Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharma kahA~ hai ? dharma ke do rUpa haiN| eka dRSTimeM Ane yogya pratyakSa aura dUsarA dRSTise ojhala, kevala manase samajhA jAnevAlA parokSa / pahale rUpako dharmakA zarIra aura dUsareko AtmA kahA jA sakatA hai / " duniyAke saba dharmokA itihAsa kahatA hai ki pratyeka dharmakA zarIra avazya hotA hai / pratyeka choTe bar3e dharma-paMtha meM itanI bAteM sAdhAraNa haiM ---- zAstra, unake racayitA aura jJAtA paMDita yA guru; tIrtha maMdirAdi pavitra sthala; vizeSa prakArakI upAsanA yA kriyAkANDa, aura una kriyAkANDoM aura upAsanAoMkA poSaNa karanevAlA aura unhIM para nirvAha karanevAlA eka varga / sAre dharmapathoMne kisI na kisI rUpa meM ukta bAteM milatI haiM aura ye hI usa dharmake zarIra haiM / aba yaha dekhanA hai ki dharmakA AtmA kyA hai ? AtmA arthAt cetanA yA jIvana / satya, prema, niHsvArthatA, udAratA, viveka, vinaya Adi sadguNa AtmA haiM / zarIra bhale hI aneka aura bhinna bhinna hoM paraMtu AtmA sarvatra eka hotA hai| eka hI AtmA aneka dehoMmeM jIvanako posatA hai, jIvanako bahAtA hai / yadi aneka dehoMmeM jIvana eka ho aura aneka deha kevala jIvanake prakaTa honeke vAhana hoM, to phira bhinna bhinna dehoM meM virodha, jhagar3A, kleza aura pratidvaMdvitA kaise saMbhava ho sakatI hai ? jaba eka hI zarIrake aMga banakara bhinna bhinna sthAnoMpara vyavasthita aura vibhinna kAmoMke lie niyukta hAtha-pA~va, peTa, A~khakAna vagairaha avayava paraspara lar3ate yA jhagar3ate nahIM haiM, to phira eka hI dharmake AtmAko dhAraNa karanekA garva karanevAle bhinna bhinna dharmapaMtha ke deha paraspara kyoM lar3ate haiM ? unakA sArA itihAsa pArasparika jhagar3oMse kyoM ra~gA huA hai ? isa praakI ora pratyeka vicArakakA dhyAna jAnA Avazyaka hai| nirIkSaka aura vicArakako spaSTa dikhAI degA ki pratyeka paMtha jaba AtmAvihIna mRtaka jaisA hokara gaMdhAne lagatA hai aura usameMse dharmake AtmAkI jyoti lopa ho jAtI hai, tabhI ve saMkucitadRSTi hokara dUsareko virodhI aura zatru mAnane manAneko taiyAra hote haiM / yaha sar3ana kisa prakAra zurU hotI hai aura kaise bar3hatI jAtI hai, yaha jAnane ke lie bahuta gaharAI meM jAnekI jarUrata nahIM hai| zAstra, tIrtha aura maMdira vagairaha svayaM jar3a hai, isa kAraNa na to ve kisIko pakar3a rakhate haiM aura na kisI vyaktise bhir3aneke lie dhakkA mArate haiM / ve yaha karane aura vaha nahIM
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ 190 dharma aura samAja karaneke lie bhI nahIM kahate / svayaM jar3a aura niSkriya honeke kAraNa dUsare kriyAzIlake dvArA hI prerita hote haiM aura kriyAzIla hote haiM pratyeka dharmapaMthake 'paMDita, aura kriyAkANDI / jaba ye loga svayaM jAnakara yA anajAne hI dharmake 'bhramameM par3a jAte haiM aura dharmake madhura tathA sarala Azrayake nIce vinA parizrama ke ArAma-talabI aura bejimmedArIse jIneke lie lalacAte haiM tabI dharma-paMthakA zarIra AtmAvihIna hokara sar3ane lagatA hai, gaMdhAne lagatA hai| yadi anuyAyI. varga bholA, apar3ha yA avivekI hotA hai, to vaha dharmako poSaneke bhramameM ulaTA dharma-dehakI gaMdhakA poSaNa karatA hai aura isakI mukhya jimmedArI usa ArAmatalaba paMDita yA purohita vargakI hotI hai| pratyeka paMthakA paMDita yA purohita-varga apanA jIvana ArAmase bitAnA cAhatA hai / vaha aisI lAlasAkA sevana karatA rahatA hai ki apanA doSa dUsaroMkI najarameM na Ave aura apane anuyAyIvargako najarameM bar3A dikhAI de| isa nirbalatAse vaha aneka prakArake ADa. mbaroMkA apane bAr3emeM poSaNa karatA jAtA hai aura sAtha hI bholA anuyAyI varga kahIM dUsarI ora na calA jAya, isa Darase sadaiva dUsare dharmapathake dehakI truTiyA~ batAtA rahatA hai| vaha jaba apane tIrthakA mahattva gAtA hai taba use dUsaroMke tIrthakI mahimAkA khyAla nahIM rahatA, itanA hI nahIM vaha dUsare dharmapaMthoMkA apamAna karanete bhI bAja nahIM aataa| jaba sanAtana dharmakA paMDA kAzI yA gayAke mahattvakA varNana karatA hai taba usIke pAsake sAranAtha yA rAjagRhako bhUla jAtA hai, balki ina tIyoMko nAstika-dhAma kahakara apane anuyAyI vargako vahA~ jAnese rokatA hai| pAlItANA aura sammedazikharake mahattvakA varNana karane. vAlA jaina yati gaMgA aura haridvArakA mahatva zAyada hI svIkAra karegA / koI pAdarI jerusalamakI taraha makA madInAko pavitra nahIM maanegaa| isI prakAra eka paMyake paMDita dUsare paMthake ati mahatvapUrNa zAstroMko bhI apane zAstrase adhika adhika mahattva nahIM deNge| itanA hI nahIM, ve apane anuyAyIvargako dUsare paMthake zAstroMko chUne takake lie manA kreNge| kriyAkANDake viSayameM to kahA hI kyA jAya / eka paMthakA purohita apane anuyAyIko dUsare paMthameM pracalita tilaka taka nahIM lagAne detA! ina dharmapaMthoMke kalevaroMkI pArasparika dhRNA tathA jhagar3oMne hajAroM varSose aitihAsika yuddhasthala nirmANa kiye haiN| isa prakAra eka hI dharmake AtmAke bhinna bhinna dehoMkA jo yuddha calatA
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ dharma kahA~ hai? 191 rahatA hai usakA eka kAraNa to Upara batAyA gayA hai-usIpara nibhanevAle vargakI akarmaNya aura ArAmatalaba jiMdagI / dUsarA kAraNa hai pratyeka paMthake anuyAyI-vargakI matimaMdatA aura tejohiintaa| yadi hama itihAsake AdhArase samajha lete haiM ki adhikatara paMthake poSaka mAnavatAko jor3aneke badale use barAdara khaMDita karate Aye haiM, to hamArA (anuyAyI-vargakA) kartavya hai ki hama svayaM hI dharmake sUtra apane hAthame lekara usake viSayameM svataMtra vicAra kreN| eka bAra anuyAyI-vargameMse koI aisA vicAraka aura sAhasI-varga bAhara nikalA to usa pathake deha-poSakaoNmase bhI use sAtha denevAle avazya mila jAya~ge dharmapaMthake poSakoMmeM koI yogya nahIM hotA yA unameM kisI yogya vyaktikA honA saMbhava nahIM, aisI koI bAta nahIM hai / paraMtu pratyeka paMthakA vAtAvaraNa dhIre dhIre aisA anyonyAzrita ho jAtA hai ki yadi usameMse koI saccA purohita paMDita yA guru koI saccI bAta kahane yA tadanusAra AcaraNa karanekA nizcaya kare to vaha dUsarese DaratA hai aura dUsarA tiisrese| jisa sTezanake sabhI karmacArI rizvata Adi lekara kAma karate hoM, usameM ekAdha prAmANika vyaktike lie apanA jIvana bItAnA kaThina ho jAtA hai| yahI dazA paMthadehake poSakoMmeM kisI yogya vyaktikI hotI hai| kisI asAdhAraNa zaktike binA parohita, paMDita yA guruvargameM pAlita poSita vyaktike lie kulaparaMparAgata pravRttikA virodha karanA yA usameM udAra dRSTibiMdu praviSTa karanA bahuta kaThina ho jAtA hai| jo dharma sabako eka samaya prakAza denekI aura sabako samAna bhAvase dekhanekI dRSTi arpita karanekI zakti rakhatA hai, vahI dharma paMthoM meM phaMsakara apanA astitva gavA~ detA hai| paMtha-poSaka varga jaba dharmake pravacana karatA hai taba to sAre jagatako samAna bhAvase dekhanekI aura sabakI samAnarUpase sevA karanekI bAta kahatA hai aura usake lie apane zAstroMke pramANa bhI detA hai, para jaba usake AcaraNakI ora dRSTipAta karate haiM, taba jo asaMgati usake rahana-sahanake bIca meM hotI hai vaha spaSTa dikhAI de jAtI hai / sevA, saMpUrNa tyAga aura ahiMsAkI mahimA gAnevAlA tathA usake pracArake lie veSa lenevAlA varga logoMkI pasInekI kamAIkA jaba kevala apanI sevAke lie upayoga karatA hai aura bilakula vyartha tathA bhArarUpa ADambarapUrNa kriyAkAMDoM aura utsavoMmeM kharca karAke dharmakRtya karaneke saMtoSakA poSaNa karatA hai, taba samajhadAra manuSyakA mana vihvala hokara pukAra uThatA hai ki isase dharmako kyA lenA denA hai ?
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ 192 dharma aura samAja yadi ADasvara aura svAgata Adise mI dharmakI prabhAvanA aura vRddhi hotI ho, to gaNitake hisAbase jo adhika ADambara karatA karAtA hai, vaha adhika dhArmika ginA jAnA cAhie / yadi tIthoM aura maMdiroMke nimitta kevala dhanakA saMcaya karanA hI dharmakA lakSaNa ho, to jo peDhI aisA dhana adhika ekatrita karake usakI rakSA karatI hai vahI adhika dhArmika ginI jAnI cAhie / paraMtu dUsarI ora paMtha-dehake poSaka hI usase ulaTA kahate haiM aura mAnate-manAte haiM / ve apane lie honevAle ADambaroke sivAya dUsaroMke ADambarakA mahattva thA usakI dhArmikatAkA gAnA nahIM gaate| isI prakAra ve duniyAke kisI bhI dUsare dharmapaMthakI per3hIkI pracura saMpattiko dhArmika saMpatti nahIM ginate / aisA hai to yaha bhI spaSTa hai ki yadi dUsare paMthake poSaka pahale paMthake poSakoM ke ADambaroM aura usakI per3hiyoMko dhArmika nahIM gina, to isameM koI anaucitya nahIM hai / yadi donoM eka dUsareko adhArmika ginate haiM, to hameM kyA mAnanA cAhie ? hamArI viveka-buddhi jAgarita ho, to hama thor3I sI bhI kaThinAIke binA nizcaya kara sakate haiM ki jo mAnavatAko nahIM jor3atI hai, usameM anusaMdhAna paidA karanevAle guNoMko nahIM prakaTa karatI hai, aisI koI bhI bAta dhArmika nahIM ho sktii| __ anuyAyI vargameM Upara batAI huI vicArasaraNI paidA karane, use pacAne aura dUsarese kahane yogya namra sAhasako vikasita karanekA nAma dhArmika zikSaNa hai| yaha hameM dIpakakI taraha batA sakatA hai ki dharma usake AtmAmeM hai aura usakA AtmA hai sadAcArI aura sadguNI jIvana / aise AtmAke honepara hI dehakA mUlya hai, abhAvameM nahIM / bhinna bhinna paMthoMke dvArA khar3e kiye gaye dehoMke avalaMbanake vinA bhI dharmakA AtmA jIvana meM prakaTa ho sakatA hai, kevala dehoMkA Azraya lenepara nhiiN| - isa sAdhanoMkI taMgI aura kAThinAiyoMse yukta yugameM mAnavatAko jor3ane aura use jIvita rakhanekA eka hI upAya hai aura vaha yaha ki hama dharmakI bhrAntiyoM aura usake bahamose jaldI mukti prApta kareM aura aMtarameM saccA artha smjheN| [ mAMgarola jaina-samAkA suvarNa mahotsava aMka, san 1947 ]