Book Title: Bruhatkalpa Sutra
Author(s): Hastimal Maharaj
Publisher: Z_Jinavani_003218.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/229838/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bRhatkalpasUtra AcAryapranara zrI hastImala jI ma.sa. bRhatkalpasUtra meM sAdhu sAdhviyoM ke lie svIkRna utsarga evaM apavAda niyamoM kA ullekha hai| isameM pravArA, AhAra, vastra, pAtra, vihAra, sAdhu evaM sAdhvI ke pArasparika vyavahAra evaM donoM ke vizeSa AvaraNa sabaMdhI nirdeza haiN| yaha bRhatkalpasUtra kalpasUtra se mila hai| kalpana jo dazAzrutarakana kA eka bhAga hai jabaki bRhatkalpasUtra eka sTanama sUtra hai. AcAryapravara zrI hastIgala jI mahArAja sA ne Aja se 52 varSa pUrva bRhatkalpasUtra kA TIkA sahita sampAdana kiyA thaa| usameM jo bRhatkalpasUtra kA saMkSipta paricaya diyA gayA thA, use hI yahA~ prastuta kiyA jA rahA hai| -sampAdaka jaina zAstroM ko pramukhata: cAra bhAgoM meM bAMTA gayA hai- aMga, upAMga. mUla aura ched| unameM bRhatkalpa kA sthAna bhI cheda sUtroM meM AtA hai| AgamoM meM vibhinna jagaha 'dasAkappavavahArANaM uddesaNakAlaNaM' aisA nirdeza AtA hai, jisameM dazAzruta skaMdha ke sAtha bRhatkalpa kA bhI kalpa ke saMketa se ullekha kiyA gayA hai| jJAta hotA hai ki isakA pUrva nAma kalpasUtra hI rakhA gayA ho, kyoMki vRttikAra AcArya malayagiri bho isI nAma se paricaya dete haiN| sthAnAMga aura Avazyaka Adi meM kalpa nAma kA ullekha hote hue aura vRtti meM bhI kalpa nAma se paricaya hote hue isako bRhatkalpa nAma se kyoM kahA jAtA hai, 'nigUDhAzayA hi AcA:, aisA hone para bhI yathAsAdhya kAraNa kA patA lagAnA caahie| saMskRta meM eka niyama hai ki 'saMbhavavyabhicArAbhyAM syAdvizeSaNamarthavat' vizeSaNa kA saMbhava ho yA usake binA doSa Ane kI saMbhAvanA ho, tabhI vizeSaNa kI nAma ke sAtha sArthakatA hotI hai| isa dRSTi se dekhane para jJAta hotA hai ki bRhatkalpa aura dazAzrutaskandha kA paryuSaNa kalpa jisako Aja kalpasUtra ke nAma se kahate haiM, donoM ko yadi eka hI nAma se kahA jAya to graMza kA sahI paricaya prApta nahIM hogaa| ata: AvazyakatA huI donoM meM vizeSaNa dene kii| kalpasUtra ke antima bhAga samAcArI meM bhI kucha kalpAkalpa kA bheda dikhAne hetu ullekha kiyA hai aura isameM usI kA vistRta vicAra hai--- saMbhava hai isI dRSTikoNa ko lekara madhyakAla ke AcAryoM ne isakA nAma bRhatkalpa rakhA ho| sAmagrI ke abhAva meM aura samaya kI kamI se yahAM abhI yaha nirNaya nahIM kara sakate haiM ki bRhatkalpa nAma kI prasiddhi kaba se huii| kartA evaM uddezya prApta sAmagrI ke anusAra bRhatkalpa sUtra ke kartA zrutakevalI bhadrabAhu mAne gaye haiN| AcArya malayagiri kahate haiM ki- atha ka: sUtramakArSIta? ko vA niyukti? ko vA bhASyama? iti, ucyate- iha pUrveSu yad navamaM pratyAkhyAnaM nAmaka pUrva tasya yat tRtIyamAcArAkhyaM vastu tasmin vizatitame prAbhRte mUlagupoSanaraguNeSu cAparAdheiSu dazavidhamalocanAdikaM praayshcinpvrnnitm| Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kAlakrameNa ca duSamAnubhAvato dhRti-balavIryabuddhayA''yu:prabhRtiSu parihIyamAneSu pUrvANi duravagAhAni jAtAni, tato "mA bhUt prAyazcittavyavaccheda-iti sAdhUnAmanugrahAya caturdazapUrvadhareNa bhagavatA bhadrabAhusvAminA kalpasUtra vyavahArasUtraM cAkAri, ubhayorapi ca suutrsprshikniyuktiH| ime api ca kalpa-vyavahAra sUtre saniyuktike alpagraMthatayA mahArthatvena ca duSamAnubhAvato hIyamAnamedhA''yurAdiguNAnAmidAnIntanajantUnAmalpazaktInAM durgrahe duravadhAre jAte, tata: sukhagrahaNa-dhAraNAya bhASyakAro bhASyaM kRtavAn tacca sUtrasparzika-niryuktyanugatamiti sUtrasparzikaniyuktirbhASyaM caiko graMtho jaatH| TIkAkAra AcArya malayagiri ne kahA hai ki pUrva kA yaha prAyazcitta bhAga naSTa nahIM ho jAya, isaliye bhadrabAhu ne isakI racanA kii| kintu kucha gaharAI se socane para mAlUma hogA ki cheda sUtra kI racanA kA uddezya vibhinna dezakAla meM hone vAle sAdhu-sAdhviyoM kI paristhitivaza ulajhI samasyA ko sulajhAnA aura moha, ajJAna evaM pramAda Adi se lagane vAle doSoM se saMyama kI rakSA karanA bhI hai| yaha sarvavidita bAta hai ki sAdhu bhI zarIradhArI prANI hai| kAma, krodha lobhAdi usake sAtha bhI lage haiN| yadyapi vaha inako Azraya nahIM detA aura na udaya ko TikAne kA hI yatna karatA hai, phira bhI chaThe se 11 veM guNasthAna taka lAkha prayatna karane para bhI inakA samUla nAza nahIM hotaa| ina cha: doM meM vaha apane prayatna ke bala para inako manda mandatara. mandatama banA letA hai aura gyArahaveM meM pahuMcakara to usako 'bhasmAcchanna' Aga kI taraha hatazakti kara detA hai| kintu adhikatA se pramattadazA ke prathama sthAna para rahane vAle sAdhusAdhviyoM ke liye to sadA kaSAya kA khatarA banA rahatA hai| unake liye nirmohatA aura vItarAgatA kA Adarza vAMchanIya hokara bhI prApta nahIM hai| unakA zarIra aura saMgha se prema saMbaMdha TUTA nahIM hai| zarIra, saMgI aura saMyama kI rakSA ke liye AhAra, vastra, pAtra, sthAna Adi sAdhanoM kI samaya-samaya para AvazyakatA hotI hai| ata: utsarga aura apavAda ke kathana se muni-dharma kI rakSA aura zuddhi karanA isakA pradhAna uddezya samajhanA caahie| zAstra ke adhikArI __ prAcIna samaya kI eka maryAdA hai ki ayogya ko jJAna nahIM denA caahie| yadi koI AcArya jJAna dAna meM yogyA'yogya kA vicAra nahIM kare to zAstra ne use doSabhAgI mAnA hai| Avazyaka sUtra meM isako "suThudinna'' nAmaka jJAna kA aticAra kahA hai| sthAnAMga ke tIsare sthAna meM kahA hai ki 1. avinIta 2. rasalolupI aura 3. kalaha kA upazamana nahIM karane vAlA tIvra kaSAyavAna, ye tIna vAcanA dene yogya nahIM haiN| prazna ho sakatA hai ki jJAna to pApI ko dharmI banAtA hai aura durjana Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 10 . jinavANI-- jainAgama-sAhitya vizeSAka ko bhI sajjana karatA hai phira isake liye aisA paraheja kyoM? bAta yaha hai ki jJAna do prakAra kA hai- eka grahaNa zikSA rUpa dUsarA sevana ruup| inameM padArtha jJAna evaM utsargApavAda kI zikSA vAlA jo prathama jJAna hai usake liye adhikArI kA vicAra Avazyaka hai| Aja bhI aNuvijJAna Adi ke tattva gupta rakhe jAte haiM, kAraNa ki unake durupayoga kI AzaMkA rahatI hai| isaliye bhASyakAra kahate haiM ki zAstra ke rahasyoM ko jo sAdhAraNa meM pragaTa karatA hai aura apavAda pada kA galata upayoga karatA hai vaise jJAna-darzana-cAritra kI zithila pravRtti vAle ko jJAna denA doSa kA hetu hai| aise apAtra meM zAstrajJAna dene vAlA caturgatika saMsAra meM paribhramaNa karatA hai| isaliye kalpazAstra kA jJAna dene ke liye nimna guNa dekhane cAhiye - . arahassadhArae, pArae ya. asaDhakaraNe tulAsamaM samite / kappANu-pAlaNA dIvaNAya, ArAhaNa chinna saMsArI | 16490 arthAt jo gambhIra rahasya ko dhAraNa karane vAlA hai, prArambha kiye zruta ko bIca meM nahIM chor3atA, chala aura ahaMkAra se dUra tathA tulA ke samAna rAgadveSa rahita samabuddhi vAlA hai, jitendriya hai, usako zAstrajJAna denA cAhie, jisase bhagavatkathita kalpa kI ArAdhanA ho athavA jo zAstra kathina vidhi kA pAlana kare usako denA caahiye| aisA karane se jinamArga kI dIpanA hotI viSayavastu bRhatkalpasUtra meM kula 6 uddezaka evaM 81 adhikAra hai| pratyeka adhikAra meM bhinna-bhinna viSayoM kI carcA hai| sUtroM kI saMkhyA 206 hai| prathama uddezaka prathama uddezaka meM 24 adhikAra haiN| pahale pralaMbAdhikAra hai. jisameM kahA gayA hai ki tAla evaM kelA Adi pralaMbaphala sAdhu-sAdhviyoM ko kaisA lenA aura kaisA nahIM lenaa| kaccA ho to sAdhu-sAdhviyoM ko binA kaTA lenA nahIM kalpatA, kaTA huA le sakate haiN| sAdhuoM ke liye pakke tAla pralaMba kA niSedha nahIM, kintu sAdhvI use bhI vidhipUrvaka kaTe hone para le sakatI hai, anyathA nhiiN| dUsarA mAsa kalpAdhikAra hai| isameM kahA hai ki varSAkAla ke atirikta sAdhara mAsa aura sAdhvI 2 mAsa eka gAMva meM raha sakate haiN| yadi gAMva bAhara bhItara Adi rUpa se do bhAga meM ho to dviguNa kAla taka raha sakate haiM, kintu usa samaya jahAM rahate hoM usI hisse se bhikSA lenI caahie| tIsare adhikAra meM sAdhu-sAdhviyoM ke eka gAvaM meM ekatra rahane kA vicAra hai| jo gAMva eka hI dvAra bAlA ho, jahA~ usI se nikalanA aura praveza karanA ho vahAM donoM ko eka sAtha rahaga niSiddha hai| bhinna mArga hone para raha sakate haiN| caudhe upAzraya adhikAra meM sAdhviyoM ke liye bAjAra yA galI ke muMha para ThaharA niSiddha Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bRhatkalpasUtra. ...4LL kahA hai| sAdhu vahAM Thahara sakate haiN| sAdhviyAM khule makAna meM binA AvaraNa kiye nahIM Thahara sakatI, sAdhu raha sakate haiN| paMcama adhikAra meM batAyA hai yadi miTTI kA bhAMDa lenA Avazyaka ho to sAdhviyAM sakar3e muMha ke arahaTa kI ghar3I jaisA bhAMDa le sakatI haiM, kintu sAdhu vaisA nahIM le sktaa| chaThe adhikAra meM sAdhu-sAdhviyoM ko vastra kI cilimilikA maccharadAnI rakhane kI anumati dI gaI hai| saptama adhikAra meM kahA hai ki pAnI ke kinAre sAdhu-sAdhviyoM ko 17 kAma nahIM karanA cAhie, jaise khar3e rahanA, baiThanA, sonA, khAnA, pInA, svAdhyAya aadi| AThaveM adhikAra meM citravAle ghara meM sAdhu-sAdhviyoM ke liye ThaharanA niSiddha kahA hai| kyoMki vahAM jJAna dhyAna meM vikSepa ho sakatA hai| navama adhikAra meM sAdhviyoM ke zIla-rakSaNa kI dRSTi se kahA hai ki unheM zayyAdAtA kI dekharekha meM hI rahanA caahie| sAdhuoM ke liye aisA niyama nahIM hai| dazama adhikAra meM kahA gayA hai ki sAdhu ko sAgArika upAzraya meM nahIM rahanA cAhiye, kintu sAgArika rahita sthAna meM raha sakate haiN| phira spaSTa kara isI bAta ko gyArahaveM adhikAra meM kahA hai- sAdhu strI vAle upAzraya meM nahIM rhe| puruSa vAle ghara meM raha sakate haiN| isa prakAra sAdhviyoM ke liye puraSa sAgArika kA niSedha aura strI vAle sthAna kI anumati samajhanI caahie| bArahaveM adhikAra meM kahA hai ki jahAM strI Adi kA pratibaMdha ho vahAM sAdhviyA~ raha sakatI haiM, sAdhu nhiiN| 13 veM adhikAra meM nirdeza hai ki jahAM ghara meM hokara AnA jAnA par3atA ho usa jagaha sAdhu nahIM raha sakate, sAdhviyoM sthAnAbhAva se raha sakatI haiN| 14 veM adhikAra meM kahA hai ki sAdhuoM ko krodha nahIM rakhanA caahiye| kabhI kalaha bolanA ho jAya to avilamba krodha ko zAnta kara lenA caahiye| kAraNa ki prazamabhAva hI saMyama kA sAra hai| 15veM adhikAra meM vihAra kA vicAra hai, varSA kAla meM vihAra kA niSedha aura zeSa kAla meM anumati hai| 16 veM adhikAra meM sAdhu sAdhviyoM ke liye do virodhI rAjyoM meM paraspara zaMkA ho, isa prakAra jaldI gamanAgamana karane kA niSedha hai| 17vA adhikAra avagraha kA hai| isameM kahA hai ki bhikSA ke liye ghara meM gaye hue yA svAdhyAya aura bahirbhUmi jAte samaya kabhI gRhastha vastra, pAtrAdi se nimantraNa kare to sAdhusAdhvI kA kartavya hai ki ve AcArya evaM pravartinI kI nizrAya se lAveM aura unako anumati pAkara hI grahaNa kreN| 18veM se 21 veM naka cAra adhikAroM meM rAtri ke niSiddha kAryo kA varNana kiyA gayA hai| pahale meM kahA gayA hai ki rAta yA vikAla meM cAroM AhAra grahaNa nahIM kare, kevala dina ko dekhe hue zayyAsaMstAraka rAta meM kAma le sakate haiN| vaise rAta yA vikAla meM sAdhu-sAdhvI vastra bhI nahIM le sakate, apanA curAyA gayA vastra Adi rAta meM lAyA gayA ho to vaha le sakate haiM : phira rAta meM eka gAMva se dUsare gAMva vihAra karanA bhI nahIM klptyaa| 22 veM adhikAra meM jImaNavAra meM jAne kA niSedha hai| 23 ceM adhikAra meM kahA hai ki sAdha-niyoM ke zArIrika kayAH yA mbadhyAya ke Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Pre 1412 .... jinavANI- jainAgama-sAhitya bimA lie rAtri meM upAzraya ke bAhara jAnA ho to, anukUlatAnusAra eka--do ko sAtha lekara jAnA caahie| 24 veM adhikAra meM vihArakSetra batAyA gayA hai| pUrva meM aMga aura magadha, dakSiNa meM kauzAmbI, pazcima meM sthUNA aura uttara meM kuNAlA deza taka AryakSetra kahA gayA hai| dvitIya uddezaka dUsare uddezaka meM 7 adhikAra haiN| prathama upAzrayAdhikAra hai, jisameM khAsataura se 12 sUtroM ke dvArA yaha batAyA gayA hai ki kaise upAzraya meM utaranA aura kaise meM nhiiN| pahale kahA hai ki jahA~ zAli Adi ke bIja bikhare hoM, vahA~ nahIM ThaharanA caahie| jahAM madya ke ghar3e rakhe hoM aura ThaMDe-garma jala ke ghar3e bhare rahate hoM, vahAM bhI sAdhu-sAdhvI ke liye ThaharanA niSiddha hai| jisa ghara meM rAta bhara Aga jalatI ho yA dIpaka rAta bhara jalatA rahe, vahAM bhI sAdhusAdhviyoM ko nahIM ThaharanA caahie| upAzraya kI sImA meM ghRta, gur3a aura modakAdi khAdyapadArtha bikhare hoM vahAM bhI nahIM ThaharanA caahie| sAdhviyoM ke liye sArvajanika dharmazAlA - musAphira khAnA- meM evaM khule ghara yA vRkSa ke nIce ThaharanA niSiddha hai| sAdhu aise sthAna meM Thahara sakate haiM sire adhikAra meM zayyAtara piMDa kA vicAra hai| yadi kisI makAna ke eka se adhika svAmI hoM to unameM se eka ko zayyAdAtA banAkara zeSa ghara kI bhikSA le sakate haiN| zayyAtara kA piMDa bAhara nikalane para bhI kaba liyA jA sakatA hai, batAyA gayA hai| 3-4-5 veM adhikAra meM, jo bhojana zayyAtara ke yahAM dUsare kA AyA ho, yA zayyAtara ke yahAM se bhejA gayA ho tathA usake pUjya mAnanIya puruSa ke liye banAyA gayA ho, usako kisa prakAra grahaNa karanA, kahA gayA hai| chaThe adhikAra meM kahA hai ki sAdhu pA~ca prakAra ke vastra dhAraNa kara sakate haiM.-- 1. jaMgamaja-Una, rezama Adi 2. alasI 3.saNasUtra 4.kapAsa aura 5. vRkSa kI chAla ke vlkl| sAtaveM adhikAra meM pAMca prakAra ke rajoharaNa batAye haiM--1. Una kA 2. UMTa kI jaTa kA 3. saNa kA 4-5. kuTe hue ghAsa aura muMja kaa| tRtIya uddezaka tIsare uddezaka meM 16 adhikAra haiN| prathama adhikAra meM kahA hai ki jahA~ sAdhu rahate hoM usa sthAna para sAdhvI ko aura sAdhvI ke yahAM sAdhu ko binA kAraNa jAnA nahIM caahie| dUsare adhikAra meM sakAraNa camar3A lene kA vicAra hai| tIsare adhikAra meM kahA hai ki sAdhu-sAdhviyoM ko akhaNDa, yAnI bahumUlya vastra nahIM rakhanA cAhie, AvazyakatA se Tukar3A rakha sakate haiM caturtha adhikAra meM kahA ki sAdhu kacchA nahIM rakhe, sAdhviyAM rakha sakatI haiN| paMcama adhikAra meM bhikSA ke liye gayI huI sAdhvI ko vastra kI AvazyakatA ho to lAne kI vidhi batAI gaI hai| SaSTha adhikAra meM sarvaprathama dIkSA lene vAle sAdhu-sAdhvI ke liye upakaraNa kA vicAra hai| saptama adhikAra meM kahA hai Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 413 ki zItakAla ke AraMbha meM arthAt cAturmAsa ke anta meM vastra grahaNa kara sakate haiM, varSA ke AraMbha (cAturmAsa) meM nhiiN| adhikAra 8-9 aura 10 meM kahA hai ki vastra grahaNa, zayyA grahaNa aura vandana choTe bar3e ke krama se hI karanA caahiye| 11 veM 12veM adhikAra meM gRhastha ke ghara para sAdhu-sAdhviyoM ke liye Thaharane aura vyAkhyAna kA niSedha hai, apavAda bhI batAyA gayA hai| 13 veM adhikAra meM pATa Adi pADihArika zayyA saMthArA ke dene kI vidhi kahI gaI hai| 14 veM adhikAra meM zayyA vApisa dete samaya dUsare sAdhu A jAya to avagraha kI vidhi batalAyI gaI hai| 15 veM adhikAra meM kahA hai ki gAMva ke bAhara senA kA par3Ava ho to bhikSA ke liye vahAM jAkara rAta meM nahIM rahanA caahie| 16 veM adhikAra meM sAdhu-sAdhviyoM ke liye gaoNva ke cAroM ora 55 --5 koza kA avagraha lekara rahane kA vidhAna hai| caturtha uddezaka caturtha uddezaka meM 16 adhikAra haiN| prathama, dvitIya aura tRtIya adhikAra meM kramaza: tIna prakAra ke anudghAtika, pArAMcika aura anavasthApya prAyazcitta ke kAraNa kahe gaye haiN| caturtha adhikAra meM kahA hai ki tIna prakAra ke manuSya dIkSA, muMDana, zikSA, upasthApana, saMbhoga aura saMvAsa ke ayogya haiN| paMcama adhikAra meM avinIta Adi tIna prakAra ke puruSoM ko vAcanA ke ayogya aura vinIta Adi ko vAcanA yogya kahA hai| SaSTha adhikAra meM duSTa, mUDha Adi tIna prakAra ke manuSya ko durbodhya aura aduSTa Adi ko sukhabodhya kahA hai| saptama adhikAra meM kahA hai ki kaSTa meM glAni pAte hue sAdhu ko sAdhvI evaM sAdhvI ko sAdha AvazyakatA samajhakara sadabhAva se sakAraNa sahArA de to AjJA kA ullaMghana nahIM krtaa| aSTama adhikAra meM kahA hai ki kAla yA kSetra kI pahara tathA kozarUpa maryAdA kA ullaMghana kara AhAra Adi kA upabhoga karane se sAdhu.sAdhvI prAyazcitta ke adhikArI hote haiN| navama adhikAra meM Akasmika koI aneSaNIya vastu A jAya to sAdhu ko kyA karanA cAhiye, yaha batAyA gayA hai| dazama adhikAra meM kalpasthita aura akalpasthita sAdhu ke liye auddezika AhAra kI vidhi kahI gaI hai| ekAdazaveM adhikAra meM sAdhugaNAvacchedaka aura AcArya Adi ke gaNAntara karane kI vidhi batalAI hai| 12veM adhikAra meM kadAcit kisI sAdhu kA Akasmika nidhana ho jAya aura sAdhu paraThanA cAhe to usakI vidhi batalAI hai| terahaveM adhikAra meM kahA hai ki kadAcit mohodaya se sAdhu kA kisI ke sAtha kalaha ho jAya to tatkAla usakA upazama karanA cAhiye, binA zAnti kiye bhikSA Adi ke liye jAnA nahIM klptaa| caudahaveM adhikAra meM parihAra tapa vAle ke sAtha kaisA vyavahAra kiyA jAya, yaha batAyA gayA hai| pandrahaveM adhikAra meM kahA hai ki gaMgA, yamunA jaisI pAMca bar3I nadiyAM eka mAsa meM 2.-3 bAra utaranA nahIM klpnaa| kaisI dazA meM utara sakate haiM, yaha bhI Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1414. ........... jinavANI- jainAgama sAhitya vizeSAhaka dikhAyA hai| 16 veM adhikAra meM batAyA hai ki ghAsa Adi kA kaccA ghara yadi nirjIva ho to kitanI UMcAI hone para vahAM mAsakalpa yA varSAkAla raha sakate paMcama uddezaka _ paMcamoddezaka ke prathama adhikAra meM kahA hai ki yadi koI deva-devI vikriyA karake sAdhu-sAdhvI ke samakSa viparIta liMgI strI-puruSa ke rUpa meM upasthita hoM aura sAdhu-sAdhvI unako acchA samajhe to prAyazcitta ke adhikArI hote haiN| dUsare adhikAra meM batAyA hai ki koI sAdhu kalaha karake dUsare gaNa meM jAve to vahAM komala vacanoM se zAnta kara use phira mUla gaNa meM bheja denA cAhiye aadi| tIsare adhikAra meM prAta:kAla yA sAyaMkAla bhojana karate samaya yadi mAlUma ho jAya ki sUrya udaya nahIM huA athavA asta ho gayA hai, to kyA karanA cAhiye, batAyA hai| cauthe adhikAra meM rAtri yA vikAla meM kaMTha ke nIce se gucalakA jAya to usakI vidhi kahI gaI hai| paMcama adhikAra meM bIja yA jantu Upara se pAtra meM gira jAya to kisa prakAra karanA cAhiye, batAyA gayA hai| chaThe adhikAra meM bhojana meM sacitta jala kI bUMda gira jAya taba usake upayoga kI vidhi kahI gaI hai| saptama adhikAra meM sAdhvI ke vrata rakSA kA vicAra hai, usake liye nimna bAtoM kA niSedha hai- 1. ekAkinI hokara bhikSA. jaMgala aura grAmAnagrAma vihAra krnaa| 2. vastra rahita rahanA 3. apAtra honA 4. kAyotsarga meM deha kA bhAna bhUlanA 5. gAMva ke bAhara khar3e hokara AtApanA lenA 6. sthAnAyata Asana se rahanA 7. eka rAtri kI paDimA kAyotsarga rUpa karanA 8. niSayA Asana karanA 9. ukaDU Asana se baiThanA 10. vIrAsana se baiThanA, 11 daMDAsana karanA 12. lakaDAsana karanA 13. ulaTe muMha sonA, 14. sIdhe sonA 15. AmrakubjAsana karanA 16. eka pArzva se abhigraha kara leTanA, ye kArya sAdhvI ko nahIM karane caahiye|| sAdhu kI taraha sAdhvI ko AkuMcana paTTa dhAraNa karanA, pIche takiye sahAredAra Asana para baiThanA, donoM bAjU khuTTIdAra paTTa para baiThanA, nAlavAlA tumbA rakhanA, khulI daMDI kA rajoharaNa dhAraNa karanA, pUMjanI meM daNDI rakhanA ye bAteM bhI sAdhviyoM ke liye niSiddha haiN| aSTama adhikAra meM moka pratimA kA vicAra hai| navama adhikAra meM rAta meM rahe hue AhAra ke sevana kA niSedha hai| lepa bhI rAta meM rakhA huA gADha kAraNa binA niSiddha hai| isI prakAra bAsI rakhe hue ghRta Adi kI mAliza bhI niSiddha hai ! dazaveM adhikAra meM parihAra tapa vAle ke vyavahAra kI vidhi kahI gaI hai| 11 veM adhikAra meM kahA hai ki nissAra AhAra pAkara sAdhvI nirvAha nahIM kara sake to dUsarI bAra bhI bhikSA ko jAnA kalpatA hai| SaSTha uddezaka prathama adhikAra meM : avacana kahe haiM-- jaise usI Adi se jhUTha Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ MODE bRhatkalpasUtra : 415 bolanA, 2. avahelanA karanA 3. khisalAne vAle vacana 4. kaThora vacana 5. gRhastha jaise apazabda 6. zAnta kalaha ko uttejita karane vAle vacana / ye saba avacya haiN| dUsare adhikAra meM hiMsA, jhUTha, corI, maithuna, apuruSavacana aura dAsa vacana rUpa cha: prAyazcitta ke sthAna kahe gaye haiN| tIsare adhikAra meM cAra sUtroM se kahA gayA hai ki sAdhu sAdhvI ke paira meM kAMTA, kIla Adi laga jAya evaM AMkha meM raja kaNa yA jantu gira jAya aura ve nikAla nahIM sake to AvazyakatA se sAdhu kA sAdhvI tathA sAdhvI kA sAdhu nikAla sakate haiN| kintu yaha vizeSa prasaMga kA sUtra hai| cauthe aura pAMcaveM adhikAra meM kahA hai ki 12 kAraNoM se sAdhu sAdhvI kI rakSA ke sagaya sparza karate hue AjJA kA ullaMghana nahIM krte| jaise (1) durgAdi bhUmi meM sAdhvI kA paira phisalanA ho (2) kIcar3a Adi meM phisalatI ho (3) naukA para car3hatI yA utaratI ho (4) bhaya Adi se vikSipta citta ho (4) kAmAdi se dIpta citta ho (6) bhUtapretAdi bAdhA se bebhAna ho (7) unmana ho (8) upasarga se vyAkula ho (9) krodha yA kalaha se anupazAnta ho (10) prAyazcitta se bhayabhIta ho (11) bhakta pratyAkhyAna vAlI ho (12) arthajAta se cintita ho| ina sthitiyoM meM sAdhu. sAdhvI ko sahArA de sakate haiN| __ chaThe adhikAra meM 6 bAteM saMyama ko nissAra banAne vAlI kahI gaI haiN| anta meM kalpa kI 6 sthitiyA~ batAI gaI haiN| chadmastha sAdhaka ke kalpamAtra kA isameM samAveza kara diyA gayA hai| zAstrAntara se tulanA bRhatkalpa kI zAstrAntara se do prakAra kI tulanA ho sakatI hai, eka zabda se aura dUsarI artha se| yahAM Arthika tulanA samayAbhAva se nahIM kara thor3I sI zAbdika tulanA hI kI jaayegii| bhagavatI, vyavahAra aura sthAnAMga sUtra meM tulanA ke sthala milate haiN| jaise sthAnAMga ke caturtha sthAna ke Adi meM-. tao aNugdhAiyA paM taM handhakammaM karemANe-se tao susaNNappA paM. taM....... ...abugghie| paryanta 13 sUtroM kA tRtIya uddezaka meM pUrNa sAmya hai| sthAnAMga kI vizeSatA yaha hai ki usake paMcama sthAna ke dvitIya uddezaka meM pAMca prakAra kA anunAtika batAyA hai, jaise ki- paMca aNugghAiyA paM. taM. (1) hattha kamma karemANe (2) mehuNaM paDisevamANe (3) rAiyabhoyAM bhujamANe (4) sAgAriya piMDa bhujamANe (5) rAyapiMDaM bhujamANe / dvitIya uddezaka ke aMtima do sUtroM kA paMcama sthAna ke tRtIya uddezaka ke "kappai niggaMthANa vA niggINa vA paMca vatthAI dhArittae.....' sUtra meM pUrNa sAmya hai kevala yahAM 'imAI' paTa nahIM hai| caturtha uddezaka ke 32 veM sUtra ke sAtha paMcama sthAna dvitIya uddezaka ke Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1416.. jinavANI- jainAgama-sAhitya vizeSAGka Adi sUtra meM prAya: sAmya hai| vahA~ 'kosiyA' ke sthAna para 'erAvaI' kA prayoga hai| apavAda meM sthAnAMga kI vizeSatA hai, vahAM pA~ca kAraNa batAye haiN| jaise ki paMcahi ThANehiM kappaMti, ta. 1.bhayaMsi vA 2.dubhikkhaMsi vA 3. paJcahejjavaNaMkoI 4. udayoghasi vA ejjamANasi mahatAvA 5.aNAriesu / laThe uddezaka ke avacanATi cAra sUtra bhI sthAnAMga ke chaThe sthAna meM milate haiN| durga prakRta ke 'niggaMzthe niggathiM duggaMsi vA visamaMsi vA' Adi sUtroM kA sthAnAMga paMcama sthAna ke dvitIya uddezaka aura chaThe sthAna meM sAmya milatA artha ko tulanA ke liye AvArAMga Adi anya zAstra bhI tulanA sthAna ho sakate haiN| bRhatkalpa ke TIkA grantha aura saMskaraNa bhadrabAhusvAmikRta niyukti ke atirikta eka saMghadAsagaNikRta prAkRta bhASya hai jo gAthAbaddha hai| AcArya malayagiri ne kahA hai ki- 'sUtrasparzikaniyuktirbhASyaM caiko grantho jaat:|' niyukti aura bhASya kA pRthakkaraNa karanA kaThina ho gayA hai| kSemakIrti ke ullekha se cUrNi kA honA bhI pAyA jAtA hai| phira AcArya malayagiri ne isa para saMskRta TIkA kI hai, jo pUrNa upalabdha nahIM hotii| AcArya kSemakIrti kahate haiM ki- tadapi kuto'pi hetoridAnoM paripUrNa nAvalokyata iti paribhAvya mandamatimaulinA'pi mayA gurUpadeza nizrIkRtya zrImalayagiriviracita vivaraNAdUrdhva vivriitumaarbhyte|'' isase jJAta hotA hai ki malayagirikRta TIkA kA jo bhAga upalabdha nahIM hai, usI kI zemakIrti ne pUrti kI hai| pUrvAcAryoM ne kucha TabbArtha bhI kiye haiN| uparyukta niyukti, bhASya aura TIkA sahina saMpUrNa grantha "AtmAnanda jaina sabhA bhAvanagara'' se 6 bhAgoM meM prakAzita huA hai| mudrita bhASya ke sAtha lage hue laghu vizeSaNa se yaha anumAna sahaja hotA hai ki bRhadbhASya bhI honA caahie| isake atikti DA. jIvarAja chelAbhAI ne gujarAtI anuvAda sahita ahamadAbAda se bhI eka saMskaraNa nikAlA hai| bAla brahmacArI zAstra vizArada pUjya zrI amolaRSijI mahArAja dvArA isakA hindI anuvAda bhI kiyA gayA hai| jo haidarAbAda dakSiNa se prakAzita huA hai| Agama mandira pAlItANA aura muni jinavijayajI dvArA mUla saMskaraNa bhI nikAle gaye haiN| . AcAryazrI dvArA ajJAta TIkAkAra kI TIkA rAhita isa sUtra kA sampAdana kiyA gayA. jo samyagjJAna pracAraka maNDala, ke pUrvavartI jodhapura kAryAlaya se prakAzita huaa| tadanantara sana 1977 meM sANDerAva se mUlAnusparzI anuvAda aura vizeSArtha ke sAtha kapasutta' kA prakAzana hunaa| san 1992 meM Agama prakAzana samiti. byAvara se "vINi cheda sUtrANi gama meM irAkA prakAzana anuvAda evaM vivecana ke egatha huA hai|--smpaadk