Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ darzanopayoga aura jJAnopayogakA vizleSaNa vizva kI racanA jainadarzanameM vizvako racanA jIva, pudgala, dharma, adharma, AkAza aura kAlake bhedase chaha prakArake padArthoke AdhArapara svIkRta kI gayI hai / inameMse jIvoMkI saMkhyA anantAnanta hai, pudgaloMkI saMkhyA bhI anantAnanta hai, dharma, adharma aura AkAza eka-eka haiM tathA kAla asaMkhyAta haiM / pratyeka padArthakA svabhAva dharma, adharma, AkAza aura sabhI kAloMmeM apanI-apanI svataHsiddha svabhAvabhUta bhAvavatIzakti vidyamAna hai va sabhI jIvoM aura pudgaloMmeM apanI-apanI svataHsiddha svabhAvabhUta bhAvavatIzaktike sAtha-sAtha apanI-apanI svataHsiddha svabhAvabhata kiyAvatIzakti bhI vidyamAna hai| kriyAvatIzaktikI vidyamAnatAke kAraNa hI jIva aura pudgala donoM prakArake padArtha sakriya kahalAte haiM aura kriyAvatIzaktikI avidyamAnatAke kAraNa hI dharma, adharma, AkAza aura kAla nAmake padArtha niSkriya kahalAte haiN|' pratyeka padArthakA kArya pratyeka padArtha apanI-apanI bhAvavatI zaktike AdhArapara satata apanA-apanA kArya kara rahA hai| arthAt AkAza apanI bhAvavatIzaktike AdhArapara sva aura anya sabhI padArthoMko satata apane peTameM samAye hae hai, sabhI kAla apanI-apanI bhAvavatIzaktike AdhArapara sva aura anya sabhI padArthoMko satata eka kSaNavartI tathA aneka kSaNavartI paryAyoMke rUpa meM vibhAjita kara rahe haiN| dharma apanI bhAvavatIzaktike AdhArapara jIvoM aura pudgaloMkI yathAvasara honevAlI halana-calanarUpa kriyAmeM satata sahAyaka hotA rahatA hai aura adharma apanI bhAvavatIzaktike AdhArapara jIvoM aura padgaloMkI ukta kriyAke yathAvasara honevAle sthaganameM satata sahAyaka hotA rahatA hai| isI prakAra pratyeka jIva apanI-apanI yathAyogya rUpameM vikasita bhAvavatIzaktike AdhArapara sva aura anya sabhI padArthoM kA satata yathAyogya rUpameM sAmAnya avalokana (darzana) pUrvaka vizeSa avalokana (jJAna) karatA rahatA hai aura isI prakAra pratyeka pudgala apanI-apanI bhAvavatIzaktike AdhArapara satata rasase rasAntararUpa, gandhase gandhAntararUpa, sparzase sparzAntararUpa aura varNase varNAntararUpa pariNamana kiyA karatA hai| isake atirikta jIva aura pudagala apanI-apanI kriyAvatIzaktike AdhArapara yathAvasara kSetrase kSetrAntararUpa kriyA satata karate rahate haiM aura apanI isI kriyAvatIzaktike AdhArapara saMsArI jIva yathAvasara paudagalika karmo tathA nokarmoM ke sAtha va pudgala yathAvasara saMsArI jIvoM aura anya pudgaloMke sAtha satata milate va vichur3ate rahate haiN| mukta jIvoMkA jo Urdhvagamana hotA hai vaha bhI unako apanI isI kriyAvatIzaktike AdhAra para hotA hai ? kintu ve jo lokake agrabhAgameM sthita hokara raha jAte haiM usakA kAraNa Age dharmAstikAyakA abhAva hai / 1. paMcAdhyAyI, adhyAya 2, zloka 25, 26, 27 / / 2. tadanantaramUvaM gacchatyAlokAntAt / -tattvArthasUtra 10-5 / 3. prazna-'Aha yadi mukta UrdhvagatisvabhAvo lokAntAdurdhvamapi kasmAnnotpatatItyatrocyate ? (sarvArtha siddhi), samAdhAna-dharmAstikAyAbhAvAt / -tattvArthasUtra / "jIvANa pauggalANaM gamaNaM jANehi jAva dhammatthI / dhammatthikAyabhAve tatto parado Na gacchaMti / -niyamasAra, 183 /
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ jIvakI bhAvatI zakti meM vizeSatA pratyeka jIvakI bhAvavatIzakti anAdikAlase jJAnAvaraNa, darzanAvaraNa aura vIryAntarAya nAmake paudgalika karmoM se prabhAvita hokara rahatI AyI hai, parantu anAdikAlase hI pratyeka jIvameM ukta tInoM karmoMkA niyamase yathAyogyarUpameM kSayopazama rahaneke kAraNa vaha bhAvavatI zakti bhI yathAyogyarUpa meM vikAsako prApta hokara rahatI AyI hai| pratyeka jIvakI bhAvavatIzaktikA yaha vikAsa jJAnAvaraNakarmake kSayopazamake AdhArapara jJAnazaktike rUpa meM darzanAvaraNakarmake kSayopazamake AdhArapara darzanabhaktike rUpameM aura vIryAntarAyakarmake kSayopazamake AdhArapara vIryazaktike rUpameM rahatA AyA hai / 4 / darzana aura nyAya : 49 yahA~ itanA vizeSa samajha lenA cAhiye ki jina jIvoMmeM samasta jJAnAvaraNa, samasta darzanAvaraNa aura vIryAntarAya karmoMkA pUrNa kSaya ho cukA hai unameM unakI usa bhAvavatIzaktikA jJAnazakti, darzanazakti aura vIryazaktike rUpa meM pUrNa vikAsa 'cukA hai va jina jIvoM meM ukta samasta jJAnAvaraNa, samasta darzanAvaraNa aura vIryAntarAya karmoMkA Age jaba pUrNa kSaya ho jAyagA taba unameM bhI unakI usa bhAvavatIzaktikA jJAnazakti, darzanazakti aura vIryazaktike rUpa meM pUrNa vikAsa jAyagA / yadyapi jIvako bhAvavatIzaktipara dAnAntarAya, lAbhAntarAya, bhogAntarAya aura upabhogAntarAya karmoMkA bhI anAdikAla se prabhAva par3a rahA hai aura anAdikAlase ina karmoMkA bhI kSayopazama rahaneke kAraNa pratyeka jIva meM usa bhAvavatIzaktikA dAnazakti, lAbhazakti, bhogazakti aura upabhogazaktike rUpameM yathAyogya vikAsa bhI anAdikAla se rahatA AyA hai, parantu ina dAnAdi cAroM zaktiyoMkA sambandha jIvakI kriyAvatIzaktike sAtha hone ke kAraNa yahA~ inako upekSita kiyA jA rahA hai / jJAnopayoga aura darzanopayogakA svarUpa jIvaka vikAsako prApta jJAnazakti, darzanazakti aura vIryazakti- ina tInoM zaktiyoMmeMse jJAnazaktikA kArya jIvako sva aura anyapadArthoMkA vizeSa avalokana arthAt jJAna karAnekA hai, darzanazaktikA kArya jIvako sva aura anyapadArthoMkA sAmAnya avalokana arthAt darzana karAnekA hai aura vIryazaktikA kArya ukta jJAnazakti aura darzanazakti ke kArya meM jIvako yathAyogyarUpa meM sakSama banAnekA hai / isa taraha jIvakI vikasita jJAnazaktikA jo sva aura anya padArthoMkA vizeSa avalokana arthAt jJAna hone rUpa kArya hai usakA nAma jJAnopayoga hai aura usakI vikasita darzanazaktikA jo sva aura anyapadArthoMkA sAmAnya avalokana arthAt darzana honerUpa kArya hai usakA nAma darzanopayoga hai / vizeSa avalokana aura sAmAnya avalokanakA artha yahA~para jJAnopayoga aura varzanopayoga ke svarUpa nirdezanameM jo yaha batalAyA gayA hai ki jIvakI vikasita jJAnazaktikA sva aura anyapadArthoMkA vizeSa avalokana arthAt jJAna hone rUpa kArya to jJAnopayoga hai va usakI vikasita darzanazaktikA sva aura anyapadArthoMkA sAmAnya avalokana arthAt darzana hone rUpa kArya darzanopayoga hai / isameM vizeSa avalokana arthAt jJAnakA arthaM jIva dvArA dIpakakI taraha sva aura anya padArthoM pratibhAsita kiyA jAnA hai aura sAmAnya avalokana arthAt darzanakA artha jIvameM darpaNakI taraha sva aura roarrer pratibimbita honA hai, jisakA tAtparya yaha hotA hai ki jisa prakAra dIpakakA svabhAva sva aura anyapadArthoMko pratibhAsita karanekA hai usI prakAra jIvakA svabhAva bhI sva aura anya padArthoMko pratibhAsita karane kA hai tathA jisa prakAra darpaNakA svabhAva sva aura anyapadArthoMko apane andara pratibimbita karanekA hai| usI prakAra jIvakA svabhAva bhI sva aura anyapadArthoMko apane andara prativimbita karanekA hai / 4-7
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ 50 : sarasvatI-varadaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha yahA~ para prativimbita zabdakA artha svakI apekSA darpaNa athavA jIvakI tadAtmaka sthitike rUpameM aura anyapadArthoM kI apekSA darpaNa athavA jIvakI una anyapadArthoke nimittase honevAlI tadanurUpa pariNatike rUpameM lenA caahiye| jIvake svabhAvako samajhaneke liye yahA~ para jo dIpaka aura darpaNa donoMko udAharaNa ke rUpameM prastuta kiyA gayA hai, isakA kAraNa yaha hai ki yadyapi dIpakakA svabhAva anya padArthoMko pratibhAsita arthAt prakAzita karanekA hai, parantu una anya padArthoMko apane andara pratibimbita karanekA svabhAva nahIM hai| isI taraha yadyapi darpaNakA svabhAva anya padArthoMko apane andara prativimbita karane kA hai, parantu una anya padArthoMko pratibhAsita arthAt prakAzita karanekA usakA svabhAva nahIM hai jaba ki jIva meM dIpaka aura darpaNakI apekSA yaha vizeSatA pAyI jAtI hai ki usakA svabhAva dIpakakI taraha anya padArthoMko pratibhAsita arthAt jJAna karanekA bhI hai aura darpaNa kI taraha anya padArthoMko apane andara pratibimbita karanekA bhI hai| AgamameM bhI isIliye jIvake svabhAvako samajhaneke liye dIpaka aura darpaNa donoMko udAharaNake rUpameM prastuta kiyA gayA hai| dopaka aura jIva dvArA anya padArthoM ke pratibhAsita honekA AdhAra dekhane meM AtA hai ki dIpaka anya padArthoke sAtha jaba taka apanA sambandha sthApita nahIM kara letA hai taba taka vaha unako pratibhAsita arthAt prakAzita karane meM asamartha hI rahA karatA hai| isI prakAra jIvake sambandhameM bhI yaha svIkAra karanA Avazyaka hai ki vaha bhI jaba taka anya padArthoke sAtha apanA sambandha sthApita nahIM kara legA taba taka vaha unako pratibhAsita arthAta jJAta karane meM asamartha hI rhegaa| parantu ra vAda bAta hai ki jisa prakAra dIpaka anya padArthoM ke pAsa pahu~ca kara unase apanA sambandha sthApita karatA hai usa prakAra jIva anya padArthoke pAsa pahu~ca kara unase apanA sambandha sthApita nahIM kara pAtA hai| ataH jainadarzanameM yaha svIkAra kiyA gayA hai ki jIvameM darpaNakI taraha jaba anya padArtha pratibimbita hote haiM tabhI vaha unako dIpakakI taraha pratibhAsita arthAt jJAta karatA hai| isa vivecanake AdhArapara jJAnopayoga aura darzanopayogake sambandhameM maiM yaha kahanA cAhatA hU~ ki jIvameM darpaNakI taraha padArthakA pratibimbita ho jAnA hI darzanopayoga hai aura isa prakArake darzanopayogapUrvaka jIvako dIpakakI taraha padArthakA pratibhAsita arthAta jJAna ho jAnA hI jJAnopayoga hai| darzanopayoga jJAnopayogameM kAraNa hotA hai--yaha bAta AcArya nemicandrane dravyasaMgrahameM "daMsaNapuvvaM gANaM" gAthAMza dvArA spaSTa kara dI hai| uparyukta kathanakA samarthana uparyukta kathanake samarthanameM yaha kahA jA sakatA hai ki jainadarzanameM vaNita darzanopayoga aura bauddhadarzana meM varNita pratyakSameM samAnatA pAyI jAtI hai| itanA avazya hai ki bauddhadarzanameM jahA~ usake dvArA mAne gaye pratyakSako pramANa mAnA gayA hai vahAM jainadarzanameM usake dvArA mAne gaye darzanopayogako pramANatA aura apramANatAke dAyarese pare rakhA gayA hai| isakA kAraNa yaha hai ki jainadarzanameM svaparavyavasAyIko pramANa mAnA gayA hai aura jo svavyavasAyI hote hae bhI paravyavasAyI nahIM hotA use apramANa mAnA gayA hai| ye donoM prakAra 1. jIvake svabhAvako samajhaneke liye parIkSAmukhameM "pradIpavat // 1-12 // " sUtra dvArA dIpakako va puruSArtha siddhayupAyameM "tajjayati paraM jyoti" ityAdi padya dvArA tathA ratnakaraNDakazrAvakAcArameM "namaH zrIvarddhamAnAya' ityAdi padya dvArA darpaNako udAharaNake rUpameM prastuta kiyA gayA hai|
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 / damana aura nyAya : 51 kI avasthAyeM jJAnopayogakI hI haA karatI hai, ataH jJAnopayoga to pramANa tathA apramANa donoM rUpa hotA hai, kintu darzanopayogameM sva aura para donoM prakArako vyavasAyAtmakatAkA sarvathA abhAva jainadarzanameM svIkAra kiyA gayA hai / ataH use na to pramANarUpa hI kaha sakate hai ora na apramANarUpa hI kaha sakate haiN| itanA avazya hai ki jJAnopayogakI utpattimeM anivArya kAraNatAke AdhArapara darzanopayogakI sattA aura upayogitAko avazya hI jainadarzanameM svIkRta kiyA gayA hai| darzanopayogakI yaha sthiti, jIvameM padArtha ke pratibimbita rUpako darzanopayoga mAnanese hI bana sakatI hai| ataH jIvameM padArthake pratibimbita honeko ho darzanopayoga svIkRta karanA caahiye| tAtparya yaha hai ki jaba sAmAnya avalokana arthAt darzana yA darzanopayogakA artha jJeya padArthakA jIvake andara pratibimbita honA svIkRta kiyA jAtA hai tabhI usakI sthiti jainadarzanake anusAra pramANatA aura apramANatAse pare siddha ho sakatI hai va boddhadarzanake anusAra saMzaya, viparyaya tathA anadhyavasAyarUpa doSoMse rahita ho sakatI hai| isakA kAraNa yaha hai ki jainadarzanameM eka to svaparavyavasAyAtmakatAko pramANatAkA aura svavyavasAyAtmakatAke rahate hue bhI paravyavasAyAtmakatAke abhAvako apramANatAkA cinha mAnakara darzanopayogameM svavyavasAyAtmakatA aura paravyavasAyAtmakatA donoMkA abhAva svIkAra kiyA gayA hai| dUsare, jIvameM padArthakA prativimba par3e binA jJAnopayogakI utpattikI asaMbhAvanAko svIkAra kiyA gayA hai, tIsare darzanopayogakA aisA koI artha nahIM svIkRta kiyA gayA hai jo darzanopayogake uparyukta svarUpake viruddha ho aura cauthe yaha bAta bhI hai ki jJAnopayoga jaisA vidyamAna aura avidyamAna donoM tarahake padArthoke viSayameM hotA hai vaisA darzanopayoga vidyamAna aura avidyamAna donoM prakArake padArthoM ke viSayameM na hokara kevala vidyamAna padArthoM ke viSayameM hI hotA hai, isa bAtako bhI jainadarzanameM svIkAra kiyA gayA hai| itanA hI nahIM, isI AdhArapara bauddhadarzanameM pratyakSakI sthiti saMzaya, viparyaya aura anadhyavasAyarUpa doSoMse rahita svIkRta kI gayI hai| isa prakAra yaha bAta acchI taraha spaSTa ho jAtI hai ki jainadarzanake darzanopayoga aura bauddhadarzanake pratyakSakA artha jIvameM padArthakA pratibimbita honA hI hai aura isake AdhArapara jIvako jo padArthakA pratibhAsa hotA hai vahI jJAnopayoga hai| yahAM itanI bAta aura samajha lenA cAhiye ki yata. sarvajJake darzanAvaraNakarmakA sarvathA kSaya ho jAne se usameM saMpUrNa padArtha apanI trikAlavartI paryAyoMke sAtha pratikSaNa svabhAvataH pratibimbita hote rahate haiM ataH usako jJAnAvaraNakarmake sarvathA kSaya ho jAneke AdhArapara ve sampUrNa padArtha apanI una trikAlavartI samasta paryAyoMke sAtha pratikSaNa svabhAvataH pratibhAsita hote rahate haiM aura yataH alpajJameM aise padArthoM kA pratibimbita honA nimittAdhIna hai arthAt pratiniyata padArthakA pratiniyata indriya dvArA pratiniyata AtmapradezoMmeM jaba prativimba par3atA hai taba usa-usa indriya dvArA usa-usa padArthakA jJAna jIvako huA karatA hai| jainadarzanameM usausa indriya dvArA AtmapradezoMmeM par3anevAle padArthapratibimbako to usa-usa indriyake darzana nAmase pukArA gayA hai aura isake AdhArapara honevAle padArthajJAnako usa-usa indriyake matijJAna nAmase pukArA gayA hai| arthAt jainadarzanameM cakSase AtmAmeM par3anevAle padArthapratibimbako cakSurdarzana tathA sparzana, rasanA, nAsikA, karNa aura manase AtmAmeM par3anevAle padArtha pratibimbako acakSurdarzana kahA gayA hai tathA usa-usa darzanake AdhArapara usausa indriyase honevAle matijJAnako dekhane, chUne, cakhane, saMghane, sunane aura anubhava karane ke rUpameM usa-usa indriyakA matijJAna kahA gayA hai| yahA~ itanA vizeSa samajhanA cAhiye ki avagraha, IhA, avAya aura dhAraNArUpa matijJAnameM padArthadarzana
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ 52 sarasvatI-varavaputra paM0 vaMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana granya sAkSAt kAraNa hotA hai tathA smRti, pratyabhijJAna, tarka aura anumAnarUpa matijJAnameM tathA zrutajJAna meM padArthadarzana paraMparayA kAraNa hotA hai| isakA AdhAra yaha hai ki darzana aura avagraha, IhA, avAya athavA dhAraNArUpa matijJAnoMke madhya koI vyavadhAna nahIM hai jabaki darzana aura smRtike madhya dhAraNAjJAnakA darzana aura pratyabhijJAnake madhya smRtikA, darzana aura tarkake madhya pratyabhijJAnakA darzana aura anumAnake madhya tarkakA aura darzana aura zrutajJAnake madhya anumAnajJAnakA vyavadhAna rahA karatA hai| yahAM zrutase zabdajanya dhuta liyA gayA hai - aisA jAnanA cAhiye / jina jIvoMko avadhijJAna hotA hai unake usakI utpattimeM bhI darzana kAraNa hotA hai, jise avadhidarzana kahate haiM aura kevalajJAnakI utpattimeM jo darzana kAraNa hotA hai use kevaladarzana kahA jAtA hai / yadyapi mana:paryayajJAna bhI darzanapUrvaka hI hotA hai parantu usa darzanako kaunasA darzana kahA jAya ? isakA ullekha mujhe AgamameM dekhane ko nahIM milA hai| phira bhI merA abhimata hai ki manaH paryayajJAna manaHsthita AtmapradezoM meM mana:paryayajJAnAvaraNakarmake kSayopazamapUrvaka hotA hai aura vaha IhAjJAnake pazcAt hotA hai ataH ho sakatA hai ki usa darzanako mAnasa darzanake rUpameM acakSudarzanameM antabhUtakara diyA gayA ho, vidvAna pAThakoMko isapara vicAra karanA cAhiye / darzanopayoga aura jJAnopayoga ke vividha nAma aura unakA AdhAra (1) yataH darzana yA darzanopayogakA artha pUrvokta prakArase AtmA meM padArthoMkA prativimbita honA hI hai ataeva use sAmAnya avalokana yA sAmAnyagrahaNa nAmoMse pukArA jAtA hai aura jJAna yA jJAnopayogakA artha pUrvokta prakArase AtmAko padArthoMkA pratibhAsita honA hI hai ataH use vizeSa avalokana yA vizeSagrahaNa nAmoMse pukArA jAtA hai / yahA~para vastuke sAmAnya aMzakA pratibhAsa honA darzana aura vizeSa aMzakA pratibhAsa honA jJAna hai - aisA artha sAmAnya avalokana yA sAmAnya grahaNakA aura vizeSa avalokana yA vizeSa grahaNakA nahIM karanA cAhiye / tAtparya yaha hai ki ukta prakArake darzana yA darzanopayoga meM padArthakA avalambana honese vaha padArthAvalokana yA padArtha grahaNarUpa to hai phira bhI vaha draSTAko apanA saMvedana karAne meM asamartha hai aura jo apanA saMvedana nahIM karA sakatA hai vaha parakA saMvedana kaise karA sakatA hai ? ataH darzana yA darzanopayogako sAmAnya avalokana yA sAmAnya grahaNa nAmoMse pukArA jAtA hai| cUMki pramANajJAnarUpa jJAna yA jJAnopayoga meM svaparasaMvedakatA pAyI jAtI hai aura apramANajJAnarUpa jJAna yA jJAnopayogameM parasaMvedakatAkA abhAva rahate hue bhI svasaMvedakatA to niyamase pAyI jAtI hai ataH unheM vizeSa avalokana yA vizeSa grahaNa nAmoMse pukArA jAtA hai| (2) darzana yA darzanopayogakA artha jaba AtmAmeM padArthakA prativimbita honA hI hai tabhI use Agama meM nirAkAra zabdase pukArA gayA hai aura jJAna yA jJAnopayogakA artha jaba AtmAko padArthakA pratibhAsita honA hI hai tabhI use sAkAra zabdase pukArA jAtA hai / isakA bhI tAtparya yaha hai ki ukta prakArake darzana yA darzanopayoga meM padArthakA avalambana hote hue bhI svasaMvedhakatA aura parasaMvedakatA donoM hI prakAra ke AkAroMkA abhAva pAyA jAtA hai ataH use nirAkAra zabdase pukArate haiN| cUMki pramANajJAnarUpa jJAna yA jJAnopayoga me svaparasaMvedakatA pAyI jAtI hai aura apramANajJAna meM parasaMvedakatAkA abhAva rahate hue bhI svasaMvedakatA to niyamase pAyI jAtI hai ataH unheM sAkAra zabdase pukArate haiN| (3) darzana yA darzanopayogakA artha jaba AtmAmeM padArthakA pratibimbita honA hI hai tabhI use AgamameM
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 / darzana aura nyAya : 53 nirvikalpaka zabdase pukArate haiM aura jJAna yA jJAnopayogakA artha jaba AtmAko padArthakA pratibhAsita honA hI hai tabhI use savikalpaka zabdase pukArate haiM / isakA bhI tAtparya yaha hai ki ukta prakArake darzana yA darzanopayogameM padArthakA avalambana hote hae bhI svasaMvedakatA aura parasaMvedakatA donoM hI prakArake vikalpoMkA abhAva pAyA jAtA hai ataH use nirvikalpaka zabdase pukArate haiN| cUMki pramANajJAnarUpa jJAna yA jJAnopayogameM svaparasaMvedakatA pAyI jAtI hai aura apramANajJAnarUpa jJAna yA jJAnopayogameM parasaMvedakatAkA abhAva rahate hue bhI svasaMvedakatA to niyamase pAyI jAtI hai ataH unheM savikalpaka zabdase pukArate haiM / arthAt vidyamAna ghar3eko viSaya karanevAle pramANajJAnameM "maiM ghar3eko jAnatA hU~" aisA vikalpa aura "yaha ghar3A hai" aisA vikalpa jJAtAko hotA hai tathA apramANajJAnameM bhI sIpameM "yaha sIpa hai yA cA~dI hai" yA "yaha cAMdI hai" athavA "yaha kucha hai" aisA vikalpa jJAtAko hotA hai| parantu ukta prakArake darzanameM ukta prakAra yA anya prakArakA koI vikalpa saMbhava nahIM hai| (4) isI prakAra darzana yA darzanopayogakA artha jaba AtmAmeM padArthakA pratibimbita honA hI hai tabhI use avyavasAyAtmaka zabdase pukArA gayA hai aura jJAna yA jJAnopayogakA arthaM jaba AtmAko padArthakA pratibhAsita ho jAnA hai tabhI use vyavasAyAtmaka zabdase pukArA jAtA hai| isakA bhI tAtparya yaha hai ki ukta darzana yA darzanopayogameM padArthakA avalambana hote hue bhI svasaMvedakatA aura parasaMvedakatA donoM hI prakArako vyavasAyAtmakatAkA abhAva pAyA jAtA hai ataH use adhyavasAyAtmaka zabdase pukArate haiN| cUMki pramANajJAnarUpa jJAna athavA jJAnopayogameM svaparasaMvedakatA pAyI jAtI hai aura apramANajJAnarUpa jJAna yA jJAnopayogameM parasaMvedakatAkA abhAva rahate hae bhI svasaMvedakatA to niyamase pAyI jAtI hai ataH unheM vyavasAyAtmaka zabdase pukArA jAtA hai / yahA~ itanA vizeSa samajhanA cAhiye ki AgamameM apramANajJAnako jo avyavasAyI kahA gayA hai vaha isaliye kahA gayA hai ki viparyayajJAnameM jisa padArthakA darzana hotA hai usase bhinna padArthakA hI sAda zyavazAta bodha hotA hai, saMzayajJAnameM jisa padArthakA darzana hotA hai usakA tathA usake sAtha hI usase bhinna padArthakA bhI sAdRzyavazAta Dhalamila bodha hotA hai aura anadhyavasAyajJAnameM to padArthakA darzana hote hae bhI anirNIta bodha honA spaSTa hai| darzanopayogakI upayogAtmakatA AgamameM darzana yA darzanopayoga aura jJAna yA jJAnopayoga donoMko hI upayogAtmaka mAnA gayA hai| inameMse jJAna yA jJAnopayogako pUrvokta prakAra vizeSa avalokana yA vizeSa grahaNa rUpa honese tathA sAkAra, savikalpaka aura vyavasAyAtmaka honese upayogAtmaka mAnanA to nirvivAda hai, parantu darzana yA darzanopayogako sAmAnya avalokana yA sAmAnyagrahaNarUpa honese tathA nirAkAra, nirvikalpaka aura avyavasAyAtmaka honese upayogAtmaka mAnanA ayukta jAna par3atA hai / phira bhI use isaliye upayogAtmaka mAnA gayA hai ki eka indriyase padArthakA pratibimba AtmAmeM par3aneke avasarapara anya indriyoMse bhI padArthakA pratibimba AtmAmeM par3atA hai aura isI prakAra pratyeka indriyase eka sAtha nAnA padArthoMkA prativimba bhI AtmAmeM eka sAtha par3atA hai| isa taraha AtmA nAnA indriyoMse nAnApadArthoMkA prativimbi eka sAtha par3ane para bhI athavA eka hI indriyase nAnA padArthoM kA pratibimba eka sAtha par3anepara bhI usa samaya usI indriyase aura usI padArtha ke AtmAmeM par3anevAle pratibimbako darzana yA darzanopayoga kahanA cAhiye, jo apane prabhAvako adhikatAke kAraNa usa samaya honevAle padArthajJAnameM kAraNa hotA hai, kyoMki nAnA indriyoMse nAnA padArthoM ke tathA eka hI indriyase nAnA padArthoke
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ 54 : sarasvatI-varadaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-grantha pratibimba AtmAmeM eka sAtha par3anepara bhI alpajJa jIvoMko usa avasarapara eka hI indriyase eka hI padArthakA bodha haA karatA hai| isa prakAra AgamameM padArthapratibimbasAmAnyako darzana yA darzanopayoga na mAnakara padArthapratibimbavizeSako hI darzana yA darzanopayoga svIkAra kiyA gayA hai| darzanopayoga jJAnopayogase pathaka hai yadyapi darzanopayoga aura jJAnopayoga donoM hI upayogAtmaka hai phira darzanopayogako jJAnopayogase pRthak hI jainadarzanameM sthAna diyA gayA hai| isakA eka kAraNa to yaha hai ki jahAM jJAnopayogako vizepa avalokana yA vizeSagrahaNarUpa tathA sAkAra, savikalpaka aura vyavasAyAtmaka svIkAra kiyA gayA hai vahAM darzanopayogako sAmAnya-avalokana yA sAmAnyagrahaNarUpa tathA nirAkAra, nirvikalpaka aura avyavasAyAtmaka svIkAra kiyA gayA hai| dUsarA kAraNa yaha hai ki pUrvokta prakAra darzanopayoga jJAnopayogakI utpattimeM kAraNa hotA hai| tIsarA kAraNa yaha hai ki darzanopayoga vidyamAna padArthakA hI huA karatA hai jabaki jJAnopayoga vidyamAna aura sAdRzyavazAta kadAcit avidyamAna padArthakA bhI huA karatA hai| cauthA kAraNa yaha hai ki darzana padArthapratibimbarUpa hotA hai jabaki jJAna padArthapranibhAsarUpa hotA hai| aura pAMcavA kAraNa yaha hai ki AgamameM jIvakI bhAvavatIzaktike vikAsake rUpameM darzana aura jJAna do pRthak pRthaka zaktiyAM svIkAra kI gayI haiM tathA inako DhakanevAle darzanAvaraNa aura jJAnAvaraNa do pRthaka pRthak karma bhI vahAM sgIkAra kiye gaye haiM jinake kSayopazama yA kSaya se inakA pRthak pRthak vikAsa hotA hai| inhIM vikasita darzanazakti aura jJAnazaktike pRthak pRthak sAmAnya avalokana aura vizeSa avalokana karane rUpa vyApAroMko hI kramazaH darzanopayoga va jJAnopayoga samajhanA cAhiye / donoM upayogoMke krama aura yogapadyapara vicAra yadyapi AtmAmeM padArthake pratibimbita honekA nAma darzanopayoga hai aura vaha tabataka vidyamAna rahatA hai jabataka jIvako padArthajJAna hotA rahatA hai, parantu darzanopayogakI pUrvokta upayogAtmakatAko lekara yadi vicAra kiyA jAya to yahI tattva niSpanna hotA hai ki chadmastha jIvoMko darzanopayogake anantara hI jJAnopayoga hotA hai va sarvajJako darzanopayoga aura jJAnopayoga donoM sAtha-sAtha hI huA karate hai / jaisA ki dravyasaMgrahakI nimnalikhita gAthAse spaSTa hai "daMsaNapuvvaM NANaM chadumatthANaM Na duNNi uvaogA / jugavaM jamhA kevaliNAhe jugavaM tu te do vi // 44 // " artha-chadmastha (alpajJa) jIvoMko darzanopayogapUrvaka arthAta darzanopayogake anantara pazcAta jJAnopayoga huA karatA hai kyoMki unake ye donoM upayoga ekasAtha nahIM haA karate haiM lekina sarvajJake ye donoM upayoga eka hI sAtha huA karate haiN| darzanopayoga aura jJAnopayogakI chadmastha (alpajJa) aura sarvajJakI apekSAse krama aura yogapadya rUpa uparyukta vyavasthAko svIkRta karanekA AdhAra yaha hai ki sarvajJake jJAna meM saMpUrNa padArtha kAlake pratyeka kSaNase vibhAjita apanIapanI samasta traikAlika paryAyoMke sAtha satat pratibhAsita hote rahate haiM arthAt kAlakA aisA eka kSaNa bhI nahIM hai jisameM sampUrNa padArthoMkA apanI-apanI ukta prakArakI samasta kAlika paryAyoMke sAtha pratibhAsa na hotA ho,kyoMki usakA (sarvajJakA) jJAna bhI pUrvokta prakArake darzanakA avalambana lekara hI utpanna huA karatA hai| yataH usake darzana aura jJAnameM sahabhAvIpanA nizcita ho jAtA hai| yataH alpajJakA jJAna viSayIkRta padArthakI kSaNavartI paryAyako pakar3anemeM asamartha rahatA hai kyoMki vaha antarmuhurtavartI paryAyoMkI sthUlarUpatAko ho satata eka paryA yake rUpameM grahaNa karatA hai ataH usake jJAna kSaNika vibhAjana nahIM ho pAtA hai| dUsarI bAta yaha hai ki sarvajJakA
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 / varzana aura nyAya: 55 jJAna samaya ke bhedase parivartita honepara bhI viSayake bhedase kabhI parivartita nahIM hotA hai, kyoMki usakA jJAna prathama kSaNa meM padArthoM ko jisa rUpa meM jAnatA hai usI rUpameM dvitIyAdi kSaNoMmeM bhI jAnatA hai / parantu alpajJakA jJAna viSayabhedake AdhArapara satata parivartita hotA rahatA hai| arthAt alpajJako kabhI kisI indriyadvArA kisI rUpameM padArthajJAna hotA hai aura kabhI kisI indriyadvArA kisI rUpa meM padArthajJAna hotA hai| isI prakAra eka hI indriyase kabhI kisI rUpa meM padArthajJAna hotA hai aura kabhI kisI rUpa meM padArthajJAna hotA hai| padArthajJAnakI yaha sthiti alpajJake darzanopayoga meM parivartana mAnaneke liye bAdhya kara detI hai / tIsarI bAta, jaisI ki pUrva meM spaSTakI gayI hai, yaha hai ki AtmAmeM par3ane vAle padArtha prativimba sAmAnyakA nAma darzanopayoga nahIM hai kintu AtmAmeM par3ane vAle padArtha prativimbavizeSakA nAma hI darzanopayoga hai arthAt jJAnopayogakI utpattike kAraNabhUta AtmAme paDanevAle padArthaprativimbakA nAma hI darzanopayoga hai| isa prakAra ina AdhAroMse alpajJake darzanopayoga aura jJAnopayoga meM donoMkI upayogAtmakatA aura kAryakAraNabhAva ke AdhArapara donoMmeM krama siddha ho jAtA hai / arthAt vizeSagrahaNake avasarapara sAmAnya grahaNakI sthiti upayogAtmakatA ke AdhArapara kSINa ho jAtI hai aura kAryakAraNabhAvake AdhArapara jaise kaSAyakA pUrNarUpeNa upazama athavA kSaya daza guNasthAnake anta samayameM mAnakara usake anantara samayamai upazAntamoha nAmaka ekAdaza guNasthAnakI athavA kSINamoha nAmaka dvAdaza guNasthAnako vyavasthAko Agama meM svIkAra kiyA gayA hai vaise ho alpajJake darzanopayoga aura jJAnopayogake kramako svIkAra karanA cAhiye tathA jaise kaSAyake upazama va kSayake sAtha AtmAkI upazAntamoharUpa avasthAke va kSINamoharUpa avasthAke sadbhAvakI apekSA kSaNabheda nahIM hai vaisA hI kSaNabheda sadbhAvakI apekSA alpazake darzanopayoga aura jJAnopayoga meM nahIM hai / arthAt jJAnopayogake sAtha darzanopayogakA yadi sadbhAva na svIkAra kiyA jAya to jJAnopayogakA AdhAra samApta ho jAnese jJAnopayogakA hI abhAva ho jAyagA / darzanopayogakA mahattva yadyapi pUrva ke vivecanase jJAnopayoga ke samAna darzanopayogakA mahattva spaSTa ho jAtA hai / phira bhI yahA~ aneka prakArase darzanopayogakA mahatva spaSTa kiyA jA rahA hai| jJAna yA jJAnopayoga avasthAoMke bhedake AdhArapara Agama meM pUrvokta prakAra avagraha, IhA avAya, dhAraNA, smRti, pratyabhijJAna, tarka, anumAna, zruta, avadhi, mana:paryaya aura kevalake bhedase bAraha bheda batalAye gaye haiM aura ina sabako pratyakSa aura parokSake nAmase do vargoMma garbhita kara diyA gayA hai| aba yahA~ prazna upasthita hotA hai ki eka jJAna pratyakSa aura dUsarA parokSa kyoM hai ? isa praznake samAdhAna svarUpa AgamameM jo kucha pratipAdita hai usakA sAra yaha hai ki saba jIvoMmeM padArthoMke jAnane kI jo zakti vidyamAna haiM usake AdhArapara hI pratyeka jIva padArthoMkA bodha kiyA karatA hai, jisa bodhakA phala pravRtti, nivRtti athavA upekSAke rUpameM jIvako prApta hotA hai / padArthoMkA bodha sAmAnyatayA matijJAna, zrutajJAna, avadhijJAna, mana:paryayajJAna aura kevalajJAnake bhedase pA~ca prakArakA hotA hai| matijJAna meM sparzana, rasanA, nAsikA, netra aura karma ina pA~ca indriyoM athavA manakI sahAyatA apekSita rahA karatI hai| zrutajJAna kevala manakI sahAyatAse hI utpanna huA karatA hai tathA avadhi, manaHparyaya aura kevala ye tIna jJAna indriya athavA manakI sahAyatAkI apekSA kiye binA hI utpanna huA karate haiN| jJAnake upayukta bAraha bhedoMmeM avagraha, IhA avAya dhAraNa, smRti, pratyabhijJAna, tarka aura anumAna ina sabako matijJAna meM antarbhUta kara diyA gayA hai tathA zeSa zruta, avadhi, manaHpayaya aura kevala ye cAra svataMtra jJAna haiM / inameMse avadhi, mana:paryaya aura kevala ye tIna jJAna sarvathA pratyakSa haiM, smRti, pratyabhijJAna, tarka,
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ 56 : sarasvatI-varavaputra paM0 baMzIdhara vyAkaraNAcArya abhinandana-prantha anumAna aura zruta ye pA~ca jJAna sarvathA parokSa haiM tathA avagraha, IhA, avAya aura dhAraNA ye cAra jJAna kathaMcit pratyakSa haiM aura kathaMcit parokSa haiM / aba yahA~ ye prazna upasthita hote haiM ki matijJAnake bheda smRti, pratyabhijJAna, tarka aura anumAna tathA zratajJAna ye saba sarvathA parokSa kyoM hai ? tathA avadhi, manaHparyaya aura kevala ye jJAna sarvathA pratyakSa kyoM hai ? va isI prakAra matijJAnake hI bheda avagraha, IhA, avAya aura dhAraNA ye jJAna kathaMcita pratyakSa aura kathaMcit parokSa kyoM haiM ? ina praznoMkA samAdhAna yaha hai ki AgamameM pratyakSa aura parokSa zabdoMke do-do artha svIkAra kiye gaye hai / arthAt eka pratyakSa to vaha jJAna hai jo indriya athavA manakI sahAyatAkI apekSA kiye binA hI hotA hai aura dUsarA pratyakSa vaha jJAna hai jisameM padArthakA vizada ( sAkSAtkAra ) rUpa bodha hotA hai| isI prakAra eka parokSa to vaha jJAna hai jo indriya athavA manakI sahAyatAse hotA hai aura dUsarA parokSa vaha jJAna hai jisameM padArthakA avizada (asAkSAtkAra) rUpa bodha hotA hai| pratyakSa aura parokSake ukta lakSaNoMmeMse pahalA-pahalA lakSaNa to karaNAnuyogako vizuddha AdhyAtmika paddhatike AdhArapara nizcita kiyA gayA hai aura dUsarA-dUsarA lakSaNa dravyAnuyogakI tattvapratipAdaka paddhatike AdhArapara nizcita kiyA gayA hai| pahalA-pahalA lakSaNa to jJAnoMkI svAdhInatA va parAdhInatA batalAtA hai aura dUsarA-dusarA lakSaNa jJAnoMke tathyAtmaka svarUpakA pratipAdana karatA hai| isa vivecanake AdhArapara maiM yaha kahanA cAhatA hU~ ki smRti, pratyabhijJAna, tarka, anumAna aura zruta ye sabhI jJAna indriya athavA manakI sahAyatAse utpanna honeke AdhArapara parAdhIna honeke kAraNa karaNAnuyogakI vizaddha AdhyAtmikadRSTise bhI parokSa haiM va inameM padArthakA avizada ( asAkSAtkAra ) rUpa bodha honeke kAraNa dravyAnuyogakI tathyAtmakasvarUpa-pratipAdanadRSTise bhI parokSa haiM, ataH sarvathA parokSa hai| isI taraha avadhi, manaHparyaya aura kevala ye tIna jJAna indriya athavA manakI sahAyatAke binA hI utpanna honeke AdhArapara svAdhIna honeke kAraNa karaNAnuyogakI vizuddha AdhyAtmikadRSTise bhI pratyakSa hai va inameM padArthakA vizada (sAkSAtkAra) rUpa bodha honeke kAraNa dravyAnuyogakI tathyAtmakasvarUpa-pratipAdanadRSTise bhI pratyakSa haiM, ataH sarvathA pratyakSa hai / lekina avagraha, IhA, avAya aura dhAraNA ye cAra jJAna indriya athavA manakI sahAyatAse utpanna honeke AdhArapara parAdhIna honeke kAraNa karaNAnuyogako vizuddha AdhyAtmika dRSTise jahA~ parokSa haiM vahA~ inameM padArthakA vizada (sAkSAtkAra) rUpa bodha honeke kAraNa dravyAnuyogakI tathyAtmakasvarUpa-pratipAdanadRSTi se pratyakSa haiM, ataH kathaMcit parokSa aura kathaMcit pratyakSa haiN| yahA~para yadi yaha prazna kiyA jAya ki padArthakA vizada (sAkSatkAra) rUpa bodha kyA hai ? aura padArtha kA avizada (asAkSAtkAra) rUpa bodha kyA hai ? to isakA samAdhAna yaha hai ki jisa bodhameM padArthadarzana sAkSAt kAraNa hotA hai vaha bodha padArthakA spaSTa bodha honeke AdhArapara vizada ( sAkSAtkAra ) rUpa bodha kahalAtA hai aura jisa bodhameM padArthadarzana sAkSAt kAraNa na hokara paraMparayA kAraNa hotA hai vaha bodha padArthakA aspaSTa bodha honeke AdhArapara avazida (asAkSAtkAra) rUpa bodha kahalAtA hai aura yaha bAta pUrvameM batalAyI jA cakI hai ki padArthakA vizada (sAkSAtkAra) rUpa bodha hI pratyakSa hai aura padArthakA avizada (asAkSAtkAra) rUpa bodha hI parokSa hai / yataH avagraha, IhA, avAya aura dhAraNArUpa matijJAnoMmeM va avadhi, manaHparyaya aura kevalarUpa jJAnoMmeM padArthadarzana sAkSAt kAraNa hotA hai, isaliye isa dRSTise ye saba jJAna pratyakSa kahalAte haiM aura yataH smRti, pratyabhijJAna, tarka tathA anumAnarUpa matijJAnoMmeM va zrutajJAnameM padArthadarzana sAkSAt kAraNa nahIM hokara
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4/ varzana aura nyAya : 57 paraMparayA kAraNa hotA hai kyoMki darzana aura ina jJAnoMke madhya anya jJAnoMkA vyavadhAna rahA karatA hai jaisA ki pUrvameM batalAyA jA cukA hai ki darzana aura smRtike madhya dhAraNAjJAnakA vyavadhAna hotA hai kyoMki smatijAna dhAraNAjJAnapUrvaka hotA hai, darzana aura pratyabhijJAnake madhya dhAraNAjJAnake anantara pazcAt honevAle smatijJAnakA vyavadhAna rahA karatA hai kyoMki pratyabhijJAna smatijJAna parvaka hotA hai, darzana aura tarka jJAnake madhya smRtijJAnake anantara pazcAt hone bAle pratyabhijJAnakA vyavadhAna rahatA hai kyoMki tarkajJAna pratyabhijJAna pUrvaka hotA hai, darzana aura anumAna jJAnake madhya pratyabhijJAnake anantara pazcAt hone vAle taka jJAnakA vyavadhAna rahatA hai kyoMki anumAnajJAna tarkajJAna pUrvaka hotA hai aura darzana aura zrutajJAnake madhya tarka jJAnake anantara pazcAt honevAle anumAna jJAnakA vyavadhAna rahatA hai kyoMki zrutajJAna anumAna pUrvaka hotA hai, isaliye ye smRti Adi jJAna isa dRSTise parokSa kahalAte haiN| isa vivecanase yaha bAta bAta atyanta spaSTa ho jAtI hai ki eka to padArthadarzana padArthajJAnameM anivArya kAraNa hotA hai aura dUsare padArthadarzanako sAkSAt kAraNatA padArtha jJAnakI pratyakSAkA aura padArthadarzanakI asAkSAta kAraNatA arthAta paraMparayA kAraNatA padArtha jJAnakI parokSatAkA AdhAra hai. isaliye darzanopayogakA mahattva prasthApita ho jAtA hai aura taba isa praznakA bhI samAdhAna ho jAtA hai| ki eka jJAna pratyakSa aura dUsarA jJAna parokSa kyoM hai ? aba yahA~ para eka bAta aura vicAraNIya raha jAtI hai ki jisa prakAra darzana aura smRti, pratyabhijJAna tarka, anumAna aura zrutanAmake jJAnoMke madhya pUrvokta prakAra yathAsambhava dhAraNA Adi jJAnoMkA vyavadhAna rahatA hai usI prakAra jaba IhAjJAna avagrahapUrvaka hotA hai, abAyajJAna IhAjJAnapUrvaka hotA hai aura dhAraNAjJAna avAyajJAnapUrvaka hotA hai, tathA isI prakAra manaHparyayajJAna bhI IhAjJAnapUrvaka hI hotA hai to avagraha, IhA, avAya aura dhAraNAjJAnoMmeM tathA manaHparyayajJAnameM bhI darzanake sAtha yathAsambhava anya jJAnoMkA vyavadhAna siddha ho jAne se inheM pratyakSa kaise kahA jA sakatA hai ? isakA uttara yaha hai ki yadyapi IhAjJAnameM avagrahajJAnakI kAraNatA, avAyajJAnameM IhAjJAnakI kAraNatA, dhAraNAjJAnameM avAyajJAnakI kAraNatA aura manaHparyayajJAnameM bhI IhAjJAnakI kAraNatA vidyamAna hai arthAt ye saba jJAna inake pazcAt hI hote haiM phira bhI pUrvokta darzana ina jJAnoMmeM sAkSAt hI kAraNa hotA hai arthAt darzana aura ina jJAnoMke madhya ve avagraha Adi jJAna vyavadhAnakAraka nahIM hote haiM isaliye ina jJAnoMmeM darzanakI sAkSAt kAraNatAkI siddhi meM koI bAdhA nahIM utpanna hotI hai / ataH ina jJAnoMkI pratyakSatAmeM bhI isa dRSTise koI bAdhA nahIM utpanna hotI hai| ___ yahA~ prasaMgavaza maiM itanA aura kaha denA cAhatA hU~ ki kahIM-kahIM (abhyasta dazAmeM) avagrahajJAna avAyAtmaka rUpameM hI utpanna hotA hai aura kahIM-kahIM (anabhyasta dazAmeM) avagrahajJAnake pazcAta saMzaya utpanna hone para IzAjJAna utpanna hotA hai aura taba vaha avagrahajJAna avAyajJAnakA rUpa dhAraNa karatA hai|