Dev Dravya

Author(s): Manu Doshi
Publisher: Manu Doshi
Catalog link: https://jainqq.org/explore/249693/1

Page #1

Bo
JAIN DARSHAN
ny
SC
Published by Indira Mansukhlal Doshi Memorial Trust
Editor: Manu Doshi
June 2005
VOL. 15 NO. 06
उम्मग्ग देसणा मग्ग नासणा देवदव्व हरणेहिं । दसणमोहं जिणमुणि चेइअ संघाइ पडिणीओ ॥
Ummagga Desanä Magganäsanä, Devdavva Haranehim;
Dansanamoham Jinamuni, Cheiya Sanghäi Padinio
Providing wrong guidance, dissuading from the right path, misappropriation of temple-amount, and impeding the monk, monastery and religious order lead to acquisition of perception-deluding Karma.
--- Karmagranth DEV DRAVYA
To many people the traditional concept of Dev Dravya seems confusing and out of tune with the time. We are being asked to clarify the concept in light of canonical stipulations. We are therefore writing about that concept at some length.
Jain tradition specifies seven main accounts to which the receipts of a Jain Sangh (the religious order) can be credited. Dev Dravya (the amount earmarked for temple construction) and Sädhäran Dravya (operational cost, amount for well-being of the community, etc.) are the most significant of them. It is obvious that the amount received for a particular cause should be used for that purpose. As far as donations are concerned, no problem would arise, because the donors would normally specify the purpose of the donations. In the case of other receipts, the question arises whether the amount should be used exclusively for the temple or can also be used for other purposes like education, Swämivätsalya, social well-being, etc. The former view is related to the concept of Dev Dravya.
The concept of Dev Dravya does not seem to have been well-defined, nor is there any historical evidence to state when the concept came into being. The original Agamic literature known as Ang Sutras does not make mention of Dev Dravya. That also seems to be true of other scriptures composed thereafter, till the earlier part of Christian era. This can be seen from the fact that while dealing with the perception-deluding Karma in Adhyay 6, the Tattvärtha Sutra states: Kevalishrutasanghadharmadevävarnavädo Darshanamohasya (aft a TF Te darstufat AEETII). It means, 'Slandering the omniscient Lords, scriptures, religious order, scriptural precepts and deities lead to perception-deluding Karma.' The Sutra thus does not make mention of Dev Dravya as a cause. The term was perhaps not in use that time. The concept should have therefore arisen at a later date.
Jains of both denominations believe that temple worship has been going on since time immemorial, but there is no evidence to substantiate that belief. Judging from the historical perspective it can be said that there were no Jain temples in the times of Lord Mahavir. It is not possible to say when the temples actually came into being. Since the idol worship is, however, acceptable to Shwetämbars as well as to Digambars, it can be surmised that the temples might have come into existence prior to the cleavage between the two. That would

Page #2

place the starting of temple-worship around the third century CE.
By about the fifth century the idol worship might have been well established and the temples were set up at various places. That created a demand for the knowledgeable persons, who could consecrate the idols and also perform various other rituals. In the Shwetämbar sect, that led to the rise of renegade monks known as Yatis. They used to stay in the temple complex and hence came to be known as Chaityaväsis. They took care of the temple property and used it for maintenance of the temples as well as for other purposes like getting copies of the sacred literature, etc. In the course of time, however, the conditions deteriorated. Being the custodians of the temples, they began to avail of the temple wealth for their personal comfort and started living in affluence.
It is possible that the concept of Dev Dravya could have been introduced by them and in the course of time it might have taken deep roots. There is a strong tradition amongst Shwetambar Moortipoojaks that all the unspecified incomes of a temple constitute Dev Dravya; it is very sacred and canons forbid using it for any purpose other than those of construction, renovation and expansion of the temples. Diverting it towards any other (even religious) purpose would attract the bondage of inordinately lasting Mohaniya (deluding) Karma.
This concept seems to have been based on the verse quoted at the top of this article. It occurs at serial number 56 in Part 1 of Karmagranth, which was composed by Devendrasuri. While specifying the factors which attract the perception-deluding Karma as given in Tattvärtha Sutra, the verse also mentions Dev Dravya as an additional factor. But the term used is Dev Dravya Haran. It means misappropriation of the temple wealth, which is obviously objectionable. It can therefore be implied that the use of Dev Dravya for other genuine purposes was not objectionable to the author.
Devendrasuri was a contemporary of Vastupäl-Tejpal and his death seems to have occurred in 1281. As such, it can be said that up to the 13th century there were no strictures against the use of Dev Dravya for wholesome purposes. Moreover, there are no strictures attached to such use in other traditions. Digambar vocabulary prepared by Bälchandra Siddhantashäshtri under the title Jain Laxanävali does not make mention of Dev Dravya; nor are there any restrictions among Digambars against the use of temple wealth for other purposes because Bhattachäryas, who are in charge of temples, have been using the temple wealth for various purposes at their discretion. Sthänakwäsis do not believe in idol-worship and hence they cannot have any concept of temple wealth. As such, it is hardly surprising that the vocabulary prepared by Shatavadhäni Guläbchandji does not make mention of Dev Dravya. The objection against use of Dev Dravya for other purposes is thus restricted to Shwetämbar Moorti poojak sect and particularly to the Tap Gachchha. That Gachchha was set up in 1228 under the leadership of Jagatchandrasuri during the lifetime of Devendrasuri.
Even though the temple worship might have come into being during the earlier part of the Christian era, there were not many temples till the advent of the Solanki dynasty in Gujarat, and many of them could have been of temporary character. This is evidenced by the fact that even the main temple on Shatrunjay Hill had been of wood till the twelfth century. Jainism in Gujarat and Marwad was in ascendancy during that time and there was an increasing demand for temples. The monumental Vimalvasahi on Mt. Äbu by Vimalshä had given a boost to the construction of gorgeous temples. The booming economy during the reigns of Siddharäj and Kumärpäl helped it. That period was thus notable for construction of many temples, some of them gorgeous, at places like Pätan, Täranga, Karnävati (present Ahmedabad), Khambhät, Shatrunjay, etc. That culminated in the construction of Vastupäl-Tejpal complexes on Mt. Äbu and Mt. Girnär during the 13th century.
This came to a virtual halt during the medieval times after the advent of Muslim rule. There was no safety of the temple property, because the Muslim rulers took pride in being called iconoclasts. As such, they were out to break the idols and loot the property of temples. That changed during the Mughal period with the introduction of the policy of tolerance. Moreover it was the period of peace and prosperity. That gave incentive to templeconstruction and many Jain temples came into being.
JD V15.06 PAGE 2

Page #3

In order to boost the income of temples, the procedure of allocating the ritual-performance to the highest bidder came into existence. Since the bidding is done in terms of quantity of Ghee, it came to be known as Gheeboli. Though the concept of Dev Dravya was in existence prior to that, the problem associated with it arose after the commencement of Gheeboli. There is reason to believe that the procedure could have started during the Mughal period. Simultaneously, a new interpretation was given to the above-mentioned verse of Karmagranth with a view to avoiding the diversion of temple resources to other activities. It was held that using Dev Dravya for any other purpose would lead to virtually infinitely lasting deluding Karma.
Such restrictions on the use of Dev Dravya could have been justifiable at that time, when it was necessary to have more temples. The conditions have, however, changed since then. Now there is no shortage of temples. On the contrary there are too many of them at places like Shatrunjay, Pätan, Ahemdabad, Khambhät and Surat. In the absence of clear definition of the term, not only the cash from Bhandars, but the entire income from Gheeboli on every occasion is treated as Dev Dravya. There is thus heavy accumulation of Dev Dravya at several places of pilgrimage and the amount so accumulated cannot be diverted to any other purpose, howsoever wholesome and essential it may be. It is therefore worthwhile to reexamine the concept of Dev Dravya and its relation with the deluding Karma.
The Jain canonical literature deals at length with the kinds of Karma, its bondage, duration, etc. There are mainly eight kinds of Karma. Of those, the deluding Karma hurts the most and the spiritual pursuit mainly consists of overcoming the same. That Karma is of two types, viz. perception-deluding and characterdeluding. Its maximum duration is stipulated as 7000 trillion Sägaropams. The concept of a Sägaropam cannot be expressed in numerical terms and is almost beyond comprehension. But the name itself shows that it is comparable to an ocean. As mentioned above, the canonical literature does not say anything about Dev Dravya, but it is currently held that by diverting Dev Dravya to other purposes one would acquire the perception-deluding Karma lasting for 7000 trillion Sägaropams.
It should, however, be noted that the said duration relates to the maximum limit; it does not mean that every deluding Karma would last that long. The canons also stipulate the minimum limit, which has been set at an Antarmuhurta, which means less than 48 minutes. The actual duration of the deluding Karma would thus range from an Antarmuhurta to 7000 trillion Sägaropams depending upon the intensity with which it is acquired. Moreover, the verse quoted above refers to the misappropriation of Dev Dravya, not to using it for wholesome purposes. The later Achäryas seem to have deemed every alternative use of the temple-wealth as misappropriation and stipulated the maximum penalty with a view to preventing the temple wealth from being diverted to other uses.
Thus there does not happen to be canonical sanctity behind the traditional concept of Dev Dravya. The tradition is, however, so strong that the custodians of the temple property cannot dare to use it for any other purpose. This has resulted in heavy accumulation of Dev Dravya at several places, while other accounts remain starved. If the accumulated wealth under Dev Dravya is not put to use for social well-being etc. there is the danger of that wealth being taken over by the Government under some pretext. This has actually happened in case of Kesariäji, which has been treated by the Government of Rajasthan more or less like a multi-communal Trust. Unfortunately that has not opened the eyes of the Jain community.
In absence of the canonized stipulations for the traditional approach, the question of using Dev Dravya could have been debated on various occasions, but we do not have any record thereof. The matter, however, came to a fore during the last century. That time Acharya Vallabhsuri was of the opinion that the concept of Dev relates to the post-Kaivalya state of the Lords. As such, the income derived from the rituals pertaining to preKaivalya stages need not be treated as Dev Dravya. Several other Acharyas differed from that view and remained stuck to the conventional viewpoint. The difference of opinions in that respect prevails even now,
.....continued on the last page JD V15.06 PAGE 3

Page #4

શ્રી સંતબાલજી મe'
તરીકે ઉભા હતા. એક ગામમાં
થનાં યુગમાં જા ભારતમાંથી કરો. એ
એક વખત ગુજરાતની ધારાસભાની ચૂંટણીમાં ધંધુકામાંથી
મહારાજશ્રીના ભક્ત શ્રી ગુલામ રસુલ કુરેશી કોંગ્રેસના ઉમેદવાર gy, akn; cyl;
રમણલાલ સી. શાહ તરીકે ઊભા હતા. એક ગામમાં રાત્રિ સભામાં મહારાજશ્રીએ શ્રી મહારાજશ્રીએ ભાલનળકાંઠાના પ્રદેશને પોતાના પ્રયોગનું કેન્દ્ર
કુરેશીને મત આપવા માટે ભાષણ કર્યું. તે વખતે સભામાં ધાંધલ મચી બનાવ્યું. એ માટે ગુંદીમાં આશ્રમ સ્થપાયો.
ગઈ. કોઈક યુવાનો બોલ્યા, “સાધુનાં લૂગડાં ઉતારીને કોંગ્રેસની સેવા આજે તો હવે અસ્પૃશ્યતા, ઢેડભંગી વગેરેને અડવાની વાત ભારતમાંથી
કરો.’ એ વખતે મહારાજશ્રીથી આક્રોશમાં બોલાઈ જવાયું, ‘આ લૂગડાં લગભગ નિર્મળ થઈ છે. પરંતુ આઝાદી પહેલાનાં યુગમાં તો અસ્પૃશ્યતા શું છે તે પહેલાં જાણો, પછી ઉતારવાની વાત કરો. એ વિશે જાણવું ગામેગામ જોવા મળતી. ભંગીવાસ જુદા હોય અને લોકો પણ ગંદકીભર્યું હોય કે ચર્ચા કરવી હોય તો મને ઉતારે મળો.' અપમાનિત અને પરોપજીવી જીવન જીવતા હતા. એ સમયે મહાત્મા સભા પૂરી થઈ. મહારાજશ્રી ઉતારે આવ્યા. પણ ચર્ચા કરવા કોઈ ગાંધીજીએ સમગ્ર ભારતમાં અસ્પૃશ્યતાનિવારણની મોટી ઝુંબેશ આવ્યું નહિ. એ દિવસે મહારાજશ્રી અડધી રાત સુધી પોતાની પાટ પર ઉપાડી હતી. ગાંધીજીએ ઢેડ-ભંગી માટે 'હરિજન' શબ્દ પ્રચલિત ધ્યાનમાં બેસી રહ્યા. સાધુ તરીકે પોતે ક્રોધ કર્યો એ બદલ પશ્ચાત્તાપ. કર્યો હતો.
કર્યો. પેલા યુવાનોની મનોમન ક્ષમા માગી અને ક્ષમા આપી. પેલા ગાંધીજીને અનુસરીને મહારાજશ્રીએ પણ પોતાના જનહિતના કાર્યોમાં
યુવાનોને પણ પશ્ચાત્તાપ થયો. તેઓ ઉતારે માફી માગવા આવ્યા ત્યારે અસ્પૃશ્યતા નિવારણને સ્થાન આપ્યું હતું. તેઓ જ્યાં જાય ત્યાં હરિજનો
મહારાજશ્રીએ એમને કહ્યું, “સભામાંથી પાછા આવીને મેં તો મનોમન માટેના વિસ્તારમાં આંટો મારી આવતા. ઢેડ-ભંગી માટે મહારાજશ્રી
- તમારી માફી માગી લીધી છે અને તમને માફી આપી દીધી છે.' ‘ઋષિ' શબ્દ પ્રયોજતા. સાણંદમાં એમણે ‘ઋષિ બાલમંદિર'ની સ્થાપના કરાવી હતી. હરિજનોના વિસ્તારમાં એક ચક્કર લગાવીને એકાદ
એક વખત મહારાજશ્રીનું ચાતુર્માસ ધોળકામાં હતું ત્યારે બૃહદ ઘરેથી ગોચરી પણ વહોરતા. એ જમાનામાં રૂઢિચુસ્ત સમાજમાં આવું
મુંબઈ રાજ્યનું વિભાજન અને મહાગુજરાતની રચના માટે આંદોલન કાર્ય ભારે સાહસિક ગણાતું. એટલે ક્યારેક મહારાજશ્રી પર લોકો શરૂ થયું હતું. પરંતુ મહારાજશ્રી ત્યારે બૃહદ મુંબઈ રાજ્ય ચાલુ ધૂળ ઉડાડતા, હુરિયો બોલાવતા, અપમાનિત કરતા, પરંતુ મહારાજશ્રી
રાખવાના હિમાયતી હતા અને એ અંગે નિવેદનો પ્રગટ કરતા હતા એવું કરનાર પ્રત્યે ક્ષમાભાવ રાખી હરિજન વિસ્તારમાં જવાના પોતાના જ વર્તમાનપત્રોમાં પણ છપાતાં હતાં. આથી કેટલાંક સ્થાપિત હિતો નિર્ણયને મક્કમતાથી વળગી રહેતા. ક્યારેક હરિજનોની દુર્દશા જોઈને તરફથી મહારાજશ્રી વિરુદ્ધ પ્રચાર થતો અને પત્રિકાઓ પણ છપાતી.. એમની આંખમાં આંસુ આવતાં. ક્યારેક એ માટે તેઓ ઉપવાસ કરતા, એમાં એક પત્રિકા અશિષ્ટ ભાષામાં છપાઈ હતી. ધોળકાના સ્ટેશને ક્યારેક સાંજની પ્રાર્થનાસભામાં તેઓ તે વિશે પોતાના વિચારો અને કોઈક ફેરિયો મહારાજશ્રી માટેનું એનું અશિષ્ટ મથાળું બોલીને આ અનુભવો રજૂ કરતા. એક વખત એક ગામમાં મહારાજશ્રી એક પત્રિકા વેચતો હતો. એથી ઉશ્કેરાઈને ગુંદી આશ્રમના મહારાજશ્રીના બાંકડા પર બેસી જાહેર પ્રવચન આપી રહ્યા હતા. એવામાં બાંકડાનો કોઈ ભક્ત પેલા ફેરિયાને માર માર્યો. આ વાતની મહારાજશ્રીને ખબર માલિક ત્યાં આવી પહોંચ્યો. એણે મહારાજશ્રીને પોતાના બાંકડા પડી ત્યારે ફેરિયાને માર પડ્યો એ બદલ તેમને બહુ દુ :ખ થયું. તેઓ પરથી ઊઠી જવા કહ્યું તો જરા પણ આનાકાની વગર મહારાજશ્રી આવી નિંદાથી પર હતા. આ ઘટનાથી તેમના મનમાં રોષ-આક્રોશની ઊઠી ગયા અને બાકીનું ભાષણ ઊભા ઊભા પૂરું કર્યું હતું. કોઈ પ્રતિક્રિયા થઈ નહિ. એમણે ગુંદી આશ્રમમાં લેખિત સંદેશો
એક વખત મહારાજશ્રી ભાલપ્રદેશમાં કોઠ ગામમાં ચાતુર્માસ રહ્યા મોકલાવ્યો કે કોઈએ આવી અશિષ્ટ પત્રિકા માટે ઉશ્કેરાવું નહિ, હતા. રોજ વ્યાખ્યાન તથા રાતની પ્રાર્થનાસભામાં જૈનો કરતાં અજેન એમના હૃદયમાં માત્ર આજીવિકા ખાતર પત્રિકા વેચનાર ફેરિયા પ્રત્યે વધુ આવતા. તે બધા ઉપર મહારાજશ્રીનો ખૂબ પ્રભાવ પડ્યો હતો. અનુકંપા જ હતી. કેટલાક તો મહારાજશ્રીને દેવપુરુષ ગણતા. પ્રાર્થનાસભામાં અમુક મહારાજશ્રીએ લોકકલ્યાણનું ઘણું કાર્ય કર્યું. એમની પ્રેરણાથી દિવસે મહારાજશ્રી વાર્તા કહેતા. એટલે એમના વ્યાખ્યાનમાં બાળકો ગુંદી, મુંબઈ, અમદાવાદ, રાણપુર, રામપુરા-ભંકોડા, ઇન્દોર વગેરે પણ આવતા.
સ્થળે પ્રાયોગિક સંઘ, માતૃસમાજ ઉદ્યોગગૃહ, ઔષધાલય, છાત્રાલય, ચાતુર્માસના દિવસોમાં છેલ્લે દિવાળી, બેસતું વર્ષ અને કાર્તિકી ખેડતમંડળ વગેરે વીસ જેટલી સંસ્થાઓ સ્થપાઈ હતી જે આજે પણ પૂર્ણિમા પણ આવે. જ્યારે બેસતું નવું વર્ષ હતું ત્યારે એક માજી સવારે કાર્યરત છે. પાંચેક વાગે ઘરેથી આરતી સળગાવીને મહારાજશ્રીના ઉતારા પાસે
મહારાજશ્રીના એક મુખ્ય અંતેવાસી તે શ્રી મણિભાઈ પટેલ. તેઓ આવ્યા. સાથે બીજી કેટલીક સ્ત્રીઓ અને કેટલાક ભાઈઓ પણ મિયાંગામ-કરજણના વતની હતા. ઈ.સ. ૧૯૪૩માં મહારાજશ્રીનું હતા. માજીએ બૂમ પાડી, “મહારાજશ્રી બહાર આવો. આજે સપરમો
પ્રવચન એમણે કરજણમાં સાંભળ્યું. એથી તેઓ એટલા બધા પ્રભાવિત દિવસ છે. અમારે તમારી આરતી ઉતારવી છે.'
થઈ ગયા કે પછીથી તેઓ મહારાજશ્રી જ્યાં હોય ત્યાં એમનાં પ્રવચનો મહારાજશ્રી બહાર ન આવ્યા, પણ ઉચ્ચ સ્વરે એમને આગ્રહપૂર્વક
સાંભળવા જતા. સાણંદના ચાતુર્માસથી તેઓ માતાપિતાની રજા લઈ, સમજાવ્યું કે “માજી ! જૈન સાધુની આરતી ન ઉતારાય. માણસની આરતી ન ઉતારાય. મંદિરમાં ભગવાનની આરતી ઉતારાય.'
આજીવન બ્રહ્મચારી તરીકે મહારાજશ્રી સાથે જોડાઈ ગયા અને વિહારમાં
પણ તેમની સાથે જ રહ્યા. તેઓ મહારાજશ્રીના વિહાર, મુકામ, માજી છેવટે માની ગયાં. એમને મહારાજશ્રીમાં શ્રદ્ધા એટલા માટે થઈ ગયેલી કેમ કે તેઓ પોતાના માંદા દીકરાને મહારાજશ્રીનાં દર્શન
વ્યાખ્યાન, વિચાર-ગોષ્ઠી વગેરેની રોજેરોજની નોંધ રાખવા લાગ્યા. કરાવવા લઈ આવેલા અને મહારાજશ્રીએ કહ્યું કે “એને સારું થઈ
એમણે લખેલી એ રોજનિશિ ‘સાધુતાની પગદંડી'ના નામથી છ ભાગમાં જશે.' અને બીજે જ દિવસે એને સારું થઈ ગયેલું.
પ્રકાશિત થઈ છે. JD V15.06 PAGE 4

Page #5

સ્વ. શ્રી મણિભાઈ સંતબાલજી સાથે ઈ.સ. ૧૯૪૪માં જોડાયા તે છે. જે લોકો શિકારમાં સાથ આપવા પડાપડી કરતા હતા તેઓ હવે પછી મહારાજશ્રીના કાળધર્મના સમય સુધી સાથે જ રહ્યા હતા. એમણે શિકારનો વિરોધ કરી રહ્યા છે. લોકો સાથેની વાતચીતમાં તેમને મહારાજશ્રી સાથે સતત ર૬ ચાતુર્માસ ગાળ્યાં. એમણે ગુજરાત, સૌરાષ્ટ્ર, મહારાજશ્રીએ આ બધી સદાચારની પ્રવૃત્તિ કર્યાનું જાણ્યું ત્યારે તેઓ કચ્છ, રાજસ્થાન, મહારાષ્ટ્ર, મુંબઈ, મધ્યપ્રદેશ, ઉત્તરપ્રદેશ, ઓરિસ્સા, આશ્ચર્યચકિત થઈ ગયા, તેમનું હૃદય પીગળ્યું. પોતે શિકાર ન કરવાનો બિહાર, બંગાળ, દિલ્હી, પંજાબ એમ ઘણા પ્રદેશોમાં વિહાર કર્યો. સંકલ્પ કર્યો અને પોતાની પાસે જે કંઈ રકમ હતી તે ગામના લોકોને એમણે લગભગ સાડા ત્રણ હજાર ગામોનો સંપર્ક થયો અને આશરે આપી દીધી અને એનો ઉપયોગ ઢોરોનો પાણી પીવાનો હવાડો બાંધવા તેર હજાર માઈલનો વિહાર કર્યો હતો. એમાં અનેકવિધ અનુભવો થયા માટે ખરચવાનું કહ્યું. હતા. ઘણે ઠેકાણે ગોચરી-પાણીની ઉતારા માટે રહેઠાણની ઘણી એક વખત અમદાવાદના ગોરા અંગ્રેજ કલેક્ટ૨ પોતાના સાથીદારો તકલીફો પડી હતી. પરંતુ તેઓએ પોતાના નિયમોમાં બાંધછોડ કરી સાથે પક્ષીનો શિકાર કરવા આવ્યા. ગામના લોકોને ખબર પડી. નહોતી.
મહારાજશ્રી પણ ત્યાં જ હતા. મહારાજશ્રીએ એ કલેક્ટરને બહુ મણિભાઈ પટેલની જેમ મહારાજશ્રી સાથે જીવનપર્યત રહેનાર સમજાવ્યા પણ તે માન્યા નહિ, એવામાં એક ગ્રામજન કલેક્ટરની બીજા અંતેવાસી તે “સંતશિશુ, મીરાંબહેન. (હું ન ભૂલતો હોઉં તો
આડો આવીને ઊભો રહ્યો અને કહ્યું, “પહેલાં મને મારો, પછી તેઓ અમારા પાદરાનાં વતની અને એમનું જન્મનામ બીજું હતું) પક્ષીઓને’ એટલે તે કલેક્ટરે બંદૂક મૂકી દીધી. પણ કલેક્ટરના ખાદીધારી, નિયમિત કાંતનાર, બુલંદ મધુર સ્વરે ભજનો લલકારનાર સાથીદારોએ આઘાપાછા જઈ શિકાર માટે ગોળીઓ છોડી. એના ધડ મીરાંબહેનને મહારાજશ્રીનો સારો આશ્રય મળી ગયો. મીરાંબહેન ધડ અવાજ સંભળાતા હતા. પણ સૌના આશ્ચર્ય વચ્ચે એક પણ પક્ષી, મહારાજશ્રીને પોતાની મા તરીકે ઓળખાવે અને મહારાજશ્રી મીરાંબહેનને
પડ્યું નહિ, એટલે ઝંખવાણા થઈ કલેક્ટર પોતાના સાથીઓ સાથે બદલે “મીરભાઈ’ કહીને બોલાવે. આટલી સ્વજન જેટલી આત્મીયતા પાછા વળ્ય બંને વચ્ચે થઈ હતી.
પ્રજામાં જ્યારે અન્યાય થાય, સમજાવવા છતાં દુરાચાર અટકે નહિ મણિભાઈની જેમ મીરાંબહેને મહારાજશ્રી સાથે ઘણા પ્રદેશોમાં
ત્યારે મહારાજશ્રી વિશુદ્ધિકરણ માટે ગાંધીજીની જેમ પોતાના અંતરાત્માને ફરીને એમની સરભરા કરી છે અને “સંતબાલ મારી મા’ નામની
અનુસરી ઉપવાસનું શસ્ત્ર અજમાવતા. એક વખત મહારાજશ્રીનો પુસ્તિકામાં પોતાના યાદગાર પ્રસંગો લખ્યા છે. મણિભાઈ અને મીરાંબહેન
મુકામ એક ગામમાં હતો ત્યારે એક દિવસ લાલજી મહારાજના પંથના ઉપરાંત કાશીબહેન, અંબુભાઈ, નવલભાઈ શાહ, ફલજીભાઈ ડાભી,
કેટલાક સાધુઓ ધોડા ઉપર ત્યાં આવ્યા હતા. તેઓએ પોતાના ઘોડા લલિતાબહેન, ચચલબહેન, ટી.જી. શાહ, મનુભાઈ પંડિત, ગુલામ
ને ખુલ્લી જગ્યામાં બાંધ્યા હતા. રાતને વખતે એક ચોર એક સારા ઘોડાને રસુલ કુરેશી, શ્રી જ્ઞાનચંદ્રજી, વીરચંદભાઈ ઘેલાણી, મણિબહેન પટેલ,
ઉપાડી ગયો. બીજે દિવસે સવારે ખબર પડી કે એક ઘોડાની ચોરી થઈ પ્રભાબહેન અજમેરા, વનિતાબહેન વગેરે વગેરે કેટલા બધાએ મહારાજશ્રી
છે. ગામમાં તપાસ કરી પણ ક્યાંયથી ઘોડો મળ્યો નહિ. એ સાધુઓએ પાસે સમાજસેવાની દીક્ષા લીધી હતી. તેઓમાંના કેટલાકે પોતાના અનુભવો વર્ણવ્યા છે.
મહારાજશ્રીને વાત કરી. સાંજે મહારાજશ્રીએ પ્રાર્થનાસભામાં જાહેર મહારાજશ્રીએ ગામે ગામ ફરી, સભાઓ યોજી તથા વ્યક્તિગત
કર્યું કે જ્યાં સુધી ઘોડો મળશે નહિ ત્યાં સુધી પોતે ઉપવાસ કરશે. સંપર્ક કરી લોકોને સુધાર્યા હતા. નળ સરોવરના વિસ્તારમાં પક્ષીઓ
આથી ગામના લોકોમાં દોડાદોડ થઈ ગઈ. ઘોડો નહિ મળે તો ઘણાં આવે અને અંગ્રેજોના સમયથી ખુદ અંગ્રેજી, રાજા-મહારાજાઓ
પોતાના ગામની આબરૂ જશે. રાતને વખતે મહારાજશ્રી ઉતારાના અને બીજા અનેક શિકાર-શોખીનો આ વિસ્તારમાં પક્ષીઓનો શિકાર
મકાનની ખુલ્લી ઓસરીમાં સૂઈ ગયા હતા. અડધી રાતે એક માણસ કરતા. સ્થાનિક લોકો પૈસા મળે એ લાલચે શિકારીઓને મદદ કરતા.
મહારાજશ્રી પાસે આવ્યો. પોતે ઘોડાની ચોરી કરી તે કબૂલ કરીને
મહારાજશ્રી પાસે વ્રત લીધું કે હવેથી પોતે ઢોરચોરી નહિ કરે. સાધુઓને મહારાજશ્રીએ ગામડે ગામડે ફરીને લોકોને સમજાવ્યા કે પક્ષીઓનો
પોતાને ઘોડો મળતાં હર્ષ થયો અને સંતબાલજી મહારાજશ્રીના ઊંચા શિકાર ન થવો જોઇએ. કોઇએ શિકારીઓને મદદ ન કરવી અને
ચારિત્રથી અને આવી સેવાથી તેઓ પ્રભાવિત થયા હતા. શિકારીઓને સમજાવીને અટકાવવા જોઇએ. મહારાજશ્રીએ આ વિષયમાં
ચોરી કરનારે ચોરી કબૂલ કરી હોય અને ચોરી ન કરવા માટે જાગૃતિ લાવીને લોકોને બહુ દઢ મનોબળવાળા બનાવ્યા હતા. વળી એ
મહારાજશ્રી પાસે પ્રતિજ્ઞા લીધી હોય એવા તો કેટલાયે પ્રસંગો નોંધાયા છે. કોમનું સદાચાર અંગે બંધારણ પણ ઘડી આપ્યું હતું. આનું પરિણામ
મીરાંબહેને એક પ્રસંગ નોંધ્યો છે. એક વખત મહારાજશ્રી કલકત્તામાં કેટલું સારું આવ્યું તે મહારાજશ્રીએ પોતે જ વર્ણવેલા એક પ્રસંગ પરથી
હતા ત્યારે સવારે કોઈ એક ભાઈને સાથે લઈને ગોચરી વહોરવા જણાશે.
નીકળ્યા. ગોચરી વહોરીને તેઓ ઉતારે પાછા ફરતા હતા ત્યાં તો એક વખત અમદાવાદના એક વયોવૃદ્ધ પારસી ગૃહસ્થ પોતાની
તેમને થાક લાગવા માંડ્યો. ઉતારે જેમતેમ પહોંચ્યા અને ગોચરીની મોટરકારમાં આ બાજુ પક્ષીઓનો શિકાર કરવા આવ્યા. પરંતુ કેટલાક
ઝોળી મૂકીને તેઓ પાટ પર સૂઈ ગયા. તેઓ જાણે બેભાન જેવા થઈ જુવાનિયાઓએ એમની મોટર અટકાવી. એટલે પારસી બુઢાએ હાથમાં
ગયા. તરત મીરાંબહેન ડોક્ટરને બોલાવી આવ્યાં. ડોક્ટરે તપાસીને બંદૂક લઈ તેઓને ગોળીએ વીંધવાનો ડર બતાવ્યો. પણ યુવાનો ડર્યા
કહ્યું, “હમણાં અહીં આવો રોગચાળો ચાલે છે. ઈંજેક્શન લેશે એટલે નહિ અને આવા ગયા નહિ, ત્યાં તો ગામલોકોને ખબર પડી અને ઘણા
એક-બે દિવસમાં સારું થઈ જશે. ગભરાવાની જરૂર નથી.’ માણસો ભેગા થઈ ગયા. તેઓ બધાએ જુવાનિયાઓનો પક્ષ લીધો. પારસી બુઢઢા વિચારમાં પડી ગયા કે આ તો આખું ગામ બદલાઈ ગયું
JD vi5.06 PAGE 5

Page #6

જાગૃતિ આવતાં મહારાજશ્રીએ મીરાબહેનને કહ્યું, ‘હું જે ગોચરી .
જીવનની ઉત્તરાવસ્થામાં રૂઢિચુસ્ત સમાજમાં મહારાજશ્રી માટે પહેલાં લાવ્યો છું તે બહાર સરખી જગ્યા જોઇને, ખાડો કરીને એમાં પરઠવી દો. જેટલો વિરોધ હતો તેટલો રહ્યો નહોતો. એમના કાર્યથી સમાજ
મીરાંબહેને કહ્યું, “ખાવાનું છે, તો જમીનમાં દાટી દેવા કરતાં ગાય કે કૂતરાને ખવડાવીએ તો શું ખોટું ?'
ઉપાશ્રયમાં પધારવા અને વ્યાખ્યાન આપવા માટે વિનંતી કરવા લાગ્યા હતા. મહારાજશ્રીએ કહ્યું, ‘જૈન સાધુનો એ આચાર નથી. મળેલ ભિક્ષાન્નનું મહારાજશ્રી વિશ્વવાત્સલ્ય'માં વખતોવખત વિનોબાજી માટે દાન કરવાનો અમને અધિકાર નથી. કોઈ એમ કરે તો એમાંથી આદરભાવપૂર્વક લખતા અને એમની પ્રવૃત્તિઓની ભારે અનુમોદના આગળ જતાં ઘણા અનર્થ થાય. ગૃહસ્થો ગોચરી વહોરાવતા બંધ થાય.’ કરતા. વિનોબાજીએ ભૂદાનની જે ઝુંબેશ ઉપાડી હતી તેમાં ગુજરાતમાં
એ ગોચરી ભૂમિમાં ભંડારી દેવામાં આવી. ત્રણેક દિવસ પછી સંતબાલજીએ મહત્ત્વનું કાર્ય કર્યું હતું. પોતાના પ્રદેશનો જમીનનો "મહારાજશ્રી સ્વસ્થ થયા. આહાર લેતા થયા. શરીરમાં શક્તિ આવી. લક્ષ્યાંક પૂરો નહોતો થતો તો મહારાજશ્રીએ એ માટે ઉપવાસની
ત્યાર પછી તરત મહારાજશ્રીએ પોતાને ગોચરી ભંડારી દેવી પડી એ જાહેરાત કરી અને ઉપવાસ શરૂ થાય તે પહેલાં લક્ષ્યાંક પૂરો થઈ ગયો નિમિત્તે પ્રાયશ્ચિત્ત તરીકે ત્રણ દિવસના ઉપવાસ કર્યા હતા. હતો. વિનોબાજીએ ૧૯૭૯માં ગોવધબંધી લાવવા માટે જ્યારે આમરણાંત “સંત પરમ હિતકારી'માં શ્રી મનુભાઈ પંડિતે ઘણાં પ્રસંગો નોંધ્યા છે. ઉપવાસની જાહેરાત કરી ત્યારે સમગ્ર દેશમાં ચિંતાની લાગણી પ્રસરી
એક વખત પૂ. મહારાજથી સૂરત જિલ્લામાં વિહાર કરી રહ્યા હતા. ગઈ હતી. વેડછીના શ્રી જુગતરામભાઈ દવેને મળવાની એમને ઇચ્છા હતી. તેઓ એ વખતે મહારાજશ્રીએ વિચાર્યું કે વિનોબાજીના ઉપવાસ અટકાવવા મઢી ગામમાં પધાર્યા ત્યારે જુગતરામભાઈ પણ ત્યાં આવી પહોંચ્યા. હોય તો એની સામે કંઈક આત્મિકબળ હોવું ઘટે, મહારાજશ્રીએ પોતે એમણે મહારાજશ્રી સાથેની વાતચીતમાં એ પણ કહ્યું કે આ બાજુના વિનોબાજીના ઉપવાસ ચાલુ થાય તે પહેલાં એકવીસ દિવસના ઉપવાસની આદિવાસી લોકો દારૂ છોડતા નથી. ઘરે ખરાબ ગોળનો દારૂ બનાવે જાહેરાત કરી. વિનોબાજી અને સંતબાલજી ક્યારેય એકબીજાને મળ્યા છે. વળી વેપારીઓ પણ ખરાબ ગોળનો વેપાર કરીને સારું કમાય છે.
નહોતા, છતાં વિનોબાજી પ્રત્યેના અને એમના સેવાકાર્ય પ્રત્યેના આદરભાવ વ્યસનમુક્તિ એ મહારાજશ્રીની પ્રવૃત્તિઓમાંની એક પ્રિય પ્રવૃત્તિ
સહિત મહારાજશ્રીએ એકવીસ દિવસના ઉપવાસ કર્યા હતા. એમના હતી. એમણે સમગ્ર પરિસ્થિતિ બરાબર સમજી લીધી. રાત્રે પ્રાર્થનાસભામાં
જીવનની આ મોટામાં મોટી તપશ્ચર્યા હતી. પરંતુ એનું એવું સરસ એમણે પોતાના વક્તવ્યમાં જુગતરામભાઇની ચિંતા વ્યક્ત કરી. એમણે
પરિણામ આવ્યું કે સરકાર અને અન્ય નેતાઓની ખાતરીથી વિનોબાજીએ ધર્મ અને નીતિની સમજ પાડી. મહાજનનો ધર્મ સમજાવ્યો. એમનું
આમરણાંત ઉપવાસ કરવાનું બંધ કર્યું. મહારાજશ્રીને પણ એથી અત્યંત વક્તવ્ય અત્યંત પ્રેરક હતું. એની શ્રોતાઓ ઉપર ભારે અસર પડી.
હર્ષોલ્લાસ થયો. મહારાજશ્રીના ઉપવાસની બહુ કદર થઈ. શ્રી એક પછી એક વેપારીએ ઊભા થઈ ખરાબ ગોળ ન વેચવાની ત્યાં જ
વિનોબાજીનાં અંતેવાસી શ્રી નિર્મળાબહેન દેશપાંડેએ લખ્યું હતું. ‘પૂજ્ય પ્રતિજ્ઞા લીધી. એમાં એક પારસી સજ્જન પણ હતા.
| વિનોબાજી કે પ્રતિ આપકી જો અપાર આત્મીયતા હૈ વહ ઇતિહાસ આમ મઢીમાં જે પરિણામ આવ્યું તેથી પ્રેરાઇને મહારાજશ્રીરને ઠેઠ ખાનદેશ સુધીના વિહારમાં એક મહિના સુધી રોજ રાત્રે પ્રાર્થનાસભામાં
મેં અદ્વિતીય માની જાયગી.” મદ્યનિષેધનો સારો પ્રચાર કર્યો અને એનું ઘણું જ સારું પરિણામ આવ્યું.
મહારાજશ્રીએ ઇ. સ. ૧૯૬૮નું ચાતુર્માસ થાણા જિલ્લામાં તારાપોર, કેટલાયે આદિવાસીઓએ આજીવન દારૂ ન પીવાની પ્રતિજ્ઞા લીધી હતી.
પાસે ચિંચણમાં એટલે કે ચીંચણીમાં કર્યું. તે વખતે સમુદ્રકિનારે આવેલું શિયાળાના દિવસોમાં એક વખત મહારાજશ્રીને રાતની પ્રાર્થનાસભા
શાંત, રમણીય અને વાડીઓનાં વૃક્ષોથી ભરચક આ સ્થળ સ્થિરવાસ પછી એક માણસે ગામને પાદર આવવા વિનંતી કરી. મહારાજશ્રી
માટે એમને ગમી ગયું. ૧૯૬૯નું ચાતુર્માસ પાસેના વાણગામમાં કર્યું. ગયા. કોળી પગીની જાતના કેટલાક લોકો ત્યાં બેઠા હતા. એમાં એકે
પરંતુ ચાલીસ વર્ષના સતત વિહાર પછી એમનું શરીર થાક્યું હતું. ગામના મુખીના જ બે બળદ ચોર્યા હતા. ચોરનાર કાળુ એના બાપ
તેઓ સ્થિરવાસ કરવા ઇચ્છતા હતા. મુંબઇના પ્રાયોગિક સંધે ચીંચણીમાં કરતાં પણ જબરો અને માથાભારે હતો. પરંતુ મહારાજશ્રીએ એને
બંગલો, અન્ય મકાનો, કુવો, કંપાઉન્ડની ભીંત અને વિવિધ પ્રકારના માથે હાથ મૂકી, આશીર્વાદ આપી એને અને એના સોબતીઓને ગુના
વૃક્ષો તથા ખેતીલાયક જમીન સાથેની એક વાડી પસંદ કરી. ૧૯૭૦થી ન કરવા અને મુખીના બળદ પાછા મૂકી આવવા સમજાવ્યું હતું. આ
મહારાજશ્રીએ ત્યાં સ્થિરવાસ કર્યો. એનું નામ રાખ્યું “મહાવીરનગર રીતે ગુનાહિત માનસવાળા નીચલા થરના લોકોને પણ મહારાજશ્રી
આંતરરાષ્ટ્રીય કેન્દ્ર.” મહારાજશ્રીની ભાવના અને એક આંતરરાષ્ટ્રીય
તરીકે પ્રેમથી સુધારતા હતા.
કેન્દ્ર તરીકે વિકસાવવાની હતી. પરંતુ એમનું એ સ્વપ્ન સાકાર થયું નહિ. મહારાજશ્રી સૂરતના રસ્તે ગુજરાતમાંથી મહારાષ્ટ્રમાં વિહાર કરી મહારાજશ્રીમાં વિચારશક્તિ, લેખનશક્તિ, કવિતાશક્તિ, રહ્યા હતા ત્યારે વેડછીમાં જુગતરામભાઇને મળીને આગળ વધતાં શાસ્ત્રાભ્યાસ ઇત્યાદિ હતાં. એમણે ઉત્તરાધ્યયનસૂત્ર, દસવૈકાલિક વ્યારા, સોનગઢ વગેરે આદિવાસી ગામોમાંથી તેઓ પસાર થયા હતા સુત્ર અને આચારાંગ સુત્રનો સમર્થ અનુવાદ કર્યો છે. ‘અપૂર્વ અવસર”નું ત્યારે આદિવાસીઓ એમનું સ્વાગત કરવા આવતા. જંગલમાં લાકડાં સુંદર વિવેચન કર્યું છે. ધર્મપ્રાણ લોંકાશાહ, જૈન દૃષ્ટિએ ગીતાદર્શન' કાપનાર આદિવાસીઓનું મુખ્ય શસ્ત્ર તે કુહાડી. આ વિસ્તારમાં જ્યારે
વગેરે ગ્રંથો લખ્યાં છે. ચીચણીમાં ૧૯૮૨ સુધીના આ સ્થિરવાસ દરમિયાન જ્યારે મહારાજશ્રી પસાર થતા ત્યારે આદિવાસીઓ એમનું સ્વાગત
એમણે ‘વિશ્વવાત્સલ્ય' સામયિક ચલાવવા ઉપરાંત, ‘તત્ત્વાર્થસૂત્ર'નું કરવા રસ્તાની બેય બાજુ હારબંધ ઊભા રહી જતા. તે વખતે તેઓ
ગુજરાતી ભાષાન્તર, “વિશ્વવત્સલ મહાવીર' જેવું દીર્ઘકાવ્ય ઇત્યાદિનું પોતાની કુહાડીને ચકચકિત કરીને લાવતા અને સ્વાગત વખતે ખભા
લેખનકાર્ય કર્યું હતું. એમણે પચાસથી અધિક નાનામોટા ગ્રંથોની પાસે હાથ રાખી કુહાડી ઊંચી રાખતા. સેંકડો કુહાડીઓ સાથેનું આવા
રચના કરી છે.
P;; avi, ak સ્વાગતનું દશ્ય વિરલ હતું.
-JD vi5.06 PAGE 6

Page #7

CHILDREN'S CORNER
29
10
11
15
8
the Lords, viz. conception, birth, initiation, omniscience and liberation are sacred and blissful. You may therefore be interested to know about the dates
of those Kalyänaks during the current year. Since Dear Young friends,
June would be over by the time you read this, we are
giving below the dates when Kalyanaks are going to While explaining Pnachkalyänak Poojan in the last occur during the remaining period of this year. The issue, we had pointed out that the five occasions of information may also be of interest to your elders.
Month Date Day Indian Month Tithi Name of Tirthankar Kalyänak July 12 Tuesday Ashädh Sud 6 Mahävirswämi Conception 15 Friday
8 Neminäth
Liberation 20 Wednesday
14 Väsupujyaswami Liberation Saturday Ashädh Vad 3(2) Shreyansnäth
Liberation Wednesday
7 Anantnäth
Conception 28 Thursday
8 Naminäth
Birth Friday
Kunthunäth
Conception August Sunday Shrävan Sud
Sumatinäth
Conception Wednesday
Neminäth
Birth Thursday
Neminäth
Initiation 13 Saturday
Pärshwanäth
Liberation 19 Friday
Munisuvratswämi Conception 26 Friday Shrävan Vad 7 Shäntinäth
Conception
Chandraprabhswämi Liberation Saturday
Supärshwanäth Conception September 12 Monday Bhädrapad Sud 9 Suvidhinäth
Liberation October 3 Monday Bhädrapad Vad 30 Neminäth
Omniscience 17 Monday Äso Sud
Naminäth
Conception 22 Saturday Äso Vad
5 Sambhavnath
Omniscience Saturday
12 Padmaprabhswämi Birth Neminäth
Conception 31 Monday
Padmaprabhswämi Initiation November 2 Wednesday
Mahävirswämi Liberation Friday Kärtik Sud
Suvidhinäth
Omniscience Sunday
Arnäth
Omniscience Monday Kärtik Vad
Suvidhinäth
Birth 22 Tuesday
Suvidhinath
Initiation 26 Saturday
10 Mahävirswämi Initiation 27 Sunday
Padmaprabhaswämi Liberation December 10 Saturday Märgshirsh Sud 10 Arnäth
Birth 11 Sunday
11 Arnäth
Initiation Mallinäth
Birth Mallinäth
Initiation Mallinäth
Omniscience Naminäth
Omniscience 14 Wednesday
Sambhavnäth
Birth 15 Thursday
15 Sambhavnäth
Initiation 26 Monday Märgshirsh Vad 10 Pärshwanath
Birth 27 Tuesday
11 Pärshwanath
Initiation Wednesday
12 Chandraprabhswami Birth Thursday
13 Chandraprabhswämi Initiation 30 Friday
14 Sheetalnäth
Omniscience JD V15.06 PAGE 7
15
29
13
21
28

Page #8
JAIN DARSHAN www.jsmconline.org Indira Mansukhlal Doshi Memorial Trust A non-profit tax-exempt organization 931 Goldenrod Lane Lake Forest, IL 60045 Send Comments & Suggestions to: Manubhai Doshi - Editor Tel: 847-735-0120 mansukhdoshi@yahoo.com Dilip Shah - Sub-Editor Tel: 847-821-7460 dashah@comcast.net Rajnikant & Chandan Shah - Sub-Editors Tel: 630-876-1279 rtshah41@yahoo.com Indrajit Shah - Sub-Editor Tel: 847-895-2645 ishah@att.net Dr. Chandrakant Shah - Sub-Editor Tel: 847-517-3324 cshah@joltmail.com Neha Shah - Jr. Editor Tel: 630-789-4588 Printed by Kishor & Trupti Kuvadia at Sir Speedy Printing, 311 South Wacker Drive Chicago, Il 60606 .........Countinued from page 3 The main question is, 'Can Dev Dravya be used for because Acharyas like Rajendrasuri and other purposes?' As said above, there are no canoniJaychandrasuri do not object to the use of Dev cal strictures against other uses. Moreover, Jainism Dravya for other wholesome purposes. does permit the change in approach in view of changes in Dravya (subject), Kshetra (place), Kal (time) and In light of this discussion let us consider what should Bhav (mode). Whatever the stipulations might have be the approach of Jain Societies in America. Most of been made earlier, the time and place have changed. them did not have the concept of Dev Dravya till Our approach should change in lieu thereof. In spite recently. As such, their income was put to use for any of that, if the office bearers of a Society want to purpose relating to the community. The people, who refrain from using Dev Dravya for other purposes, came from India during last few years, are tradition they can at least keep in mind the above-cited view of oriented. They were taken aback to notice the use of Acharya Vallabhsuri. A substantial part of the inDev Dravya for other purposes and strongly objected come of Jain societies arises from Poojans associto it. When they pointed out that the use of Devated with conception, birth and initiation of the Lords. Dravya for other purposes would lead to the deluding e.g. celebration of Mother's dreams, Snatra Pooja, Karma for 7000 trillion Sagaropams, the office-bear- Indra Mahotsav, etc. Since those celebrations pertain ers of the Societies became cautious and have been to pre-Kaivalya stages, the income therefrom should increasingly resorting to the conventional view. Who remain exempt from the purview of Dev Dravya. would dare to make use of the money for other That would also apply to the income from the rituals purposes, if he has to face such a long-lasting Karma? performed in front of the idol with Angi, because that Moreover, most of the Jain Societies are still in need represents a pre-initiation state of the Lords. of more resources for expansion, renovation and maintenance of their temples.