Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ bikhare sUtroM ko jor3ane kI kalA - svAdhyAya mAnavIya sabhyatA ke itihAsa meM bhArata apanI do dena ke lie prasiddha - eTama aura ahiMsA / isaliye yaha kahanA sahI nahIM hai ki Adhunika vijJAna kI, prayogAtmaka vijJAna kI paramparA kA pracalana pazcima se prArambha huA / pazcima meM vijJAna kI paramparA koI 400 varSa se adhika purAnI nahIM hai jabaki bhArata meM vaijJAnika aura AdhyAtmika cintana kI paramparA hajAroM sAla purAnI hai / jaina darzana meM aNu-paramANu aura pudgala kA jitanI sUkSmatA se vizleSaNa huA hai, utanI sUkSmatA se adhyayana aura kahIM nahIM huA hai / vastutaH eTama aura ahiMsA bhArata aura hindU jaina jIvana darzana kI dena hai - jisake sUtra itihAsa meM bikhare par3e haiM aura itihAsa ke bikhare sUtra sameTane kA bhagIratha kArya 'svAdhyAya' ke binA saMbhava nahIM hai / AcArya zrI hastImalajI ma. sA. kA pUrA jora 'svAdhyAya' para thA, vaha sambhavataH isalie ki 'sva' kA adhyayana, 'svayaM' kA adhyayana, 'svayaM' kI 'pahicAna' Adi sthApita karanA ho to usake lie svAdhyAya hI eka mAtra sAdhana hai, jisake sahAre na kevala hama itihAsa ke bikhare sUtroM ko hI sameTa sakate haiM, varan hindU aura jaina dharma kI vizva ko jo dena rahI hai - mAnavIya sabhyatA ko jo dena rahI hai, usakA mUlyAMkana kara sakate haiM / upaniSad ke RSiyoM ne gAyA hai "asato mA sad gamayaH, tamaso mA jyotirgamayaH, Jain Educationa International pro0 udaya jaina mRtyormA amRtam: gamayaH / " isase adhika manuSya kI sabhyatA kA itihAsa aura kyA ho sakatA hai ? mAnavIya saMvedanA aura cetanA kA bar3A U~cA bhaviSya kyA ho sakatA hai ? jisameM kahA gayA hai ki hama asatya se satya kI prora, aMdhakAra se prakAza kI ora tathA mRtyu se amaratA kI ora bddh'eN| aura yahI mRtyu se amaratA kA pATha jaina darzana hameM sikhAtA hai / jIvana kI ananta yAtrA ke krama meM yaha manuSya jIvana bar3A bahumUlya aura guNavAna hai / For Personal and Private Use Only
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ * 214 * vyaktitva evaM kRtitva AcArya zrI hastImalajI ma. sA. ne jIvana kI isI guNavattA ko jana-jana taka pahu~cAyA hai ki hama kevala bahirmukhI na raheM varana apane antara meM jhAMka kara dekheM to eka nayA saundarya, nayA rUpa aura nayA jIvana hameM dikhAI degA-jo moha, mAyA, lobha, rAga, dveSa, kalaha, maithuna aura parigraha se pare jIvana ke prati hameM eka naI dRSTi degA / apane pravacanoM ko AcArya zrI ne subodha aura sarala banAne ke lie 'Aja ke paridRzya' ko AdhAra bnaayaa| Apane yadi unake 'prArthanA-pravacana' par3he hoM to Apako lagegA ki unameM hameM Atma-bodha milatA hai aura jIvana ko samajhane kI eka nayI dRsstti........| AcArya zrI pharamAte haiM--"Atmopalabdhi kI tIvra abhilASA Atmazodhana ke lie preraNA jAgrata karatI hai|" kisI ne jJAna ke dvArA Atmazodhana kI AvazyakatA pratipAdita kI, kisI ne karmayoga kI anivAryatA batalAI, to kisI ne bhakti ke sarala mArga ke avalambana kI vakAlAta kii| magara jaina dharma kisI bhI kSetra meM ekAntavAda ko prazraya nahIM detA........jaina dharma ke anusAra mArga eka hI hai, para usake aneka aMga haiM-ataH usameM saMkIrNatA nahIM vizAlatA hai aura pratyeka sAdhaka apane-apane sAmarthya ke anusAra usa para cala sakatA hai........| prabhu kI prArthanA bhI Atma-zuddhi kI paddhati kA aMga hai........aura prArthanA kA prANa bhakti hai / jaba sAdhaka ke antaHkaraNa meM bhakti kA tIvra udreka hotA hai, taba anAyAsa hI jihvA prArthanA kI bhASA kA uccAraNa karane lagatI hai, isa prakAra antaHkaraNa se udbhUta prArthanA hI saccI prArthanA hai| kintu hameM kisakI prArthanA karanA cAhiye-isakA uttara dete hue AcArya zrI ne kahA hai ki nizcaya hI hameM kRtakRtya aura vItarAga deva kI aura unake caraNa-cihnoM para calane vAle evaM usa patha ke kitane hI par3Ava pAra kara cukane vAle sAdhakoM, guruoM kI hI prArthanA karanA caahie| deva kA pahalA lakSaNa vItarAgatA batAyA gayA hai- 'arihanto maha devo| dasaTTha dosA na jassa so devo........|" kintu hama una pattharoM kI pUjA karate haiM-isa AzA meM ki hameM kucha prApta ho jAya / kucha bhautika upalabdhiyA~ mila jaay| kintu isase hameM prAtmazAnti prApta nahIM hogii| tIrthakara 'namo siddhANaM' kaha kara dIkSA aMgIkAra karate haiN| prAcArya hemacandra ne kahA hai- 'vItarAga smaran yogI, vItarAgatva mApanuyAt" arthAt jo yogI dhyAnI vItarAga kA smaraNa karatA hai, cintana karatA hai vaha svayaM vItarAga bana jAtA hai| Jain Educationa international For Personal and Private Use Only
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. " . 215 yaha jaina darzana kI hI mahimA hai ki usane manuSya ko itanI mahattA, itanA gaurava, itanI garimA aura U~cAI dI ki vaha svayaM Izvara bana sakatA hai, vItarAgI bana sakatA hai--binA isa bAta kA dhyAna kiye ki usakA raMga kyA hai ? rUpa kyA hai ? jAti kyA hai ? vaha garIba hai yA amIra aura usakI haisiyata kyA hai ? hama socate haiM duniyA ke itihAsa meM yaha anupama bAta hai ki manuSya ko raMga, rUpa aura jAti se pare haTakara itanI U~cAI pradAna kI jaae| aura yahIM jainatva vizvavyApI svarUpa grahaNa kara letA hai| bhArata ne yaha jAnA hai, socA hai aura samajhA hai ki isa brahmANDa kI samagra cetanA eka hI hai-isalie 'vasudhaiva kuTumbakam' kI bAta hamane khii| isaliye duniyA ke kisI kone meM yadi raMga-bheda para atyAcAra hotA hai, to hamArI AtmA para jaise coTa hotI hai, yadi kahIM khAr3I yuddha meM vidhvaMsa hotA hai, to hameM lagatA hai ki hamArA hI apanA kahIM naSTa ho rahA hai / yaha jo samagra cintana isa dharA para vikasita huA hai-usako paripakvatA dene meM jaina darzana kA bar3A mahat yogadAna hai aura hiMsA ke isa mAhaula meM yadi ahiMsA eka sazakta dhArA ke rUpa meM, jIvana darzana aura praNAlI ke rUpa meM vidyamAna hai-to usakA zreya bahuta kucha jaina sAdhu-santoM aura parama prakAzamAna AcArya zrI hastImalajI ma. sA. jaise mahApuruSoM ko jAtA hai-jinhoMne svAdhyAya ko jIvana aura sAdhanA ke eka hisse ke rUpa meM na kevala apane caritra aura prAcAra kA hissA banAyA, varan use lAkha-lAkha logoM ke jIvana meM utArA bhii| isa punIta prasaMga para yadi hama 'svAdhyAya' ko apane jIvana meM utAra sakeM-to na kevala eka ahiMsaka dhArA kA, pravAha apane jIvana meM kara pAeMge varan eka naye manuSya kA, ahiMsaka manuSya kA ahiMsaka samAja kA nirmANa hama kara sakeMge-jo hiMsA se bhare isa vizva ko eka nayA saMdeza de sakegA ki pUrA brahmANDa eka hai-eka hI cetanA vidyamAna hai| kyoMki yaha bhArata hI haijisane duniyA ko eTama aura ahiMsA-ye donoM apAra zaktivAna astra diye| eTama yadi bhautika UrjA kA pratIka hai, to ahiMsA AdhyAtmika UrjA kA sarvocca astr.......| Aiye, use aura gatimAna bnaaeN| -ba-8, vizvavidyAlaya prAdhyApaka AvAsa, e. bI. roDa, indaura-452 001 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only