Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharma aura buddhi Aja taka kisI bhI vicArakane yaha nahIM kahA ki dharmakA utpAda aura vikAsa buddhike sivAya aura bhI kisI tattvase ho sakatA hai / pratyeka dharma-saMpradAyakA itihAsa yahI kahatA hai ki amuka buddhimAn puruSoM ke dvArA hI usa dharmakI utpatti yA zuddhi huI hai / hareka dharma-saMpradAyake poSaka dharmaguru aura vidvAn isI eka bAtakA sthApana karanemeM gaurava samajhate haiM ki unakA dharma buddhi, tarka, vicAra aura anubhava-siddha hai / isa taraha dharma ke itihAsa aura usake saMcAlakake vyAvahArika jIvanako dekhakara hama kevala eka hI natIjA nikAla sakate haiM ki buddhitattva hI dharmakA utpAdaka, usakA saMzodhaka, poSaka aura pracAraka rahA hai aura raha sakatA hai / aisA hote hue bhI hama dharmoM ke itihAsameM barAbara dharma aura buddhitatvakA virodha aura pArasparika saMgharSa dekhate haiN| kevala yahA~ ke Arya dharmakI zAkhAoMmeM hI nahIM balki yUropa Adi anya dezoMke IsAI, islAma zrAdi anya dharmoM meM bhI hama bhUtakAlIna itihAsa tathA vartamAna ghaTanAoMmeM dekhate haiM ki jahA~ buddhi tattvane apanA kAma zurU kiyA ki dharmake viSayameM aneka zaGkA-pratizaGkA aura tarka-vitarkapUrNa praznAvalI utpanna ho jAtI hai / aura bar3e AzcaryakI bAta hai ki dharmaguru aura dharmAcArya jahA~ taka ho sakatA hai usa prabhAvalIkA, usa tarkapUrNa vicAraNAkA Adara karaneke bajAya virodha hI nahIM, sakhta virodha karate haiN| unake aise virodhI aura saMkucita vyavahArase to yaha jAhira hotA hai ki agara tarka, zaGkA yA vicArako jagaha dI jAegI, to dharmakA astitva hI nahIM raha sakegA athavA vaha vikRta hokara hI rhegaa| isa taraha jaba hama cAroM tarapha dharma aura vicAraNAke bIca virodha-sA dekhate haiM taba hamAre manameM yaha prazna honA svAbhAvika hai ki kyA dharma aura buddhi meM virodha hai ? isake uttarameM saMkSepameM itanA kahA jA sakatA hai unake bIca koI virodha nahIM hai aura na ho sakatA hai / yadi sacamuca hI kisI dharmameM inakA virodha mAnA jAe to hama yahI kaheMge ki usa buddhi-virodhI dharmase hameM koI matalaba nhiiN| aise dharmako aMgIkAra karanekI apekSA usako aMgIkAra na karane meM hI jIvana sukhI aura vikasita raha sakatA hai| dharmake do rUpa haiM, eka to jIvana-zuddhi aura dUsarA bAya vyavahAra / kSamA, namratA, satya, saMtoSa Adi jIvanagata guNa pahile rUpameM zrAte haiM aura snAna,
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ tilaka, mUrtipUjana, yAtrA, gurusatkAra, dehadamanAdi bAhya vyavahAra dUsare rUpameM / sAtvika dharmakA icchuka manuSya jaba ahiMsAkA mahattva gAtA huzrA bhI pUrvasaMskAravaza kabhI-kabhI usI dharmakI rakSAke lie hiMsA, pAramparika pakSapAta tathA virodhIpara prahAra karanA bhI Avazyaka batalAtA hai, satyakA himAyatI bhI aina mauke para jaba satyakI rakSAke lie asatyakI zaraNa letA hai, sabako santuSTa rahanekA upadeza denevAlA bhI jaba dharma-samarthana ke lie parigrahakI AvazyakatA batalAtA hai, taba buddhimAnoM ke dila meM prazna hotA hai ki adharmasvarUpa samajhe jAne vAle hiMsA Adi doSoMse jIvana-zuddhi-rUpa dharmakI rakSA yA puSTi kaise ho sakatI hai ? phira vahI buddhizAlI varga apanI zaGkAko una viparItagAmI gurutroM yA paNDitoMke sAmane rakhatA hai| isI taraha jaba buddhimAn varga dekhatA hai ki jIvana-zuddhikA vicAra kiye binA hI dharmaguru aura paNDita bAhya kriyAkANDoMko hI dharma kahakara unake Upara aikAntika bhAra de rahe haiM aura una kriyAkANDoM evaM niyata bhASA tathA vezake binA dharmakA calA jAnA, naSTa ho jAnA, batalAte haiM taba vaha apanI zaGkA una dharma-guruoM, paNDitoM Adike sAmane rakhatA hai ki ve loga jina asthAyI aura paraspara asaMgata bAhya vyavahAroMpara dharmake nAmase pUrA bhAra dete haiM unakA sacce dharmase kyA aura kahA~taka saMbandha hai ? prAyaH dekhA jAtA hai ki jIvana-zuddhi na honepara, balki azuddha jIvana honepara bhI, aise bAhya-vyavahAra, ajJAna, vahama, svArtha evaM bholepanake kAraNa manuSyako dharmAtmA samajha liyA jAtA hai| aise bAhya-vyavahAroMke kama hote hue yA dUsare prakAra ke bAhya-vyavahAra honepara bhI sAttvika dharma kA honA sambhava ho sakatA hai / aise praznoMke sunate hI una dharma-gurutroM aura dharma paMDitoMke manameM eka tarahakI bhIti paidA ho jAtI hai / ve samajhane lagate haiM ki ye prazna karanevAle vAstavameM tAttvika dharmavAle to haiM nahIM, kevala nirI tarkazaktise hama logoMke dvArA dharmarUpase manAye jAnevAle vyavahAroMko adharma batalAte haiN| aisI dazAmeM dharmakA vyAvahArika bAdharUpa bhI kaise Tika sakegA ? ina dharma-guruoMkI dRSTi meM ye loga avazya hI dharma-drohI yA dharma-virodhI haiN| kyoMki ve aisI sthitike preraka haiM jisameM na to jIvana-zuddhirUpI asalI dharma hI rahegA aura na jhUThA saccA vyAvahArika dharma hii| dharmaguruoM aura dharma-paMDitoMke ukta bhaya aura tajanya ulaTI vicAraNAmeMse eka prakArakA dvandva zurU hotA hai| ve sadA sthAyI jIvanazuddhirUpa tAttvika dharmako pUre vizleSaNa ke sAtha samajhAneke badale bAhya-vyavahAroMko trikAlAbAdhita kahakara unake Upara yahA~taka jora dete haiM ki jisase buddhimAna varga unakI dalIloMse Ubakara, asantuSTa hokara yahI kaha baiThatA hai ki guru
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ aura paMDitoMkA dharma sirpha DhakosalA hai-ghokhekI TaTTI hai / isa taraha dharmopadezaka aura tarkavAdI buddhimAn vargake bIca pratikSaNa antara aura virodha bar3hatA hI jAtA hai / usa dazAmeM dharmakA AdhAra vivekazUnya zraddhA, ajJAna yA vahama hI raha jAtA hai aura buddhi evaM bajanya guNoMke sAtha dharmakA eka prakArase virodha dikhAI detA hai| yUropakA itihAsa batAtA hai ki vijJAnakA janma hote hI usakA sabase pahalA pratirodha IsAI dharmakI orase huaa| antameM isa pratirodhase dharmakA hI sarvathA nAza dekhakara usake upadezakoMne vijJAnake mArgameM pratipakSI bhAvase yAnA hI chor3a diyaa| unhoMne apanA kSetra aisA banA liyA ki ve vaijJAnikoM ke mArgameM binA bAdhA DAle hI kucha dharmakArya kara ske| udhara vaijJAnikoMkA bhI kSetra aisA niSkaNTaka ho gayA ki jisase ve vijJAnakA vikAsa aura sambardhana nirbAdha rUpase karate raheM / isakA eka sundara aura mahatvakA pariNAma yaha huA ki sAmAjika aura antameM rAjakIya kSetrase bhI dharmakA DerA uTha gayA aura phalataH vahA~kI sAmAjika aura rAjakIya saMsthAeM apane hI guNa-doSoMpara banane-bigar3ane lagI / islAma aura hindU dharmakI sabhI zAkhAoMkI dazA isake viparIta hai| islAmI dIna aura dhamoM kI apekSA buddhi aura tarkavAdase adhika ghabar3AtA hai| zAyada isIlie vaha dharma abhI taka kisI anyatama mahAtmAko paidA nahIM kara sakA aura svayaM svatantratAke lie utpanna hokara bhI usane apane anuyAyiyoMko aneka sAmAjika tathA rAjakIya bandhanoMse jakar3a diyA / hindU dharmakI zAkhAoMkA bhI yahI hAla hai| vaidika ho, bauddha ho yA jaina, sabhI dharma svatantratA kA dAvA to bahuta karate haiM, phira bhI unake anuyAyI jIvanake hareka kSetrameM adhika se adhika gulAma haiN| yaha sthiti aba vicArakoMke dila meM khaTakane lagI hai| ve socate haiM ki jaba taka buddhi, vicAra aura tarkake sAtha dharmakA virodha samajhA jAegA taba taka usa dharmase kisIkA bhalA nahIM ho sakatA / yahI vicAra Ajakalake yuvakoMkI mAnasika krAntikA eka pradhAna lakSaNa hai| rAjanIti, samAjazAstra, dharmazAstra, tarkazAstra, itihAsa aura vijJAna AdikA abhyAsa tathA cintana itanA adhika hone lagA hai ki usase yuvakoke vicArameM svatantratA tathA unake prakAzanameM nirbhayatA dikhAI dene lagI hai / idhara dharmaguru aura dharmapaMDitoMkA una navIna vidyAoMse paricaya nahIM hotA, isa kAraNa ve apane purAne, vahamI, saMkucita aura bhIra khayAloMmeM hI vicarate rahate haiM / jyoM hI yuvakavarga apane svatantra vicAra prakaTa karane lagatA hai tyoM hI dharmajIvI mahAtmA ghabar3hAne aura kahane lagate haiM ki vidyA aura vicArane hI to
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharmakA nAza zurU kiyA hai| jainasamAjakI aisI hI eka tAjI ghaTanA hai| ahamadAbAdameM eka grejyueTa vakIla ne jo madhyazreNIke nirbhaya vicAraka haiM, dharmake vyAvahArika svarUpapara kucha vicAra prakaTa kiye ki cAroM zrorase vicArake katrastAnoMse dharma-guruoMkI zrAtmAe~ jAga pdd'iiN| halacala hone laga gaI ki aisA vicAra prakaTa kyoM kiyA gayA aura usa vicArakako jainadharmocita sajA kyA aura kitanI dI jAe ? sajA aisI ho ki hiMsAtmaka bhI na samajhI jAya aura hiMsAsmaka sajAse adhika kaThora bhI siddha ho, jisase Age koI svatantra aura nirbhaya bhAvase dhArmika viSayoMkI samIkSA na kare / hama jaba jainasamAjakI aisI hI purAnI ghaTanAoM tathA Adhunika ghaTanAoMpara vicAra karate haiM taba hameM eka hI bAta mAlUma hotI hai aura vaha yaha ki logoMke khayAlameM dharma aura vicArakA virodha hI a~ca gayA hai / isa jagaha hameM thor3I gaharAI se vicAra-vizleSaNa karanA hogA / __hama una dharmadhuraMdharoMse pUchanA cAhate haiM ki kyA ve loga tAttvika aura vyAvahArika dharmake svarUpako abhinna yA eka hI samajhate haiM ? aura kyA vyAvahArika svarUpa yA baMdhAraNako ve aparivartanIya sAbita kara sakate haiM ? vyAvahArika dharmakA baMdhAraNa aura svarUpa agara badalatA rahatA hai aura badalanA cAhie to isa parivartanake viSayameM yadi koI abhyAsI aura cintanazIla vicAraka kevala apanA vicAra pradarzita kare, to isameM unakA kyA bigar3atA hai ? satya, ahiMsA, saMtoSa zrAdi tAttvika dharmakA to koI vicAraka anAdara karatA hI nahIM balki vaha to usa tAttvika dharmakI puSTi, vikAsa evaM upayogitAkA svayaM kAyala hotA hai / vaha jo kucha AlocanA karatA hai, jo kucha hera-phera yA tor3a-phor3akI AvazyakatA batAtA he vaha to dharma ke vyAvahArika svarUpake saMbandhameM hai aura usakA avazya dharmakI vizeSa upayogitA evaM pratiSThA bar3hAnA hai / aisI sthiti meM usapara dharma-vinAzakA Aropa lagAnA yA unakA virodha karanA kevala yahI sAbita karanA hai ki yA to dharmadhurandhara dharmake vAstavika svarUpa aura itihAsako nahIM samajhate yA samajhate hue bhI aisA pAmara prayatna karane meM unakI koI paristhiti kAraNabhUta hai| zrAma taurase anuyAyI gRhastha varga hI nahIM balki sAdhu vargakA bahuta bar3A bhAga bhI kisI vastukA samucita vizleSaNa karane aura usapara samataulapana rakhanemeM nitAnta asamartha hai| isa sthitikA phAyadA uThAkara saMkucitamanA sAdhu aura unake anuyAyI gRhastha bhI, eka svarase kahane lagate haiM ki aisA kahakara amukane dharmanAza kara diyaa| becAre bhole-bhAle loga isa bAtase ajJAnake aura bhI gahare gar3hemeM jA girate haiN| vAstavameM cAhie to yaha ki koI vicAraka nae dRSTi
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ binduse kisI viSayapara vicAra prakaTa kareM to unakA sacce dilase Adara karake vicAra-svAtaMtryako protsAhana diyA jaae| isake badale meM unakA galA ghoMTanekA jo prayatna cAroM ora dekhA jAtA hai usake mUlameM mujhe do tattva mAlUma hote haiM / eka to ugra vicAroMko samajha kara unakI galatI dikhAnekA asAmarthya aura dUsarA akarmaNyatAkI bhittike Upara anAyAsa milanevAlI ArAma-talabIke vinAzakA bhaya / yadi kisI vicArakake vicAroMmeM aAMzika yA sarvathA galatI ho to kyA use dharmanetA samajha nahIM pAte ? agara ve samajha sakate haiM to kyA usa galatIko ve caugune balase dalIloMke sAtha darzAnemeM asamartha haiM ? agara ve samartha haiM to ucita uttara dekara usa vicArakA prabhAva logoMmeMse naSTa karanekA nyAyya mArga kyoM nahIM lete ? dharmakI rakSAke bahAne ve ajJAna aura adharmake saMskAra apanemeM aura samAjameM kyoM puSTa karate haiM ? mujhe to saca bAta yahI jAna par3atI hai ki cirakAlase zArIrika aura dUsarA javAbadehIpUrNa parizrama kie binA hI makhamalI aura rezamI gaddiyoMpara baiThakara dUsaroMke pasInepUrNa parizramakA pUrA phala bar3I bhakti ke sAtha cakhanekI jo Adata par3a gaI hai, vahI ina dharmadhuraMdharoMse aisI upahAsAspada pravRtti karAtI hai| aisA na hotA to pramoda-bhAvanA aura jJAna pUjAkI himAyata karanevAle ye dharma-dhurandhara vidyA, vijJAna aura vicArasvAtantryakA Adara karate aura vicAraka yuvakoMse bar3I udAratAse milakara unake vicAragata doSoMko dikhAte aura unakI yogyatAkI kadra karake aise yuvakoMko utpanna karanevAle apane samAjakA gaurava karate / khaira, jo kucha ho para aba donoM pakSoMmeM pratikriyA zurU ho gaI hai / jahA~ eka pakSa jJAta yA ajJAta rUpase yaha sthApita karatA hai ki dharma aura vicArameM virodha hai, to dUsare pakSako bhI yaha avasara mila rahA hai ki vaha pramANita kare ki vicAra-svAtantrya Avazyaka hai / yaha pUrNa rUpase samajha rakhanA cAhie ki vicAra-svAtantryake binA manuSyakA astitva hI arthazanya hai / vAstavameM vicAra tathA dharmakA virodha nahIM, para unakA pArasparika anivArya saMbandha hai| agasta 1636 ] [osavAla navayuvaka /