Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhaTTAraka kanakakuzala aura kurakuzala zrI agaracaMdajI nAhaTA jaina muniyoM ne sAhitya evaM samAja kI nAnAvidha sevAe~ kI haiN| unakA jIvana bahuta hI saMyamita hotA hai, ataH unakI AvazyakatAe~ thoDe samaya ke prayatna se hI pUrI ho jAne se anya sArA samaya ve AtmasAdhanA, sAhitya-sRjana aura para kalyANa meM hI lagA dete haiN| unakA jIvana Adarza rUpa hotA hI hai aura unake sAhitya meM bhI loka kalyANakArI bhAvanA kA darzana hotA hai| adhikAMza muni vANI dvArA to dharmapracAra karate hI haiM para sAtha hI sAhitya-sRjana dvArA bhAvI pIDhiyoM ke liye bhI jo mahAn dena choDa jAte haiM usake liye jitanI kRtajJatA svIkAra kI jAya, thoDI hai / janabhASA meM dharmapracAra va sAhitya-sRjana jaina muniyoM kA ullekhanIya kArya rahA hai| bhArata kI pratyeka pradhAna prAntIya bhASAoM meM racA huA jaina sAhitya isakA ujjvala udAharaNa hai| zvetAmbara jaina muniyoM kA vihAra rAjasthAna evaM gujarAta meM adhika rahA ataH rAjasthAnI evaM gujarAtI ko to unakI baDI dena hai hI, para hindI bhASA ke prabhAva evaM pracAra ne bhI unako AkarSita kiyaa| phalataH 17 vIM zatAbdI se unake racita hindI bhASA ke choTe baDe graMtha acche parimANa meM prApta hote haiM / ye hindI racanAe~ vividha viSayoM kI hone se vizeSa rUpa se ullekhanIya haiN| unakA saMkSipta paricaya mere " hindI jaina sAhitya " lekha meM diyA gayA hai| aThArahavIM zatAbdI ke anta aura unnIsavIM zatI ke prArambha meM kaccha jaise hindI bhASI pradeza meM bhASA ke pracAra evaM sAhitya-sRjana meM do jaina muniyoM kA jo ullekhanIya hAtha rahA hai, usakA paricaya abhI taka hindI evaM jaina jagata ko prAyaH nahIM hai / isaliye prastuta lekha meM bhaTTAraka kanakakuzala aura unake ziSya kuMrakuzala kI usa viziSTa hindI sAhitya sevA kA paricaya karavAyA jA rahA hai| kanakakuzala nAmaka eka aura tapAgacchIya vidvAn prastuta lekha meM paricaya diye jAne vAle kanakakuzala se 125 yA 150 varSa pUrva ho cuke haiN| unase to jaina saMsAra paricita hai| ve vijayasenasUri ke ziSya the| unakI racita " jJAnapaMcamI kathA " bahuta prasiddha hai jo saMvat 1655 meM meDatA meM racI gii| unakI anya racanAe~ " jinastuti " (saMvat 1649), "kalyANamaMdira" TIkA, vizAla locana stotra vRtti (saMvat 1653 sAdaDI), sAdhAraNa jinastava avacUrI, ratnAkara paMcaviMzatikA TIkA, surapriya kathA ( saMvat 1656), rauhiNeya kathA (saMvat 1657) meM racita prApta haiN| para jina kanakakuzala kA paricaya Age diyA jAyagA / unakI jAnakArI prAyaH jaina samAja ko nahIM hai| kyoM ki jaina dharma sambandhI unakA graMtha nahIM miltaa| unake guru kA nAma pratApakuzala thaa| saMvat 1764 ke AsapAsa se inake hindI graMtha milate haiN| Apake ziSya ku~arakuzala ne "lakhapatamaMjarI" meM kavivaMza varNana meM apanI guru paraMparA kA paricaya isa padyoM meM diyA hai| mUla padya lekha ke anta meM diye jAyeMge / yahA~ unakA sAra hI diyA jAtA hai / kavivaMza varNana kA sAra antima tIrthaMkara zrImahAvIra prabhu ke pacapanaveM paTTa para zrIhemavimalasUri ' hue| ye guru bar3e 1 inakA janma saM. 1432 dIkSA 1538 AcAryapada 1548 svarga saM. 1583 hai / 5
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya vijayavallabhasUri smAraka graMtha upakArI aura abU saida sultAna ko pratibodha denevAle the| inake paTTa para kuzalamANikya, phira sahajakuzala' hue jinake vacana se bAbara bAdazAha ne jajiyA kara choDA thaa| inake paTTa para kramazaH lakSmIkuzala, devakuzala, dhIrakuzala hue| inake paTTa para zIla satya dhAraka aura tapasvI guNakuzala hue| phira pratApakuzalajI baDe pratApI hue, jinakA zAhI darabAra meM sammAna thaa| ye camatkArI va vacanasiddhidhArI the| eka bAra auraMgajeba ko koI siddhi kI bAta batalAI jisase usane pAlakI aura phauja ko bheja kara pharamAna sahita bulAyA aura mila kara bar3A khuza huaaa| ye hindI aura phArasI bhASA bhI par3he the| inhoMne bAdazAha ke praznoM ke uttara samIcIna diye tathA mana kI bAteM iSTa ke bala se btlaaii| bAdazAha ne dasa pAca gA~va diye para ina nirlobhI guru ke asvIkAra karane para pAlakI dekara unheM vidA kiyaa| inake paTTa para kavirAja "kanakakuzala" hue, jinheM mahA balavAn mahArAja ajamAla va ajamera kA sUbedAra aura anya rAjA loga mAnate the| nabAba "khAnajahA~" bahAdura tathA jUnAgar3ha ke sUbedAra bAbIvaMzI zerakhAna ne bhI inakA bar3A sammAna kiyaa| ekabAra sAre yati eka ora tathA ye eka aora ho gaye to bhI tapoM ke 65 veM pATa para inake manonIta paTTadhara sthApita kiye gye| inheM rAula desala ke putra kacchapati lakhA kumAra ne gA~va dekara apanA guru maanaa| inakA bahuta se vidvAna ziSyoM kA parivAra thA jisameM "kuMaresa" kavi ko nRpati lakhapati bahuta mAnate the| kaccha nareza ke aAgraha se kavi kuMaresa ne yaha "lakhapata maMjarI" graMtha bnaayaa| jaisA ki uparyukta sAra se spaSTa hai ki kanakakuzala aura ku~arakuzala donoM guru-ziSya kaccha ke rAvala lakhapata se bahuta sammAnita the| kanakakuzala ko lakhapata ne eka gAMva dekara apanA guru mAnA thaa| isa prasaMga kA varNana eka phuTakara padya meM bhI pAyA jAtA hai| vaha isa prakAra hai: mahArAu desala vasaMda pATeta sahasakara, ubhaya pacha aAcAra zuddhasaMgrAma sUravara kalapa vRcha kali mAMjhi pragaTa jAdau pachima pati, mahipati chatriya mugaTa chatrapati tanavaha guna gati / lakhapati ju rAu lAkhani bakasa, kiyo kanaka ko zrama saphala, sAsana gajendra dIno supira, pada bhaTTAraka juta prabala // 1 // 2 siddhAnta huMDI ke racayitA 3 uparyukta vivaraNa ke anusAra kanakakuzalajI kA prabhAva pahale ajamera jUnAgar3ha Adi ke zAsakoM para thaa| kacchabhuja pIche padhAre ata: yaha prazna upasthita hotA hai ki ve bhuja kaba Aye ? kyoMki yahA~ Ane bAda to rAjyasanmAna prApta hone se adhikatara yahIM rahane lage aisA pratIta hotA hai| vicAra karane para yaha samaya saM. 1880 se 60 ke bIca kA zAta hotA hai| lakhapata kA rAjyakAla 1768 se 1817 kA hai| kaccha ke itihAsAnusAra svargavAsa ke samaya unakI Ayu 44 varSa kI thI, ata: lakhapata kA janma saM. 1773 honA cAhiye / hamIra kavi racita yaduvaMza vaMzAvali saM. 1780 hI hai| usameM kumAra lakhapata kA ullekha hai| rAula lakhapata kumAra avasthA meM bhI bar3e kalA va vidyApremI the| unake racita 1 zivavyAha evaM lakhapata zRMgAra ye do grantha hai| kaccha kalAdhara meM Apa ke rAmasiMha mAlama dvArA udyoga dhandhoM va kalA kI huI unnati kA ullekha hai| mInA va kAca Adi ke hunnara ke liye kaccha deza sarvatra vikhyAta hai likhA gayA hai| lakhapata evaM kanakakuzalajI ke sambandha meM kacchakalAdhara ke pR. 434 meM likhA hai ki " mahArAo zrI lakhapate kalAnI mAphaka vidyAne paNa khUba Azraya Apela che| temaNe pote bhaTTArakajI kanakakuzalajI pAsethI vajrabhASAnA granthoMno sAro abhyAsa ko hato ane temanI ja dekharekha nIce temaNe je vrajabhASA zIkhavAnI hindabharamA ajor3a ene eka uttama prakAranI saMsthAnI sthApanA karI ch| A zALA Aja paNa kacchabhujamAM hasti dharAve ke ane dUra dUrI cAraNa bALako piMgala Adi zAstrono abhyAsa karavA ahIM Ave che temane khorAkIposAkI sahita brajabhASAnuM zikSaNa ApavAmAM Ave che| mahArAo zrI lakhapata vidvAna hotA chatAM atyanta vilAsI htaa|"
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhaTTAraka kanakakuzala aura ku~arakuzala desala rAu ko naMda lakhapati jIvau zatAnaMda ke ju saulauM rAja karau mahimaMDala iku chatra zazi ravi sAgara taulauM zAsana dIno abhaMga sumeru so tohi bakhAna kare kavi kaulau sAco bhaTTAraka kIno kanaka kanaka ke pATa paraMpara jauMlA / arthAt - rAula lakhapati ne kanaka kuzala ko gA~va kA paTTA aura hAthI diyA aura sAtha hI bhaTTAraka pada bhI / grAmakA zAsana kanakakuzala ke ziSyaparaMparA taka kA thA / kaccha ke itihAsa meM likhA hai ki kanakakuzalajI se lakhapata ne braja bhASA ke granthoM kA abhyAsa kiyA thA aura unhIM ke tattvAvadhAna meM chanda evaM kAvyAdi ke zikSaNa ke liye eka vidyAlaya sthApita kiyA thaa| usa vidyAlaya meM kisI bhI deza kA vidyArthI vraja bhASA ke granthoM kA abhyAsa karane AtA to use darabAra kI ora se peTiyA ( bhojana sAmagrI) dene kI vyavasthA kI gaI thii| isaliye bhATa cAraNoM ke lar3ake dUra dUra se yahA~ adhyayana ke liye Ate the'| AtmArAma kezavajI dvivedI ke kaccha deza ke itihAsa ke anusAra yaha vidyAlaya saMvat 1632 taka kanakakuzala kI paraMparA ke bhaTTAraka jIvanakuzalajI kI adhyakSatA meM cala rahA thA / yadyapi atra bhI eka aisA hI vidyAlaya cAraNoM kI dekharekha meM cala rahA hai para vaha vahI hai yA usase bhinna, nizcita jJAta nahIM hai| karIba Der3ha sau varSoM taka vajrabhASA ke pracAra va zikSaNa kA jo kArya isa vidyAlaya dvArA huA vaha hindI sAhitya ke itihAsa meM vizeSa rUpa se ullekhanIya hai / hindI sAhitya ke paricAyaka grantha mizrabaMdhu vinoda ke pR. 667 meM kanakakuzala aura kurakuzala ko bhAI evaM jodhapura nivAsI batalAte hue inake 'lakhapata jasa siMdhu' graMtha kA ullekha kiyA hai| para vAstava meM ve guru-ziSya the va jodhapura nivAsI nahIM the| hamAre anveSaNa meM una donoM ke aura bhI aneka graMthoM kA patA calA hai jinakA paricaya Age karAyA jAyagA / kucha phuTakara padyoM meM kanakakuzala kA yazavarNana pAyA jAtA hai jinameM se kucha yaha haiM : paMDita pravIna paramAratha ke bAta pAUM, gurutA gaMbhIra guru jJAna hu~ ke jJAtA haiM pAMca vrata pAlai rAga dvaiSa doUM dUra TAle, zrAvai nara pAsa vAkuM jJAna dAna dAtA haiM paMca sumati tIna gupati ke saMgI sAdhu, pIhara chaH kAya ke suhAya jIva trAtA haiM suguru pratApa ke pratApa pada bhaTTAraka, kanakakuzalasUri vizva meM vikhyAtA hai / 67 bhaTTAraka ke bhAva teM, graMtha baDe kI bUjhi / gIta kavitta ru doharA, sabai parata mana subhi / nana sohata bAni sadA, puni buddhi ghani tihu~ lokani jAni piMgala bhASA purAtana saMskRta to rasanA pe itI ThaharAni / sAhiba zrI kanakeza bhaTTAraka, to vapu rAje sadA rajadhAnI jauM lauM hai sUraja caMdra ru aMbara, tau lauM hai tere sahAya bhavAnI | rAjyAzraya ke kAraNa kanakakuzala kI ziSyaparaMparA ne hindI sAhitya ke sRjana aura zikSaNa meM vizeSa saphalatA prApta kii| kacchapradezavarttI mAnakutrA gAMva hI saMbhavataH inakI jAgIrI meM thA isaliye vahAM inakI ziSya santati dvArA likhita aneka pratiyA~ dekhane ko milI haiN| isa vidvad paraMparA kA vahA~ acchA jJAna bhaMDAra 1 kaccha kalAdhara, bhAga 2, pR. 434
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya vijayavallabhasUri smAraka graMtha thA jisakI pratiyA~ gata 2 / 3 varSa meM hI bika kara kucha to muni jinavijayajI se kharIdI jAkara rAjasthAna purAtatva maMdira, jayapura ke saMgraha meM calI gii| avazeSa munivarya puNyavijayajI ke dvArA kharIdI jAkara pATana ke hemacaMdrasUri jJAna maMdira meM saMgrahIta ho cukA haiN| rAjasthAna purAtatva maMdira se, DhAI varSa pUrva bAbU samiti ke prasaMga se yahA~ jAne para maiM kucha pratiyA~ lAyA thA aura una meM se tIna kA paricaya "jIvana sAhitya" ke mArca, jUna 1653 meM prakAzita kiyA gayA thA! tadanantara ahamadAbAda ke itihAsa sammelana kI pradarzinI meM puNyavijaya jI dvArA saMgrahIta pratiyeM dekhane ko miliiN| unheM maMgavA kara vivaraNa le liyA gyaa| yahA~ ina donoM sthAnoM se prApta kanakakuzala, ku~arakuzala aura lakSmIkuzala kI hindI racanAoM kA kramazaH paricaya diyA jA rahA hai| bhaTTAraka kuMvarakuzala ke hindI grantha 1. lakhapatamaMjarI nAmamAlA : isakI padya saMkhyA 202 hai| prArambha meM bhujanagara aura mahArAvala lakhapata ke vaMza kA varNana 102 padyoM taka meM diyA gayA hai| phira nAmamAlA prArambha hotI hai jo 200 padyoM taka calatI hai| aMtima do padya prazasti ke rUpa meM haiN| isakI do pratiyA~ prApta huI haiM, jinameM pATaNavAlI pahalI prati meM padya-saMkhyA 205 hai, patra-saMkhyA 14 / isakI prazasti isa prakAra haiM: "iti zrIman mahArAu zrI dezalajI suta mahArAja kumAra zrI sAta zrI lakhapati maMjarI nAmamAlA sampUrNa / sakala paMDita koTi-koTIra paMDitendra zrI 108 zrI pratApakuzala-ga. zizunA kanakakuzalena rcitaa| saMvati 1764 barase aAsADha sudI 3 some|" isase racanAkAla 1764 siddha hotA hai| dUsarI prati jayapuravAlI saMvata 1833 kI likhita hai| usameM padya 202 haiN| rAvala lakhapati ke nAma se race jAne ke kAraNa isakA nAma 'lakhapata-maJjarI' rakkhA gyaa| zrAdianta isa prakAra hai: vibudha vRnda vaMdita caraNa, nirupama ruupnidhaan| atula teja Anandamaya, vaMdahu hari bhagavAna / / 1 // anta: lakhapati jasa sumanasa lalita, ikabaranI abhirAma / sukavi kanaka kInhI sarasa, nAma-dAma guNa dhAma // 1 // sunata jAsu hai sarasa phala, kalmasa rahai na koya / mana japi lakhapatimaMjarI, hari darasana jyoM hoya // 2 // 2. sundara zrRMgAra kI rasadIpikA bhASA TIkA: zAhajahA~ ke sammAnita mahAkavirAja sundara ke racita sundara zRMgAra kI yaha bhASATIkA lakhapati ke nAma se hI racI gii| isakA parimANa 2875 zlokoM kA hai jinameM mUla padya to 365 hI haiN| isakI do pratiyAM pATana se prApta huI haiM jinameM eka ke antameM "itizrI sundara zRMgAriNI TIkA bhaTTAraka zrIkanakakuzalasUrikRta saMpUrNaH" likhA hai isase TIkAkAra kanakakuzala siddha hote haiM, anyathA prazasti meM to kuMvara lakhapati dvArA race jAne kA ullekha hai| yathA atha TIkAkRta dohA yaha suMdara siMgAra kI, rasadIpikA suraMga / / racI dezapati rAu suta, lakhapati lahi rasaaMga // 1 // TIkA: yaha sundara kavikRta sundara siMgArakI TIkA rasadIpikA nAMuM / suraMga bhale raMga kI raci kahA banAI mhaaraau| dezapati kahA kacha dezapati zrI dezala jU suta kuMvAra lakhapati ne lahi rasa aMga pAike rasamaya kahI rasika aMga 1 /
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66 bhaTTAraka kanakakuzala aura ku~arakuzala iti zrI sundara siNagAra nI TIkA bhaTTAraka zrI kanakakuzala sUri kRta sampUrNa // yaha TIkA zrI lakhapata ke kumArAvasthA meM hI racI gaI / ataH saMvata 1798 se pahale kI hai| bhaTTAraka kanakakuzala ke ye do grantha hI mile haiM para abhI aura khoja kI jAnI Avazyaka hai| sambhava hai kucha aura racanAyeM bhI mila jaayeN| bhaTTAraka kanakakuzala ke hindI grantha kuMvarakuzala kanakakuzalajI ke pradhAna ziSya the| vaise unake kalyANakuzala zrAdi anya ziSya bhI the| para unakI koI racanA nahIM miltii| mahArAva lakhapata aura unake putra gaur3a donoM se kuMvarakuzala sammAnita the| ina donoM rAjAoM ke lie inhoMne grantha-racanA kii| jinakA samaya saMvata 1764 se 1821 taka kA haiN| kuMvarakuzalajI kI likhI huI kaI pratiyA~ pATana se prApta huI thiiN| jinameM piMgalazAstra (saMvata 1761), piMgalahamIra (saM.1765), lakhapatipiMgala (saM.1807), gohaDapiMgala (saM. 1821) kI likhita haiN| ye koza, chanda, alaMkAra Adi ke acche vidvAna the| ina tInoM viSayo ke zrApa ke pA~ca hindI grantha mile haiN| jinakA paricaya isa prakAra hai| 1. lakhapati maMjarI nAmamAlA : isakI eka hI prati bAraha patroM kI jayapura se prApta huii| jisameM 146 padya haiN| prApta aMza meM 121 padyoM taka lakhapata ke vaMza kA aitihAsika vRttAnta hai aura pichale 28 padyoM meM kavi-vaMza varNana hai| mUla nAmamAlA kA prArambha isake bAda hI honA cAhie jo prApta prati meM likhA nahIM miltaa| saMvata 1764 ke AsADha sudI 2 ko inake guru ne isI nAma kA grantha banAyA aura usake kucha mahIne pazcAta hI saMvata 1764 ke mAgha badI 11 ko isa nAmavAle dUsare grantha kI racanA unake ziSya ne kii| yaha vizeSarUpa se ullekhanIya hai| isakI pUrI prati prApta hone para grantha kitanA bar3A hai, patA cala skegaa| ___mahArAvala lakhapati ke kathanAnusAra hI isa nAmamAlA kI racanA huI hai| zrAdi anta ke kucha padya isa prakAra hai: zrAdi: sukhakara varadAyaka sarasa, nAyaka nita nvrNg| lAyaka gunagana sauM lalita, jaya ziva girijA saMga // 1 // anta : kari lakhapati tAsauM kRpA, kahyau sarasa yaha kAma / maMjula lakhapati maMjarI, karahu nAma kI dAma / / 48 / / tava savitA ko dhyAna dhari, udita ko prAraMbha / bAla buddhi kI vRddhi ko yaha upakAra adaMbha // 46 // 2. pArasAta nAmamAlA : yaha phArasI bhASA ke pArasAta nAmamAlA kA vrajabhASA meM padyAnuvAda hai| padya saMkhyA 353 hai| isase kuMvarakuzala ke phArasI bhASA ke jJAna kA patA calatA hai| isakI bhI eka hI prati jayapura-saMgraha se prApta huI hai jo saM. 1827 kI likhita hai| kiya lakhapati kuMaresa kauM, hita kari hukama hujUra / pArasAta hai pArasI, pragaTahu bhASA pUra // 6 // baMchita varadAtA vimala, sUraja hohu sahAya / pArasAta hai pArasI, braja bhASA ju banAya // 10 //
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAcArya vijayavallabhasUri smAraka graMtha sUraja sazi sAyara sudhira dhuna jolauM niradhAra / to lauM zrI lakhapatti kauM, pArasAta sauM pyAra / / 53 // iti zrI pArasAta nAmamAlA bhaTTAraka zrI bhaTTAraka kuMvarakuzalasUrikRta saMpUrNaH mUla pArasI grantha kA eka padya kA anuvAda yahA~ diyA jAtA hai: khudA ke nAma, dAvara khAlaka hai khudA-rabbaM kIju rusUla / alakheM joti bhakheM kahai, marghana jagata ko mUla // 1 // 3. lakhapati piMgala : yaha chaMda grantha lakhapati ke nAma se racA gayA hai| isa kI saMvata 1807 ke pauSa badI 8 bhoma vAra ko svayaM kuMvarakuzala ke likhita 71 patroM ke prati pATana bhaNDAra se prApta huI hai| Adi anta isa prakAra hai: Adi : sAcai sUrayadeva kI, karahu seva kuMvaresa kavitAI hai kAmakI, adhika buddhi upadesa | // 1 // anta : gorIpati guna guru, kacha desa sukhakara sUra caMda jo lauM thira, lakhadhIra deta bara / / 60 // guru jaba kirapA kI gurava, suraja bhaye sahAya taba lakhapati piMgala acala, bhayo saphala mana bhAya / / 61 // 4. gaur3apiMgala : lakhapati ke putra rAvala gaur3a ke lie chaMdazAstra kA mahattvapUrNa grantha banAyA gayA hai| saMvata 1821 akSaya tRtIyA meM isakI racanA huI / aura usI samaya kI vaisAkha zukla 13 granthakAra kI svayaM likhI kRti pATana bhaNDAra se prApta huI / lakhapati piMgala se yaha graMtha bar3A hai / isameM 3 ullAsa haiM / zrAdi aMta isa prakAra hai: zrAdi : sukhakara sUraja ho sadA, deva sakala ke deva / kuMvarakuzala yAteM kare, subha niti tumapaya seva // 1 // anta : aTThAraha sata Uparai, ikaisa saMvati zrAhi / kuMvarakuzala sUraja kRpA, subha jasa kiyo sarAhi / / 644 / / sudi vaisAkhI tIja subha, maMgala maMgalavAra / kachapati jasa piMgala kuMvara, sukhakara kiya saMsAra || 645 // 5. lakhapati jasa sindhu : yaha alaMkAra zAstra teraha taraMgoM meM racA gayA hai| mahArAjA lakhapati ke zrAdeza se isakI racanA huii| prAdi-anta isa prakAra hai: zrAdi: sakala deva sira seharA, parama karata prkaas| sivitA kavitA de saphala, icchita pUrai zrAsa / / 1 / / anta: kavi prathama je je kahe, alaMkAra upjaay| kuMvarakuzala te te lahe, udAharaNa sukhadAya / / 82 //
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhaTTAraka kanakakuzala aura ku~arakuzala iti zrImanta mahArAja lakSapati aAdezAta sakala bhaTTAraka purandara ma. zrI kanakakuzalasUri zi. kuMvarakuzala viracite, lakSapati jasasindhu zabdAlaMkArArthAlaMkAra trayodaza trNg| curu ke yatijI ke saMgraha meM isakI prati dekhI thii| 6. lakhapati svarga prApti samaya : saMvata 1817 meM mahArAva lakhapati jeTha sudI 5 ko kAladharma prApta hue| jisakA varNana kavi ne 60 padyoM meM kiyA hai| isa kI eka hI prati jayapura saMgraha se prApta huI hai| zrAdi aMta isa prakAra haiM: Adi: daulati kavitA deta hai, dina pratidina kara deva / ___kavijana yAte karata haiM, sukara-saphala subhaceva // 1 // anta : yaha samayo lakhadhIra ko, kau sunai paDhe sujJAna sakala manoratha siddhi haiM, paramasudhArasa pAna // 60 // prati meM lekhaka ne ise "mahArAja lakhapatijInA marasiyA" kI saMjJA dI hai| jo ucita hI hai| 7. mahArAu lakhapati duvAta : isakI prati zroliye ke rUpa kI hAlahI meM muni zrI puNyavijayajI kI kRpA se prApta huI hai| yaha varNanAtmaka khar3I bolI hiMdI gadya kAvya hai / lagabhaga 500 zloka parimita yaha racanA 'duvAbaita' saMjJaka racanAtroM meM sabase bar3I aura viziSTa hai / varNana kI nirAlI chaTA paThate hI banatI hai| Adi-aMta isa prakAra hai: zrAdi : aho Avo be yAra, baiTho darabAra / ye caMdanI rAti, kaho majalasi kI bAti / kaho kauna kauna mulaka kauna rAjA kauna dekhe, kauna kauna pAtasyA dekhe / anta : jinikI nIkI karanI, kAhU teM na jAya baranI / atula teja uchahatai cyAroM juga amara, yaha sadA saphala asI deta kavi kuMara / / itizrI mahArAu lakhapati duvAbaila saMpUrNa / 8. mAtAno chanda: yaha tIsa padyoM kA hai| kaccha ke rAjAoM kI kuladevI prAsApurA kI isameM stuti kI gayI hai| isakI dUsarI saMjJA "IzvarI chaMda" bhI hai| isakI bhASA DiMgala hai| Adi-anta isa prakAra hai: Adi : bar3I joti brahmANDa ambA vikhyAtA / tumai aAsapUrA sadA kaccha trAtA // raMgyA raMga lAlI kiyA pAya rAtA / bhajo zrIbhavAnI sadA sukkha dAtA // 1 // anta : karI bhaTAraka bInatI, dharo ambikA kAna / kuMara kuzala kavi nai sadA, dyo sukha-saMpati dAna // 30 // 26 veM padya meM bhujapati gauhar3arAva aura unake putra kuMvara rAyadhana kA ullekha hai| ataH yaha racanA paravartI hI hai| khoja karane para kuMvarakuzala ke anya grantha bhI milane sambhava hai|
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya vijayavallabhasUri smAraka graMtha yahA~ yaha vizeSa rUpa se ullekhanIya hai ki rAjyAzraya prApta hone ke kAraNa inhoMne apanI racanA ke prArambha meM kahIM bhI jaina tIrthakara Adi kI stuti nahIM kara sUrya, devI aura zivazakti jo rAjA ke mAnya the, unhIMkI maMgalAcaraNa meM stuti kI hai| 72 ina donoM guru-ziSyoM kA bhaTTAraka pada evaM sUri- vizeSaNa bhI vizeSa rUpa se dhyAna AkarSita karata hai| jaina paramparA ke anusAra ye donoM pada viziSTa gaccha nAyaka zrAcArya ke lie hI prayukta hote haiN| para bhaTTAraka pada to yahA~ rAu lakhapati ke pradatta hai| sUri pada usIse saMbaMdhita hone se prayukta kara liyA pratIta hotA hai / jaina paramparA ke anusAra unakA pada panyAsa hI thA / ina bhaTTAraka dvaya kI paramparA kA prabhAva va rAjyasaMbaMdha pIche bhI rahA hai / yadyapi pIche kauna kauna granthakAra hue, jJAta nahIM haiN| ullekhanIya racanAtroM meM lakSmIkuzala racita pRthvIrAja vivAha hI hai, jo saMvat 1851 evaM 52 padyoM meM racA gayA hai / isa kI 2 pratiyAM jayapura se prApta huI thIM / AAdi anta isa prakAra haiM : Adi: saMvat aAraseM ekAvana vaizAkha mAsa vadi dasama dinna / anta : hiya haraSa vyApi thApyo ju byAha avanI kacha loka tihu uchAha // 1 // bhojana kI bahu bhAMti bhAMti pAvata jaba rAti baiTha pAMti / parasa parI karI paharAvanIya bhaI bAta sabai mana bhAvanIya // 50 // iti zrI mahArAu kumAra zrI prathIsiMha vivAhotsava : paM. likhamIkuzala kRta saMpUrNaH // ye pRthvIrAja mahArAu lakhapata ke putra gaur3a ke putra the / ina ke bar3e bhAI rAyadhanajI gaddI para baiThe | kanakakuzala kI paraMparA meM aura bhI koI granthakAra hue hoM to unakI koI baDI racanA mujhe prApta na ho sakI / jayapura saMgraha se prApta eka guTake meM, jo usI paramparA ke jJAnakuzala ziSya kIrtikuzala kA likhA huA hai, usameM kucha phuTakara racanAeM avazya milI haiN| jinameM 'bhAIjIno jasa' nAmaka racanA uparokta pRthvIrAja kI prazaMsA meM lakSmIkuzala ke racita phuTakara padyoM ke rUpa meM haiN| isI prakAra gaMgakuzala racita sAta zlokoM kA eka stotra aura anya kaI kaviyoM kI laghu kRtiyA~ haiM / unameM kucha padyoM ke racayitA kA nAma nahIM hai / aura kucha nAmavAle kaviyoM kA isa paramparA se kyA sambandha rahA hai, patA nahIM cala sakA, isalie yahA~ unakA ullekha nahIM kiyA jA rahA hai| yaha guTakA saM. 1888 meM jJAnakuzala ke ziSya kIrtikuzala ne mAnakuMzrA meM muni gulAlakuzala aura raMgakuzala ke lie likhaa| isake bAda kI paramparA ke nAma jJAta na ho ske| isa paramparA ke yatijI ke jJAnabhaNDAra kI samasta pratiyA~ ke avalokana karane para saMbhava hai aura bhI vizeSa evaM navIna jAnakArI prApta ho / anya vidvAnoM se anurodha hai, ki ve apanI vizeSa jAnakArI prakAza meM laaeN| lakhapatamaJjarI kA kavivaMza varNana rAjesura pahile riSabha, sAdhi joga zubha dhyAnu / jyotirUpa bhaye jyotimiti, vimalajJAna bhagavAnu // 22 // sakala rAjamaNDala sirai, sevata jinheM sucIzu / tIrthakara taise bhaye, bahuri aura bAIsu || 23 ||
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ 73 bhaTTAraka kanakakuzala aura ku~arakuzala mahAvIra rAjanimukuTa atulabalI arihaMta / vaise hI caubIsa e, bhaye aApu bhagavaMta // 24 // sevata jAhi munIza sura prabhutA ko nAhiM pAru / jaya jaya zrI jinarAja jaya, sAzana ko siMgAru // 25 // tini teM paMcapana meM takhata, sirIpUji siratAju / hemavimala sUrIzvara, jAge dharama jihAju // 26 // para upakArI paramaguru betamAha zubha besa / abU saida sulatAna uni pratibodhita upadesa / / 27 / / bhaye kuzala mANikyabhuva paMDita tinike pATa / taise hI tinike takhata, sahaja kuzala zubhavATa / / 28 / / jAko mahimA jagatameM ko kari sakai sarAhi! tajyo jejiyA tA bacana, sAhiba babbara sAhi // 21 // lAika puni lachamIkuzala padadhara tinike pATa / devakuzala tinike takhata, sAdhuni kau samrATa // 30 // tinike paTTAMbara narani, dhIra kuzala bhaye dhIru / kiyo dUra kalikaluSatama, baDe tapobala vIru // 31 // gAje tinike guNa kuzala acala paTTadhara indra / zIla satya tapa japa sahita catura cAturI candra // 32 // vakhata balI tinike takhata, bhaye pratApaguNa bhAnu / zrI pratApa kuzala suguha, sAhi nilaya sanamAnu // 33 / / jAkai saMpati janama teM sadA sAtha kai sAtha / bacanasiddhi parasiddhi sauM bhaI siddhi saba hAtha / / 34 // zreka samai auraMga soM, kAhU karI pukAra / kahI bAta kachu siddhi kI, sunI sAhi siradAra / / 35 // pAsi bulAe pAlakhI, phauja bheja pharamAna / jabai jurI cAroM nijari ta bhayo galatAna // 36 // par3he hindavI pArasI, guruju akali gurAba / pUche dillIpati prasana jinake daye jubAba / / 37 / / aura iSTa balikara kahI kitIka mana kI bAtu / prema nijari AlimapanA basu ko kiya varasAtu // 38 // daye gAma dazapaMca pai liye na lAlaca dhaari|| de pAlakha amola duti, vidA kiye tihi vAri // 36 / /
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya vijayavallabhasUri smAraka graMtha bhare bhAratI bhAratI kanakakuzala kavirAju // 40 // mAnai jinhai mahAbalI, mahArAja ajamAla / aru sUbe ajameru ke mAna kai mahipAla // 41 // jAnai khAna jihA~ jinhe, bhAdara bar3e nubAba / saidani ko mAmU sudhara, guNa saurabha gulAba // 42 // jUnAgar3ha sUbai jabara, bAbI vaMza nubAba / sarekhAna jina suguru ko adhika bar3hAyo zrAba / / 43 / / are jatI ika aura saba, eku aura kauM aapu| tadanu rAula desala tanuja, kacchapati lkhaakumaar| guru kahi rAkhai gAma de, parama mAna kari pyAra / / 45 / / kaccha iMda aAjai rahaiM aura u sudhI aneku / pUjya mahApunyAsake, puSTi jadapi parivAra / tadapi samoM kuMaresa ko, aAnata mana itabAra // 47 / / kari lakhapati tAsauM kRpA, kahyau sarasa yaha kAma / maMjula lakhapati maMjarI, karahu nAma kI dAma / / 48 // taba savitA ko dhyAna dhari, udita ko shraarNbh| bAla buddhi kI vRddhi ko, yaha upakAra adaMbha / / 46 / /