Book Title: Dharm Nirpekshta aur Bauddh Dharma
Author(s): Sagarmal Jain
Publisher: Z_Sagar_Jain_Vidya_Bharti_Part_6_001689.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/229195/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma nirapekSatA aura bauddhadharma vaijJAnika pragati ke pariNAma svarUpa Aja hamArA vizva simaTa gayA hai| vibhinna saMskRtiyoM aura vibhinna dharmo ke loga Aja eka dUsare ke nikaTa samparka meM haiN| sAtha hI vaijJAnika evaM audyogika pragati ke kAraNa aura viziSTIkaraNa se hama parasparAzrita ho gaye haiN| Aja kisI bhI dharma aura saMskRti ke loga dUsare dharmoM aura saMskRtiyoM se nirapekSa hokara jIvana nahIM jI skte| hamArA durbhAgya yaha hai ki isa parivezajanya nikaTatA aura pArasparika nirbharatA ke bAvajUda Aja manuSya manuSya ke bIca hRdaya kI dUriyAM bar3hatI jA rahI haiN| vaiyaktika yA rASTrIya svArthalipsA evaM mahattvAkAMkSA ke kAraNa hama eka-dUsare se kaTate cale jA rahe haiN| dharmoM aura dhArmika sampradAyoM ke saMgharSa bar3hate jA rahe haiM aura manuSya Aja bhI dharma ke nAma para damana, atyAcAra, nRzaMsatA aura raktaplAvana kA zikAra ho rahA hai| eka dharma aura eka sampradAya ke loga dUsare dharma aura sampradAya ko maTiyAmeTa karane para tule hue haiN| ina saba paristhitiyoM meM Aja rASTrIya aura antarrASTrIya stara para dharmanirapekSatA kA prazna atyanta prAsaGgika ho gayA hai| dharmanirapekSatA se hI dharmoM ke nAma para hone vAlI ina saba durghaTanAoM se mAnavatA ko bacAyA jA sakatA hai| isa sandarbha meM sarvaprathama hameM yaha vicAra karanA hogA ki dharmanirapekSatA se hamArA kyA tAtparya hai? vastutaH dharmanirapekSatA ko aMgrejI zabda 'sekyularijma' kA hindI paryAyavAcI mAna liyA gayA hai| hama aksara 'sekyulara sTeTa' kI bAta karate haiN| yahA~ hamArA tAtparya aise rAjya / rASTra se hotA hai jo kisI dharma vizeSa ko rASTrIya dharma ke rUpa meM svIkAra nahIM karake apane rASTra meM pracalita sabhI dharmoM ko apanI-apanI sAdhanA paddhati ko apanAne kI svatantratA, apane vikAsa ke samAna avasara aura sabhI ke prati samAna Adara bhAva pradAna karatA hai / ataH rASTrIya nIti ke sandarbha meM 'sekyularijma' kA artha dharmavihInatA nahIM apitu kisI dharma vizeSa ko pramukhatA na dekara, sabhI dharmo ke prati samavyavahAra hai| jo loga dharmanirapekSatA kA artha dharma athavA nIti vihInatA karate haiM, ve bhI eka bhrAnta dhAraNA ko prastuta karate haiN| koI bhI vyakti athavA rASTra dharmavihIna nahIM ho sakatA, kyoMki dharma eka jIvanazailI hai| sekyularijma yA dharmanirapekSatA ke lie mahAtmA gAMdhI ne hameM 'sarvadharma samabhAva' zabda diyA thA, jo adhika mahattvapUrNa aura sArthaka hai| sabhI Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma nirapekSatA aura bauddhadharma : 157 dharmoM kI sApekSika mUlyavattA ko svIkAra karate hue unake vikAsa ke samAna avasara pradAna karanA hI dharmanirapekSatA hai| isakA tAtparya hai ki dhArmika durbhiniveza evaM matAgraha se mukta honA hI dRSTi kI parivAsanA se mukta honA hai| vaha kisI dRSTi / karmakANDa / upAsanA paddhati se baMdhanA nahIM hai| isI prakAra 'dharma' zabda bhI aneka artha meM prayukta hotA hai| vaha eka ora vastusvarUpa kA sUcaka hai to dUsarI ora kartavya aura kisI sAdhanA yA upAsanA kI paddhati vizeSa kA bhI sUcaka hai| ataH jaba hama dharmanirapekSatA kI avadhAraNA ke sandarbha meM 'dharma' zabda kA prayoga kareM, to hameM usake artha ke sambandha meM spaSTatA rakhanI hogii| prastuta sandarbha meM dharma kA artha na svabhAva hai, na kartavya aura na sadAcaraNa hai| dharma nirapekSatA ke sandarbha meM 'dharma' zabda AdhyAtmika sAdhanA aura upAsanA kI paddhati vizeSa kA paricAyaka hai, jo kisI sImA taka nIti aura AcAra ke vizeSa niyamoM se bhI jur3A hai| ata: dharmanirapekSatA kA tAtparya upAsanA yA sAdhanA kI vibhinna paddhatiyoM kI sApekSika satyatA aura mUlyavattA ko svIkAra karanA hai| saMkSepa meM kisI eka dharma/sampradAya / karmakANDa yA upAsanA kI paddhati ke prati pratibaddha na hokara sAdhanA aura upAsanA kI sabhI paddhatiyoM ko vikasita hone evaM jIvita rahane kA samAna adhikAra pradAna karanA hI dharmanirapekSatA hai / jaba hama bauddhadharma ke sandarbha meM isa dharmanirapekSatA kI avadhAraNA para vicAra karate haiM to hameM isa tathya ko spaSTa rUpa se svIkAra kara lenA cAhie ki bauddhadharma bhI eka dharmavizeSa hI hai, ataH usameM dharmanirapekSatA kA vaha artha nahIM hai jise sAmAnyatayA hama svIkAra karate haiN| usameM dharmanirapekSatA kA tAtparya dUsare dharmoM ke prati samAdara bhAva se adhika nahIM hai| yaha bhI satya hai ki bauddhadharma meM anya dhArmika evaM dArzanika mAnyatAoM kI usI prakAra samIkSA kI gaI hai jisa prakAra anya dharmoM evaM darzanoM meM bauddhadharma kI gaI thii| phira bhI bauddhadharma meM sarvadharmasamabhAva evaM dhArmika sahiSNutA ke paryApta AdhAra haiN| bhAratIya saMskRti aura bhAratIya cintana prArambha se hI udAravAdI aura samanvayavAdI rahA hai| bhAratIya cintana kI isI udAratA evaM samanvayavAditA ke pariNAmasvarUpa hindUdharma vibhinna sAdhanA aura upAsanA kI paddhatiyoM kA eka aisA saMgrahAlaya bana gayA ki Aja koI bhI vidvAna hindU dharma kI sunizcita paribhASA dene meM asaphala ho jAtA hai| upAsanA evaM karmakANDa kI Adima pravRttiyoM se lekara advaita vedAnta kA zreSThatama dArzanika siddhAnta usameM samAhita hai| prakRti pUjA ke vividha rUpoM se lekara nirguNa-sAdhanA kA vikasita rUpa usameM parilakSita hotA hai| usakI dhArmika samanvayazIlatA hamAre sAmane eka advitIya Adarza upasthita karatI hai| Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 158 bhAratIya cintanadhArA kA hI aMga hone ke kAraNa bauddhadharma bhI apane prArambhika kAla se lekara Aja taka dhArmika samanvayazIlatA aura sarvadharmasamabhAva kA Adarza prastuta karatA rahA hai| kyoMki usane pratidvandI dharmoM ko zakti ke bala para samApta karane kA kabhI prayatna nahIM kiyaa| eka ora usakI isa samanvayavAditA kA pariNAma yaha huA ki vaha vyApaka hindU dharma meM AtmasAt hokara bhArata meM apanA svatantra astitva hI nahIM rakha sakA, kintu dUsarI ora usane apanI isa samanvayavAditA ke pariNAmasvarUpa vizva ke dharmoM meM zIrSastha sthAna prApta kara liyA aura bhArata ke bAhara bhUTAna, tibbata, cIna, viyatanAma, jApAna, kamboDiyA, thAIlaiNDa, barmA, laMkA Adi dezoM meM unakI saMskRtiyoM se samanvaya sAdhate hue apane astitva kA vistAra kara liyA hai| yahAM hameM yaha bhI smaraNa rakhanA hogA ki bauddhadharma meM apanA vistAra sattA aura zakti ke bala para nahIM kiyA hai| bauddhadharma kI udAra aura samanvayazIla dRSTi kA hI yaha pariNAma thA ki vaha jisa deza meM gayA vahAM ke AcAra-vicAra aura nIti vyavahAra ko, vahAM ke devIdevatAoM ko isa prakAra se samanvita kara liyA ki una dezoM ke lie vaha eka bAharI dharma na rahakara unakA apanA hI aMga bana gayA / isa prakAra vaha videza kI bhUmi meM bhI videzI nahIM rhaa| yaha usakI samanvayavAditA hI thI, jisake kAraNa vaha videzI bhUmi meM apane ko khar3A rakha skaa| bauddhadharma meM dharmanirapekSatA kA AdhAra- dRSTirAga kA prahANa dharmanirapekSatA yA sarvadharmasamabhAva kI avadhAraNA tabhI balavatI hotI hai jaba vyakti apane ko Agraha aura matAndhatA ke ghere se Upara uThA ske| Agraha aura matAndhatA se Upara uThane ke lie bauddhadharma meM dRSTirAga (diTThI parivAsanA) kA spaSTarUpa se niSedha kiyA gayA hai| bauddhadharma aura sAdhanA paddhati kI anivArya zarta yaha hai ki vyakti apane ko dRSTirAga se Upara uThAye, kyoMki bauddha paramparA meM dRSTirAga ko hI mithyAdRSTi aura dRSTirAga ke prahANa ko samyakdRSTi kahA gayA hai| yadyapi kucha vicAraka yaha kaha sakate haiM ki bauddhadharma yA darzana svayaM meM bhI to eka draSTi hai| lekina yadi hama bauddhadharma kA gambhIratA se adhyayana kareM to hameM yaha bAta spaSTa ho jAtI hai ki buddha kA sandeza kisI dRSTi ko apanAnA nahIM thA, kyoMki sabhI dRSTiyA~ tRSNA ke hI, rAga ke hI rUpa haiM aura satya ke ekAMza kA grahaNa karatI haiN| ina dRSTiyoM se Upara uThanA hI buddha kI dharmadezanA kA sAra hai| dRSTirAga se Upara uThanA hI dRSTinirapekSatA hai aura ise hI hama dharmanirapekSatA kaha sakate haiN| yadyapi yaha eka niSedhAtmaka prayAsa hI adhika hai, jainoM ke anekAnta ke samAna vidhAyaka prayAsa nahIM hai| phira bhI bauddhadharma meM samyakdRSTi aura mithyAdRSTi Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma nirapekSatA aura bauddhadharma : 159 kI carcA huI hai kintu usakI samyakadRSTi dRSTinirapekSatA yA dRSTizUnyatA ke atirikta kucha nahIM hai| bauddhadharma kI dRSTi meM sabhI dRSTiyAM aikAntika hotI haiN| vaha yaha mAnatA hai ki Agraha yA ekAMgIdRSTi rAga ke hI rUpa haiM aura jo isa prakAra ke dRSTirAga meM rata rahatA hai vaha samyakadRSTi ko upalabdha nahIM hotA / apitu jahAM eka ora svaMya dRSTirAga ke kAraNa bandhana meM par3A rahatA hai vahIM dUsarI ora isI dRSTirAga ke pariNAmasvarUpa kalaha aura vivAda kA kAraNa banatA hai| isake viparIta jo manuSya dRSTipakSa yA Agraha se Upara uTha jAtA hai, vaha na to vivAda meM par3atA hai na bandhana meN| vaha vizvazAnti kA sAdhaka hotA hai| suttanipAta meM buddha bahuta hI mArmika zabdoM meM kahate hai ki "jo apanI dRSTi kA dRr3hAgrahI ho dUsaro ko mUrkha mAnatA hai, vaha dUsare dharma ko mUrkha aura azuddha . batalAne vAlA svayaM hI kalaha kA AhvAna karatA hai| vaha kisI dhAraNA yA dRSTi para avasthita ho, usake dvArA saMsAra meM vivAda yA kalaha utpanna karatA hai / kintu jo sabhI dhAraNAoM ko tyAga detA hai vaha manuSya saMsAra meM kalaha nahIM karatA hai / "" kyoMki dRSTi rAga bAMdhatA hai, jo bAMdhatA hai vaha anyatra se tor3atA bhI hai aura jo tor3egA vaha kalaha aura vinAza ko Amantrita kregaa| buddha punaH spaSTa zabdoM meM kahate haiM ki sAdhAraNa manuSyoM kI jo kucha dRSTiyA~ haiM, paNDita una sabameM nahIM par3atA hai / dRSTi ko na grahaNa karane vAlA Asaktirahita paNDita kyA grahaNa karegA ? buddha ke zabdoM meM jo loga apane dharma ko paripUrNa aura dUsare ke dharma ko hIna batAte haiM ve dUsaroM kI avajJA ( nindA) se hIna hokara dharma meM zreSTha nahIM ho skte| jo kisI dRSTi vizeSa ko mAnatA hai, jo kisI vAdavizeSa meM Asakta hai vaha manuSya zuddhi ko prApta nahIM ho sktaa| yahI kAraNa hai ki buddha ke zabdoM meM vivekI brAhmaNa dRSTi kI tRSNA meM nahIM par3atA, vaha jo kucha bhI dRSTi, zruti yA vicAra hai, una saba para vijayI hotA hai aura dRSTiyoM se pUrNarUpa se mukta ho saMsAra meM lipta nahIM hotA / isa prakAra hama dekhate haiM ki bauddhadharma dRSTirAga kA niSedha karake isa bAta kA saMdeza detA hai ki vyakti ko sAdhanA aura AdhyAtma ke kSetra meM kisI prakAra ke durAgraha se grasita nahIM honA cAhie / bauddhadharma kI yaha spaSTa dhAraNA hai ki binA dRSTirAga ko chor3e koI bhI vyakti na to samyagdRSTi ko prApta ho sakatA hai aura na nirvANa ke patha kA anugAmI ho sakatA hai| isIlie bauddhadharma ke sazakta vyAkhyAtA vidvAna dArzanika nAgArjuna spaSTa zabdoM meM kahate haiM - tattva kA sAkSAtkAra dRSTiyoM ke ghere se Upara uThakara hI kiyA jA sakatA hai, kyoMki samagra dRSTiyA~ (darzana) use dUSita hI karatI haiN| isa prakAra bauddha darzana kA dRSTirAga ke Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 160 prahANa kA siddhAnta dharmanirapekSatA ke siddhAnta kA eka mahattvapUrNa AdhAra hai| buddha kA sandeza sadaiva hI Agraha aura matAndhatA ke ghere se Upara uThane kA rahA hai kyoMki ve yaha mAnate haiM ki satya kA darzana Agraha aura matAndhatA se Upara uThakara hI ho sakatA hai| bauddha darzana kA vibhajyavAda kA siddhAnta bhI hameM yahI sandeza detA hai ki satya kA samagrarUpa se darzana karane ke icchuka vyakti ko satya ko aikAntika dRSTi se nahIM, apitu anaikAntika dRSTi se dekhanA hogaa| bauddha paramparA meM satya ko aneka pahaluoM ke sAtha dekhanA hI vidvatA hai| theragAthA meM kahA gayA hai ki jo satya ko eka hI pahalU se dekhatA hai vaha mUrkha hai, paMDita to satya ko aneka pahaluoM se dekhatA hai| vivAda kA janma ekAMgI dRSTi se hotA hai kyoMki ekAMgadarzI hI Apasa meM jhagar3ate haiN| jaba hama satya ko aneka pahaluoM se dekhate haiM to nizcaya hI hamAre sAmane vibhinna pahaluoM ke AdhAra para vibhinna rUpa hote haiM aura aisI sthiti meM hama kisI eka vicArasaraNI meM Abaddha na hokara satya kA vyApaka rUpa meM darzana karate haiN| isIlie suttanipAta meM buddha kahate haiM ki maiM vivAda (Agraha) ke do phala batAtA hU~ - eka to vaha apUrNa aura ekAMgI hotA hai aura dUsare vaha vigraha aura azAnti kA kAraNa hotA hai| nirvANa jo ki hamAre jIvana kA parama sAdhya hai vaha to nirvivAdatA kI bhUmi para sthita hai| isalie buddha kahate haiM ki nirvANa ko nirvivAda bhUmi samajhanevAlA sAdhaka vivAda meM na pdd'e| bhagavAna buddha kI dRSTi meM pakSAgraha yA vAda-vivAda nirvANamArga ke pathika ke kArya nahIM haiN| ve spaSTa kahate haiM ki yaha to mallavidyA hai| rAjabhojana se puSTa pahalavAna kI taraha apane prativAdI ko lalakArane vAle vAdI ko usa jaise prativAdI ke pAsa bhejanA cAhie, kyoMki mukta puruSoM ke pAsa vivAdarUpI yuddha kA koI kAraNa hI zeSa nahIM hai aura jo apane mata yA dRSTi ko satya batAte haiM unase kahanA cAhie ki vivAda utpanna hone para tumhAre sAtha bahasa karane ko yahAM koI nahIM hai| isa prakAra bauddhadarzana isa bAta ko bhI anucita mAnatA hai ki hama kevala apane mata kI prazaMsA aura dUsare ke mata kI nindA karate rheN| buddha svaMya kahate haiM ki zuddhi yahIM hai dUsare vargoM meM nahIM hai, aisA apanI dRSTi meM atidRr3hAgrahI vyakti tairthika (mithyAdRSTi) hai| isa prakAra dRSTirAga hI mithyAdRSTi hai aura dRSTirAga kA prahANa hI samyagdRSTi hai| dhArmika saMgharSa kI niyantraka tattva prajJA samagra dhArmika matAndhatA aura saMgharSa isIlie hote haiM ki vyakti dhArmika sandarbho meM vicAra aura tarka kI apekSA zraddhA ke adhika mahattva dete haiN| tarka aura Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma nirapekSatA aura bauddhadharma : 161 cintana se rahita zraddhA aMdhazraddhA hotI hai aura aisI aMdhazraddhA se yukta vyaktiyoM kA upayoga tathAkathita dhArmika netA apane svArthoM kI pUrti ke liye kara lete haiN| ataH dharma ke kSetra meM zraddhA kA sthAna svIkRta karate hae bhI use viveka yA cintana se rahita kara denA nahIM hai| bauddhadharma ne sadaiva hI zraddhA kI apekSA tarka aura prajJA ko adhika mahattva diyA hai| AlArakalAmasutta meM buddha spaSTarUpa meM kahate haiM ki he kalAma! tuma merI bAta ko kevala isalie satya svIkAra mata karo ki inako kahane vAlA vyakti tumhArI AsthA yA zraddhA kA kendra hai| ___ adhyAtma aura sAdhanA ke kSetra meM pratyeka bAta ko tarka kI tarAjU para taula kara aura anubhava kI kasauTI para kasa kara hI svIkAra karanA caahie| buddha anya vicArakoM kI vaicArika svataMtratA kA kabhI hanana nahIM karanA caahte| isake viparIta ve hamezA kahate haiM ki jo kucha hamane kahA hai use anubhava kI kasauTI para kaso aura satya kI tarAjU para taulo, yadi vaha satya lagatA hai to use svIkAra kro| buddha ke zabdoM meM he kalAma! jaba tuma Atma anubhava se jAnalo ki ye bAteM kuzala hai, nirdoSa haiM, inake AdhAra para calane se sukha hotA hai tabhI inheM svIkAra karo anyathA nhiiN| buddha AsthA pradhAna dharma ke sthAna para tarka pradhAna dharma kA vyAkhyAna karate haiM aura isa prakAra ke dhArmika matAndhatA aura vaicArika durAgrahoM se vyakti ko Upara uThAte haiN| use kevala zAstA ke prati Adara ke kAraNa svIkAra nahIM karanA caahie| vastutaH dhArmika jIvana meM jaba taka viveka yA prajJA ko vizvAsa yA AsthA kA niyantraka nahIM mAnA jAegA taba taka hama dhArmika saMgharSoM aura dharma ke nAma para khelI jAnI vAlI holiyoM se mAnavajAti ko nahIM bacA skeNge| dharma ke lie zraddhA Avazyaka hai kintu use viveka kA anugAmI honA caahie| yaha Avazyaka hai ki zAstra kI sArI bAtoM aura vyAkhyAoM ko viveka kI tarAjU para taulA jAye aura yugIna sandarbha meM unakA mUlyAMkana kiyA jaaye| jaba taka yaha nahIM hotA taba taka dhArmika jIvana meM AI saMkIrNatA kA miTa pAnA sambhava nhiiN| viveka hI aisA tattva hai jo hamArI dRSTi ko udAra aura vyApaka banA sakatA hai| zraddhA Avazyaka hai, kintu use viveka kA anugAmI honA caahie| Aja AvazyakatA bauddhika dharma kI hai aura buddha ne bauddhika dharma kA sandeza dekara hameM dhArmika matAndhatAoM aura dhArmika AgrahoM se Upara uThane kA sandeza diyA hai| buddha kA madhyamamArga dharmanirapekSatA kA AdhAra buddha ne apane darzana ko madhyamamArga kI saMjJA dI hai| jisa prakAra nadI kI dhArA kUloM meM na ulajhakara unake madhya se baha letI hai, usI prakAra bauddhadharma bhI aikAntika dRSTiyoM se bacakara apanI yAtrA karatA hai| madhyamamArga kA eka Azaya yaha bhI hai ki vaha kisI bhI dRSTi ko svIkAra nahIM krtaa| sAMsArika sukhabhoga Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 162 - aura dehadaNDana kI prakriyA donoM hI usake lie aikAntika hai| ekAntoM ke tyAga meM hI madhyama mArga kI viziSTatA hai| madhyamamArga kA artha hai - paraspara virodhI matavAdoM meM kisI eka hI pakSa ko svIkAra na karanA / buddha kA madhyamamArga anaikAntika dRSTi kA udAharaNa hai| yadyapi ve kevala niSedhamukha se itanA hI kahate hai ki hameM aikAntika dRSTiyoM meM nahIM ulajhanA caahie| dhArmika nirapekSatA kA bhI kisI sImA taka yahI Adarza hai ki hameM kisI eka dharma vizeSa yA matavAda vizeSa meM na ulajhakara eka vyApaka dRSTikoNa apanAnA caahie| buddha ke zabdoM meM ekAMzadarzI hI Apasa meM jhagar3ate aura ulajhate haiN| madhyamamArga kA tAtparya hai vivAdoM se Upara uThanA aura isa artha meM vaha kisI sImA taka dharmanirapekSatA kA hAmI hai| bauddhadharma yaha mAnatA hai ki jIvana kA mukhya lakSya tRSNA kI samApti hai| Asakti aura ahaM se Upara uThanA hI sarvocca Adarza hai / dRSTirAga vaicArika tRSNA athavA vaicArika ahaM kA hI eka rUpa hai aura jaba taka vaha upasthita hai taba taka madhyamamArga ko sAdhanA sambhava nahIM hai| ataH madhyamamArga kA sAdhaka ina dRSTirAgoM se Upara uThakara kArya karatA hai| jaisA ki bauddha darzana meM kahA gayA hai| ki paNDita vahI hai jo ubhaya antoM kA vivarjana kara madhya meM sthita rahatA hai| vastuta: mAdhyastha dRSTi hI dharmanirapekSatA hai| buddha kA jIvana aura dhArmika sahiSNutA yadi hama buddha ke jIvana ko dekheM to yaha bAta spaSTa ho jAtI hai ki ve svayaM kisI dharma yA sAdhanA paddhati vizeSa ke AgrahI nahIM rahe haiN| unhoMne apanI sAdhanA ke prArambha meM aneka dharmanAthakoM, vicArakoM aura sAdhakoM se jIvanta samparka sthApita kiyA thA aura unakI sAdhanA paddhatiyoM ko apnaayaa| udakarAmaputta Adi aneka sAdhakoM ke samparka meM ve Aye aura unakI sAdhanA paddhatiyoM ko siikhaa| yaha samasta carcA pAli tripiTaka meM Aja bhI upalabdha hai| cAhe AtmatoSa na hone para unhoMne unakA bAda meM tyAga kiyA ho phira bhI unake mana meM sabhI sAdhakoM ke prati sadA AdarabhAva rahA aura jJAna prApti ke pazcAt bhI unake mana meM yaha abhilASA rahI ki apane dvArA udghATita satya kA bodha unheM kraayeN| yaha durbhAgya hI thA ki paMcavargI bhikSuoM ko chor3akara zeSa sabhI AcArya usa kAla taka kAlakavalita ho cuke the, phira bhI buddha ke dvArA unake prati pradarzita AdarabhAva unakI udAra aura vyApaka dRSTi kA paricAyaka hai| yadyapi bauddhadharma meM anya tIrthikoM ke rUpa meM pUrNakazyapa, nigaMThanAraputta, ajitakezakaMbali, maMkhaligozAla Adi kI samAlocanA hameM upalabdha hotI hai kintu aisA lagatA hai ki yaha saba paravartI sAmpradAyika abhiniveza kA hI pariNAma hai / buddha jaisA mahAmanasvI ina vaicArika durAgrahoM aura abhinivezoM se yukta rahA ho aisA socanA sambhava nahIM hai / Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ dharma nirapekSatA aura bauddhadharma : 163 punaH bauddhadharma mUlataH eka karmakANDI dharma na hokara eka naitika AcAra paddhati hai| eka naitika AcAra paddhati ke rUpa meM vaha dhArmika durAgrahoM aura abhinivezoM se mukta raha sakatA hai| usake anusAra tRSNA kI samApti hI jIvana kA parama zreya hai aura tRSNA kI parisamApti ke samagra prayatna kisI eka dharma paramparA se sambaddha nahIM kiye jo skte| ve sabhI upAya jo tRSNA ke bhedana meM upayogI hoM bauddhadharma ko svIkAra hai| zIlavAna, samAdhivAna aura prajJAvAna honA bauddha vicAraNA kA mantavya hai kintu ise hama kevala bauddhoM kA dharma nahIM kaha skte| yaha dharma kA sArvajanIna aura sArvakAlika svarUpa hai aura bauddhadharma ise apanAkara vyApaka aura udAra dRSTi kA hI paricAyaka banatA hai| bauddhadharma meM dharma (sAdhanA-paddhati) eka sAdhana hai vaha pakar3akara rakhane ke lie nahIM hai aura use bhI chor3anA hI hai, ata: vaha sAdhanA ke kisI viziSTa mArga kA AgrahI nahIM hai| upasaMhAra vastuta: vaiyaktika bhinnatAoM ke AdhAra para sAdhanAgata aura AcAragata bhinnatAeM svAbhAvika hai| ata: mAnavIya ekatA aura mAnavIya saMgharSoM kI samApti ke lie eka dharma kA nArA na kevala azakya hai apitu asvAbhAvika bhI hai| jaba aparihArya rUpa se bane rheNge| isIlie to buddha ne kisI eka yAna kA upadeza na dekara vividha yAnoM (dharma mArgo) kA upadeza diyA thaa| Aja AvazyakatA isa bAta kI hai ki hama ina sAdhanAgata bhedoM ko eka vyApaka pariprekSya meM samanvita kara tathA unakI upAdeyatA ko svIkAra kara eka aisI jIvanadRSTi kA nirmANa kareM jo sabhI kI sApekSika mUlyavattA ko svIkAra karate hue mAnava kalyANa meM sahAyaka bana ske| sandarbhaH 1. suttanipAta 50/16-17 2. suttanipAta 52/3 , 10-11, 16-20 3. theragAthA 1/106 4. udAna 6/4 5. suttanipAta 51/2 6. suttanipAta 46/8-9