na huI thii| ( 4 ) sampUrNa satya deza, kAla athavA saMskAroMse sImita nahIM hotA / isalie sAre pahaluoMmeM jo khaMDasasya haiM, una sabakA samanvaya karanekI vRtti honI caahie| ___ paMthameM dharma nahIM hai, isIlie pantha samAja aura rASTrake lie ghAtaka bane hue haiM 1 jahA~ samAja aura rASTrako ekatAkA prazna AtA hai vahIMpara niSprANa paMtha Ar3e A jAte haiN| dharmajanita paMthoMkI sRSTi to mAnava-samAja tathA vizva. mAtrako eka karane ke lie huI thii| isa kAryako karanekA paMtha dAvA bhI karate haiN| kintu hama dekha rahe haiM ki pantha hI hamAre eka hone aura milanemeM ror3A aTakA rahe haiM / paMthakA artha aura kucha nahIM usakA artha hai, dharmake nAmapara utpanna tathA puSTa huA hamAre mAnasika saMkucitapanakA mithyAbhimAna | jaba loka-kalyANa yA rASTra-kalyANa ke lie eka sAmAnya-sI bAtako pracalita karanA hotA hai to paMthake jaharIle aura saMkucita saMskAra Akara kahate haiM--sAvadhAna ! tuma aisA nahIM kara sakate / aisA karoge to dharma rasAtalameM calA jaaegaa| loga kyA samajheMge aura kyA kaheMge ! koI digambara yA zvetAmbara yA anya koI apane pakSako taraphase calanevAle jhagar3e meM bhAga na le athavA paisA honepara bhI usa jhagar3e ke phaMDameM dAna dene se inkAra kare, nyAyAlaya meM prabhAva honepara bhI sAkSo na bane, to usakA paMtha usake lie kyA karegA ? musalamAnoMkA sArA jatthA hindU maMdirake pAsase tAjiyA le jA rahA ho aura koI saccA musalamAna hinduoMkI bhAvanA na dukhAneke uddezyase dUsare rAste le jAneko kahe yA gohatyA karane kI manAhI kare, to usa musalamAnake sAtha usake paMthavAle kaisA Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma aura paMtha vyavahAra kareMge ? eka Arya samAjakA sabhya kabhI saccI dRSTise mUrtike sAmane baiTha jAya to usakA samAja-paMtha usake lie kyA karegA ? isa prakAra paMtha satya aura ekatAke Ar3e A rahe haiM / athavA yoM kahanA cAhie ki hama svayaM paMthamaya saMskArake zastrase satya aura ekatAke sAtha droha kara rahe haiN| isIlie paMthakA abhimAna karanevAle tathA bar3e bar3e mAne jAnevAle dharmaguru, paMDita yA purohita kabhI ApasameM nahIM mila skte| ve kabhI ekarasa nahIM ho sakate, jaba ki sAdhAraNa manuSya AsAnIse mila-jula sakate haiN| Apa dekheMge ki ekatA aura loka kalyANakA dAvA karanevAle paMthake guru hI eka dUsarese alaga alaga rahate haiN| yadi dharmaguru eka ho jAya~ arthAt eka dUsarekA Adara karane lage, sAtha milakara kAma kareM aura jhagar3e paidA hI na hone deM, to samajhanA cAhie ki aba paMthameM dharma A gayA hai| hamArA kartavya hai ki paMthoMmeM dharmako lAveM / yadi aisA na ho sake to paMthoMko miTA deN| dharmazUnya paMthakI apekSA vinA paMthakA manuSya yA pazu honA bhI lokahitakI dRSTi se adhika acchA hai / isameM kisIko vivAda nahIM ho sktaa| / paryuSaNa-vyAkhyAnamAlA, ahamadAbAda, 1930 / anu0 indracandra, ema0 e0]