Book Title: Chittodgadh ke 2 Uttar Madhyakalin Jinalaya
Author(s): Atul Tripathi
Publisher: Z_Nirgrantha_1_022701.pdf and Nirgrantha_2_022702.pdf and Nirgrantha_3_022703.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/229092/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ cittaur3agar3ha ke do uttara-madhyakAlIna jinAlaya atula tripAThI rAjasthAna ke prAcIna mevAr3a pradeza meM dakSiNa-pUrva sthita cittaur3agar3ha, prAcIna citrakUTa, na kevala tyAga, balidAna, evaM rAjapUta zaurya kI bhUmi rahI balki yaha jaina darzana evaM kalA kendra ke rUpa meM bhI vikasita rhaa| cittaur3a durga kA jaina tIrtha-sthala ke rUpa meM ullekha prAcInakAla se hI milanA Arambha hotA hai| prAk-madhyakAla va madhyakAla meM yaha kSetra jaina dharma kA mAnoM paryAya hI bana gyaa| haribhadra sUri (prAya: I0 700-785), jinavallabha sUri (prAya: I0 1075-1919) Adi jaina vidvada muniyoM ke yahAM nivAsa karane ke pramANabhUta ullekha milate haiN| yaha kSetra adhikatara zvetAmbara prabhAvita pratIta hotA hai| uttara-madhyakAlIna zvetAmbara srotoM ke anusAra rAjA allaTa ke samaya digambaroM va zvetAmbaroM ke bIca hue vivAda meM zvetAmbara AcArya pradyumnasUri vijita hue| kASTAsaMgha ke lATa-bAgar3a saMgha kI gurvAvalI ke anusAra cittaur3a ke (guhilavaMzIya) rAjA naravAhana (prAya: I0 971) ke samaya meM muni prabhAcandra dvArA durjeya zaivoM ko parAjita karane kA ullekha hai| yahAM digambara va zvetAmbara donoM hI sampradAyoM se saMbaMdhita mandiroM kA nirmANa, vizeSakara uttara-madhyakAla meM huaa| cittaur3a durga meM sAtabIsa deurI ke pUrva kI ora sthita do pAsa pAsa meM khar3e jinAlayoM kA, jo uttara evaM dakSiNa dizA meM eka dUsare se samAnAntara haiM, sthApatya evaM zilpa-kalA kI dRSTi se mahattvapUrNa haiN| balue patthara se nirmita ye donoM mandira (citra 1, 2) pUrvAbhimukha hai jo eka U~cI jagatI para sthita haiN| donoM mandiroM meM itanA sAmya hai ki eka nigAha meM bhinnatA kara pAnA muzkila kArya hai| donoM mandiroM ke sAmya ko dekhate hue prastuta lekha meM uttarI mandira kA varNana kiyA gayA hai va dakSiNI mandira meM jo bhinnatA hai usI kA ullekha kiyA gayA hai| donoM hI maMdira meM mUlaprAsAda, gUr3hamaMDapa, naucaukI va usase lagA Age kI ora cabUtarA hai| cabUtare ke uttarI, dakSiNI evaM pUrvI-madhya bhAga para sIr3hiyA~ haiM, dakSiNI maMdira ke pUrvI sopAna ke nikaTa do uccAlaka staMbho ke madhya AMdola-toraNa lagA hai| ___maMdira kA mUlaprAsAda udaya meM pITha, maNDovara va zikhara meM vibhAjita hai| (citra 3, 4) / pITha bhAga puna: tIna bhiTTa jisameM bIcavAle para arddharatna, tadupari bhiTTa para arddhapadma aMkita hai| tatpazcAt jADyakuMbha, karNaka, chAdyakI evaM grAsapaTTI meM vibhAjita hai| jAr3ayakuMbha kI phalanAoM para pattiyoM kA aMkana hai evaM grAsapaTTikA ke bhadra bhAga meM lumbikA nikalI huI hai| mUlaprAsAda kA maNDovara vedibaMdha, jaMghA va varaNDikA meM vibhAjita hai| vedibaMdha khura, kuMbha, kalaza, antarapaTTa, kapotapAlI ina pAMca ghaTakoM meM samAviSTa hai| khura meM haMso kI jor3I kA aMkana hai jo dakSiNI mandira meM do-do jor3I ke rUpa meM hai| kuMbha arddharatna se alaMkRta hai evaM madhya meM maNibandha dvArA do bhAgoM meM vibhAjita hai aura UparI skandha bhAga padma paMkti se AbhUSita kiyA gayA hai| kuMbha ke subhadra bhAga para lalitAsana meM vidyAdeviyoM evaM yakSiyoM kA aMkana hai| pratiratha ke khurabhAga ke Upara udgama hai, lekina devI kA aMkana nahIM hai| dakSiNI mandira ke pratiratha para bhI cAmaradhAriNI sahita vidyAdeviyoM evaM yakSiyoM kA aMkana hai| dakSiNI mandira ke kuMbha para maNibaMdha ke Upara patalI karNikA kA aMkana * maiM zraddheya guruvara prA0 ema0 e0 DhAkI, nidezaka (zodha) amerikana iMsTiTyUTa Apha iMDiyana sTaDIja, rAmanagara, vArANasI, kA vizeSa AbhArI hU~, jinhoneM na kevala lekha kA zIrSaka sujhAyA balki mArgadarzana pradAna kara lekha likhane ko prerita kiyaa| Education International Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Vol. I-1995 cittaur3agar3ha ke do uttara... hai aura vizeSa meM yahA~ upabhadroM para cAmaradhArI apsarAoM kA aMkana hai| donoM hI maMdiroM kA ratnajaDita kalaza kArIgarI kA uttama namUnA prastuta karatA hai, itanA hI nahIM, inake aMkana meM vividhatA hai| dakSiNI maMdira kA kalaza maNibaMdha dvArA do bhAgoM meM vibhAjita hai (citra 4, 5) / vedibandha ke Upara maMcikAzrita jaMghA hai, jisake Upara patalA kumuda hai| jaMghA kA bhadra-khattaka sakarA evaM gaharA hai, jisameM kAyotsarga mudrA meM jina mUrti sthApita hai| chAdyakI ke Upara illikAvalaNa-toraNa hai jisake madhya padmAsanAsIna evaM dhyAna mudrA meM sthita jina pratimA hai| dakSiNI mandira kA bhadra-khattaka apekSAkRta jyAdA caur3A hai tathA isameM paryaMkAsanastha jina aMkita hai jisake donoM ora cAmaradhAriNI va Upara hAthI kA aMkana hai| Upara illikAvalaNa ke madhya dhyAnastha jina ke donoM ora cAmaradhAriNI aura kinnaroM kA aMkana hai| mandira ke karNa evaM kapilI para aSTadikpAla yathAsthAna vidyamAna hai| mandira ke upabhadra tathA pratiratha bhAga para manamohaka apsarAoM kA aMkana hai jisameM darpaNA kiMvA zucismitA, siMha yA cakrI yA tote se khelatI nAyikA, cAkU, DhAla yA talavAra liye surasundarI, karpUramanjarI, nUpura bA~dhatI apsarA, lIlAvatI, vala utAratI nAyikA Adi pramukha hai| dakSiNI maMdiroM meM zAsanadevI ambikA va patralekhA apsarA khAsa ullekhanIya haiN| jaMghA ke aMgo ke bIca meM tApasa va Upara hAtha jor3e baiThe ArAdhaka kA aMkana hai| aSTadikpAla va apsarAyeM saparikara dikhAye gaye hai jina ke Upara do staravAle udgama hai jinake donoM ora kone para baiThe hue bandara kA aMkana hai| udgama, Upara AnevAlI grAsapaTTikA ko kATatA hai jisake Upara karNikAyukta bharaNI evaM vidyAdharapaTTikA hai| jaMghA kA varaNDikA bhAga ke Upara krama meM khurachAdya upasthita hai| uttarI mandira kA zikhara bhAga apekSAkRta adhika saghana hai, jo cAturaMga mUlamaMjarI, tIna Ura:maMjarI, pratiratha evaM karNa para do-do navANDaka karmoM, jinake Upara eka zrRMga, koNikA para do-do kUTa_goM va eka tilaka, koNikA va pratiratha ke madhya bhAga para do-do naSazrRMgoM va eka zrRMga se milakara banA hai| koNikA para kUTazRMga ke Upara pratyaMga hai| pUrvI bhAga para nicalI Ura:maMjarI kA sthAna zukanAsa ne liyA hai| dakSiNI maMdira para naSazrRMgoM ke sthAna para vyAloM kA aMkana hai| yahA~ para tri-aMga mUlamaMjarI va pratyaMga apekSAkRta jyAdA bar3A hai| karNa para do navANDaka karmoM ke Upara eka zrRMga hai jabaki pratiratha para isakA sthAna tilaka ne liyA hai (citra 5, 6) / donoM hI maMdiroM ke bhadra bhAga para nivalI Ura:maMjarI ke nIce rathikA ke Upara choTI rathikA vidyamAna hai jisameM jaina deviyoM kA aMkana hai| nIce vAlI rathikA meM donoM aura cAmaradhAriNI striyA~ hai| donoM maMdiroM ke Ura:maMjarI ke kalaza se Upara kA bhAga Adhunika hai, jisakA navInIkaraNa zvetAmbara TrasTa dvArA 1942 meM kiyA gyaa| donoM hI maMdiroM ke kapilI va gUDhamaMDapa, mUlaprAsAda kI bhAMti pITha va maNDovara se milakara bane hai| kapilI ke chAdya ke Upara do zrRMgoM kA aMkana hai jabaki gUDhamaMDapa ke chAdya va usase Upara kA bhAga arvAcIna hai| gUDhamaMDapa kA bhadra va karNa bhAga mUlaprAsAda ke mukAbale jyAdA caur3A hai| bhadra bhAga kI apekSAkRta jyAdA caur3e khattaka para patthara kI jAlI hai! bhadra-khattaka ke khurachAdya ke Upara illikAvalaNa hai, jisake madhya pazAsana meM baiThe hue jina kA aMkana hai evaM inake donoM ora caurIdhAriNI nAriyoM kA aMkana hai| gUDhamaMDapa ke vedibaMdha va jaMghA bhAga para jyAdAtara aMkana bhaddA va bAda kA hai| uttarI maMdira ke gUr3hamaMDapa bhAga para mUrtikalA kA kAma apekSAkRta kama hai| donoM maMdiroM ke gUr3hamaMDapa ke karNabhAga para caturbhajI dikpAloM kA aMkana sapatnIka huA hai| uttarI mandiroM meM dikpAla ke Upara udgama para caturbhujI sukhAsanA devI kA aMkana hai| dakSiNI maMdira ke gUDhamaMDapa ke jAiyakuMbha para eka dUsare kI Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ atula tripAThI Nirgrantha ora mukha kiye hAthiyoM kA aMkana eka jagaha vedIbaMdha kuMbha karNa para huA hai (citra 7) / yahA~ dakSiNI-pUrvI karNa ke jaMghA ke dakSiNI mukha para caturbhuja balarAma kA aMkana hai| dakSiNI-pazcimI karNa ke dakSiNI mukha para do deviyoM kA aMkana hai jina para kramaza: "vimalA" va "kAntI' nAma khudA huA hai| pazcimI bhAga para do caturbhujI ajJAta devIyoM kA aMkana hai| uttarI vedIbaMdha kuMbha ke bhadra bhAga para pazcimI mukha para dvibhujI gaNeza kA nRtyamudrA meM aMkana hai, sAtha hI eka sundara makara-praNAla bhI saMlagna hai (citra 8) / uttarI maMdira ke garbhagRha kI caturzAkhA dvArazAkhA - patrazAkhA, rUpazAkhA, staMbhazAkhA va rUpazAkhA se milakara banI hai| patrazAkhA vallI se alaMkRta hai jo ki nIce mayUra ke mukha se udgamita hotA hai| patrazAkhA ke nicale bhAga para kalazadhAriNI striyoM (gaMgA ? evaM yamunA ?) kA aMkana hai| pedyA para caturbhuja pratihAroM kA tribhaMga meM aMkana hai va inake donoM aura cAmaradhAriNI striyoM kA aMkana hai| dvAra kA udumbara bhAga do bhAgoM meM vibhAjita hai, jisake donoM ora nikale hue grAsamukhoM kA aMkana hai| udumbara ke donoM konoM para pedyA ke nIce sarvAnubhUti kA bAMyI ora va ambikA kA dA~yI ora lalitAsana mudrA meM aMkana hai| uttaraMga para patrazAkhA jArI rahatA hai| patrazAkhA ke Upara mAlAdhArI vidyAdharoM kA aMkana hai jo ki lalATabimba kI ora mukha kie haiN| lalATabimba para padmAsanAsIna jina kA aMkana hai| dakSiNI maMdira kI dvArazAkhA bhI lagabhaga isI prakAra kI hai parantu isake staMbhazAkhA ke donoM ora bakulamAlA hai| uttarI maMdira ke garbhagRha ke bhItara pArzvanAtha kI zyAma va baoNyI evaM dAMyI ora kramaza: jina AdinAtha va saMbhavanAtha padmAsanAsIna Adhunika pratimAyeM haiN| uttarI maMdira kI chata para pA~ca stara va madhya meM padmazilA hai| dakSiNI mandira ke garbhagRha kI dUsarI stara haMsamAlA rUpa meM hai va madhya meM padma kA aMkana hai| dakSiNI mandira kI prAggrIva kA samatala vitAna para arddhapadmoM kA aMkana hai jo ki mANikya kI kinArI yukta hai| gUDhamaMDapa kA vitAna para bAraha starayukta hai va bIca meM padmazilA hai| dakSiNI mandira kI dvArazAkhA viziSTa hai jisakI kucha garbhagRha se sAmya hai| gUr3hamaMDapa se lagI naucaukI bAraha mizraka staMbho para Azrita hai| dakSiNI mandira kI eka-do caukiyoM ko chor3akara bAkI para kucha vizeSa alaMkaraNa nahIM hai| naucaukI se lagA huA cabUtarA pITha para AdhArita hai| dakSiNI mandira ke pUrvI sopAna ke nikaTa do uccAlaka-staMbho ke madhya AMdola-toraNa (citra 9) hai| AMdola-toraNa pAMca khaMDa se milakara banA hai, jisameM tIsarA bhArapaTTaka ko chUtA hai| hara khaNDa ke nIce luMbikA nikalI huI hai| bhArapaTTaka" para pArzvanAtha padmAsanAsIna pratimA rahI hogI jo aba vidyamAna nahIM hai| jahA~ taka uparokta donoM mandiroM kA prazna hai, sthApatya kI zailI kI dRSTi se ye donoM mandira nizcita rUpa se 15vIM zatAbdI ke pratIta hote hai| gUr3hamaMDapa ke dakSiNa kaTi-bhadra ke daoNyI ora eka dvibhujI pratimA para bhraSTa bhASA meM savanu 1612 praSakRsudI 13 saca jAla prasRtakITaka va uttarI bhadra kI pratimA ke nIce saMvat 1564 varSA aMkita hai| isase yaha bhI pramANita hotA hai ki mandira, khAsakara gUDhamaMDapa bhAga punaHnirmANa kI prakriyA se gujraa| citrasUcI :1) citra 1 - uttara pArzvanAtha mandira, pazcimI bhaag| 2) citra 2 - dakSiNI pArzvanAtha mandira, pazcimI bhaag| 3) citra 3 - uttarI pArzvanAtha mandira, mUla prAsAda, dakSiNI bhaag| 4) citra 4 - dakSiNI pArzvanAtha mandira, mUla prAsAda, dakSiNI pazcimI bhaag| Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 2. dakSiNI pArzvanAtha mandira, pazcimI bhAga / al use 1. uttara pArzvanAtha mandira, pazcimI bhAga / Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 3. uttarI pArzvanAtha mandira, mUla prAsAda, dakSiNI bhaag| Lorump A HIRESIDERERE HEROIN LATOR ASIACINE 4. dakSiNI pArzvanAtha mandira, mUla prAsAda, dakSiNI pazcimI bhaag| Education international meenasamaasaniya www.ainelibrander Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ HIMAL K Fima - EER 5. uttara pArzvanAtha mandira, zikhara, dakSiNI pazcimI bhaag| Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 400000 6. dakSiNa pArzvanAtha mandira, zikhara, dakSiNI pazcimI bhAga 00000 Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ e SATITHER 7. dakSiNI pArzvanAtha mandira, dakSiNI bhaag| Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 8. dakSiNI pArzvanAtha mandira, makaTapraNAla 9. dakSiNI pArzvanAtha mandira, Andola toraNa | Joa Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Vol. I-1995 cittaur3agar3ha ke do uttara... 5) citra 5 - uttara pArzvanAtha mandira, zikhara, dakSiNI pazcimI bhaag| citra 8 - dakSiNI pArzvanAtha mandira, mkttprnnaal| 9) citra 9 - dakSiNI pArzvanAtha mandira, Andola toraNa! prastuta lekha hetu citra American Institute of Indian Studies, Varanasi dvArA upalabdha karAye gaye / hama isa saMsthA ke AbhArI haiN|