Book Title: Bharatiya Sahitya ko Jain Sahitya ki Vishishta Den
Author(s): Agarchand Nahta
Publisher: Z_Pushkarmuni_Abhinandan_Granth_012012.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/211587/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya sAhitya ko jaina sAhitya kI viziSTa dena 557 . +++++++mmmmmmmunHHHHHHHHHi+++++rammarrrrrrrrrrrrr. bhAratIya sAhitya ko jaina sAhitya kI viziSTa dena zrI agaracanda nAhaTA, bIkAnera . jainadharma bhArata kA prAcInatama dharma hai| usake pravartaka aura pracAraka 24 tIrthaMkara isI bhArata bhUmi meM hI janame; sAdhanA karake viziSTa jJAna prApta kiyA aura janatA ko dharmopadeza dekara bhArata meM hI nirvANa ko prApta hue| jaina paramparA ke anusAra bhagavAna RSabhadeva prathama tIrthakara the| unhoMne hI yugalika dharma (putra evaM putrI yugala kA sAtha hI janma evaM bar3e hone para unameM pati-patnI sambandha) kA nivAraNa karake asi (zAstra), maSi (lekhanI) kRSi tathA vidyAoM aura kalAoM kI zikSA dekara bhAratIya saMskRti ko eka nayA rUpa diyaa| ve mahAn AviSkartA the| unhoMne apanI bar3I putrI brAhmI ko jo lipi sikhAI vaha bhArata kI prAcInatama lipi brAhmI ke nAma se prasiddha huI aura choTI putrI sundarI ko aMka Adi sikhAye jisase gaNita kA vikAsa huaa| puruSoM ko 72 tathA striyoM kI 64 kalAeM yA vidyAe~ bhagavAna RSabhadeva kI hI viziSTa dena haiN| bhagavAna RSabhadeva ke bar3e putra bharata 6 khaNDoM ko vijaya kara cakravartI samrATa bane aura unhIM ke nAma se isa deza kA nAma 'bhArata' prasiddha huA / vyAvahArika zikSA dene ke bAda bhagavAna RSabhadeva ne pichalI Ayu meM saMnyAsa grahaNa kiyA aura tapasyA tathA dhyAna Adi kI sAdhanA se Atmika jJAna prApta kiyA / usa paripUrNa aura viziSTa jJAna kA nAma "kevalajJAna" jainadharma meM prasiddha hai| isake bAda unhoMne AdhyAtmika sAdhanA kA mArga pravartita kiyA; Atmika unnati aura mokSa kA mArga sabako btlaayaa| isalie bhagavAna RSabhadeva kA jaina sAhitya meM sarvAdhika mahattva hai / yadyapi unako hue asaMkhyAta varSa ho gaye, isalie unakI vANI yA upadeza to hameM prApta nahIM hai, para unakI paramparA meM 23 tIrthaMkara aura hue, unhoMne bhI sAdhanA dvArA kevalajJAna prApta kiyaa| sabhI kevaliyoM kA jJAna eka jaisA hI hotA hai / isalie RSadeva kI jJAna kI paramparA aMtima tIrthakara bhagavAna mahAvIra kI vANI aura upadeza ke rUpa meM Aja bhI hameM prApta hai / samasta jaina sAhitya kA mUla AdhAra vahI kevalajJAnI tIrthaMkaroM kI vANI hI hai| prAcInatama jaina sAhitya bhagavAna mahAvIra ke pahale ke tIrthaMkaroM ke muniyoM kA jo vivaraNa AgamoM meM prApta hai, usase mAlUma hotA hai ki pUrvo kA jJAna usa paramparA meM cAlU thA / Age calakara unako 14 pUrvo meM vibhAjita kara diyA / bhagavAna mahAvIra ke samaya aura usake kaI zatAbdiyoM taka 14 pUrvo kA jJAna pracalita rahA, usake pazcAt kramazaH usameM kSINatA AtI gaI, aura karIba-karIba hajAra varSoM se 14 pUrvo ke jJAna kI vaha viziSTa paramparA lupta-sI ho gaI / bhagavAna mahAvIra ne jo 30 varSa taka aneka sthAnoM meM vicarate hue dharmopadeza diyA use unake pradhAna ziSya gautama Adi 11 gaNadharoM ne sUtrarUpa meM nibaddha kara diyaa| vaha upadeza 12 aMgasUtroM meM vibhakta kara diyA gayA jise "dvAdazAMgagaNi-piTaka" kahA jAtA hai| inameM se 12vAM dRSTivAda aMga sUtra jo bahuta bar3A aura viziSTa jJAna kA srota thA, para vaha to lupta ho cukA hai / bAkI 11 aMga sUtra karIba hajAra varSa taka maukhika rUpa se pracalita rahe isalie unakA bhI bahuta-sA aMza vismRta ho gyaa| vIranirvANa saMvat 180 meM devaddhigaNI kSamAzramaNa ne saurASTra kI vallabhI nagarI meM usa samaya taka jo Agama maukhika rUpa se prApta the, unako lipibaddha kara diyaa| ataH prAcInatama jaina sAhitya ke rUpa meM ve 11 aMga aura unake upAMga tathA unake AdhAra se bane hue jo bhI Agama Aja prApta haiM, unheM prAcInatama jaina sAhitya mAnA jAtA hai| Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 558 zrI puSkaramuni abhinandana grantha : SaSThama khaNDa digambara sampradAya meM to ye aMga sUtrAdi lupta ho gaye aisA mAnA jAtA hai, para zvetAmbara sampradAya meM ve hI Agama-grantha prApta aura mAnya haiN| jaina sAhitya kA vikAsa bhagavAna mahAvIra ke bAda kaI jainAcAryoM ne bahuta se sUtra grantha banAye, para una sUtroM meM se 2-4 ko chor3akara bAkI meM racayitA kA nAma nahIM miltaa| una racayitA ke nAmavAle granthoM meM sabase pahalA sUtra hai "dazavakAlika" jisameM jaina muniyoM kA AcAra saMkSepa meM varNita hai| isa sUtra ke racayitA zayaMbhavasUrI mahAvIra nirvANa ke 68 varSa meM svargastha pUrva paTTadhara hue haiN| isake bAda AcArya bhadrabAhu zru takevalI ne bRhadkalpa, vyavahAra aura dazAzra taskandha nAmaka 3 chedasUtroM kI racanA kii| 10 AgamoM kI niyuktiyAMrUpa prAcIna Agamika TIkAe~ bhI bhadrabAhu racita haiM / para Adhunika vidvAnoM kI rAya meM inake kartA dvitIya bhadrabAhu pIche hue haiN| isake bAda zyAmAcArya ne pannavaNAsUtra bnaayaa| isa taraha samaya-samaya para anya kaI AcAryoM aura vidvAnoM ne grantha banAkara jaina sAhitya kI abhivRddhi kii| saMskRta meM jaina sAhitya __ bhagavAna mahAvIra ne tatkAlIna lokabhASA arddhamAgadhI meM upadeza diyA thA aura usI paramparA ko jainAcAryoM ne bhI 500 varSoM taka barAbara nibhaayaa| ataH usa samaya taka kA samasta jaina sAhitya prAkRta bhASA meM hI racita hai| isake bAda saMskRta ke bar3hate hue pracAra se jaina vidvAn bhI prabhAvita hue aura unhoMne prAkRta ke sAtha-sAtha saMskRta meM bhI racanA karanA prArambha kara diyaa| upalabdha jaina sAhitya meM sabase pahalA saMskRta grantha AcArya umAsvAti racita "tattvArthasUtra" mAnA jAtA hai, jo vikrama kI dUsarI-tIsarI zatAbdI kI racanA hai| isameM choTe-choTe sUtroM ke rUpa meM jaina siddhAntoM kA bahuta khUbI se saMkalana kara diyA gayA hai| yaha 10 adhyAyoM meM vibhakta hai| zvetAmbara aura digambara donoM sampradAya ise samAna rUpa se mAnya karate haiM; aura donoM sampradAya vAloM kI isa para TIkAe~ prApta haiN| zvetAmbara mAnyatA ke anusAra to tattvArthasUtra kA bhASya svayaM umAsvAti ne hI racA hai| sUtragranthoM kI paramparA kA yaha mahattvapUrNa saMskRta jaina grantha hai| ___ isake bAda to samantabhadra, siddhasena, pUjyapAda, akalaMka, haribhadra Adi zvetAmbara va digambara donoM saMpradAyoM ke vidvAnoM dvArA dArzanika nyAyagrantha aura TIkAe~ Adi saMskRta meM barAbara racI jAtI rhiiN| aura Age calakara kAvya, caritra aura sabhI viSayoM ke jaina grantha saMskRta meM khUba likhe gye| apabhraMza evaM loka-bhASAoM meM jaina sAhitya janabhASA meM nirantara parivartana hotA hI rahatA hai, ataH prAkRta bhASA apabhraMza ke rUpa meM pariNata ho gii| apabhraMza meM bhI jainoM ne hI sarvAdhika sAhitya kA nirmANa kiyA hai| vaise to prAcIna saMskRta nATakoM meM bhI nimna jAti ke evaM sAdhAraNa puruSoM aura striyoM kI bhASA apabhraMza vyavaharita huI hai para svatantra apabhraMza bhASA kI racanAe~ 8vIMhavIM zatAbdI se milane lagI haiM aura 17vIM zatAbdI taka choTI-bar3I saikar3oM racanAe~ jaina kaviyoM kI racita Aja bhI prApta haiM / kavi svayaMbhU, puSpadaMta, dhanapAla Adi apabhraMza ke jaina mahAkavi haiN| jainetara racita apabhraMza sAhitya vizeSa nahIM miltaa| kyoMki unhoMne prArambha se hI saMskRta ko pradhAnatA de rakhI thI, ataH unakA sarvAdhika sAhitya saMskRta meM hai| apabhraza se uttara bhArata kI prAntIya bhASAoM kA nikAsa aura vikAsa huaa| 13vIM zatAbdI se rAjasthAnI, gujarAtI aura hindI meM sAhitya milane lagatA hai| yadyapi 15vIM zatAbdI taka apabhraMza kA prabhAva una racanAoM meM pAyA jAtA hai| usa samaya taka rAjasthAna aura gujarAta meM to eka hI bhASA bolI jAtI thI jise rAjasthAna vAle purAnI rAjasthAnI evaM gujarAta vAle jUnI gujarAtI kahate haiM / ataH kaI vidvAnoM ne use 'maru-gurjara' bhASA kahanA adhika ucita mAnA hai| Age calakara rAjasthAnI, gujarAtI aura hindI meM prAntIya-bheda adhika spaSTa hote gye| ina tInoM bhASAoM meM bhI jaina vidvAnoM ne pracura racanAe~ banAyI haiN| vaise kucha racanAe~ sindhI, marAThI, baMgalA Adi anya prAntIya bhASAoM meM bhI jainoM kI racita prApta hai| hindI, rAjasthAnI aura gujarAtI meM to lAkhoM zloka parimita gadya aura padya kI jaina racanAe~ prApta haiM, evaM prAcInatama racanAe~ jainoM kI hI prApta haiN| kathAoM kA bhaNDAra-jaina sAhitya lokabhASA kI taraha loka-kathAoM aura dezI saMgIta ko bhI jainoM ne vizeSarUpa se apnaayaa| isalie Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya sAhitya ko jaina sAhitya kI viziSTa dena 559 . 0 0 lokakathAoM kA bhI bahuta bar3A bhaNDAra jaina sAhitya meM pAyA jAtA hai| lokagItoM kI cAla yA tarja para hajAroM stavana, sajjhAya, DhAla Adi choTe-bar3e kAvya race gaye haiN| una DhAla Adi ke prArambha meM kisa lokagIta kI tarja para isa geya racanA ko gAnA cAhie, isakA ullekha karate hue usa lokagIta kI kucha prArambhika paMktiyAM bhI uddharita kara dI gaI haiM, jisase hajAroM vismRta aura lupta lokagItoM kI jAnakArI milane ke sAtha-sAtha kaunasA gIta kitanA purAnA hai isake nirNaya karane meM bhI suvidhAeM ho gayI haiN| isa sambandha meM mere kaI lekha bhI prakAzita ho cuke haiN| eka-eka loka-kathA ko lekara anekoM jaina racanAeM prAkRta, saMskRta, rAjasthAnI Adi bhASAoM meM jaina vidvAnoM ne likhI haiM / isase ve loka-kathAeM konasI kitanI purAnI haiM, unakA mUla rUpa kyA thA? aura kaba-kaba kaisA aura kitanA parivartana unameM hotA rahA, ina saba bAtoM kI jAnakArI jaina kathA sAhitya se hI adhika mila sakatI hai| una loka-kathAoM ko dharma-pracAra kA mAdhyama banAne ke lie unameM jana-siddhAntoM aura AcAra-vicAroM kA puTa de diyA gayA hai, jisase janatA una kathAoM ko sunakara pApoM se bace aura acche kAryoM kI preraNA prApta kreN| kyoMki kathAe~ bAlaka, yuvA vRddha, strI, puruSa sabhI ko samAna rUpa se prabhAvita kara sakatI haiM, isalie jaina lekhakoM ne kathA sambandhI sAhitya bahuta bar3e parimANa meM racA hai| aura isase jana-sAdhAraNa ke jIvana meM sadAcAra aura naitikatA kA khUba pracAra huA / vizeSatAeM jaina sAhitya kI eka sabase bar3I vizeSatA yaha hai ki usameM vikAravarddhaka aura vAsanAoM ko ubhArane vAle sAhitya ko sthAna nahIM milA / isase loka-jIvana kA naitika stara UMcA uThA, aura bhArata kA gaurava bar3hA / sAhitya saMrakSaNa meM jainoM kA vizeSa yogadAna jaina sAhitya kI eka dUsarI vizeSatA yaha hai ki vaha nirantara likhA jAtA rahA aura usakI surakSA kA bhI bahuta acchA prayala kiyA jAtA rahA / isalie hastalikhita pratiyoM ke 'jJAna bhaNDAra' jainoM ke pAsa bahuta bar3I va acchI saMkhyA meM surakSita hai| prAcIna aura zuddha pratiyoM kI upalabdhi una jJAna bhaNDAroM kI ullekhanIya vizeSatA hai| jaisalamera ke jJAna bhaNDAra meM eka tADapatrIya prati 10vIM zatAbdI kI hai| vaise 12vIM zatAbdI se 15vIM zatAbdI taka kI tADapatrIya pratiyAM jaisalamera, pATaNa, khaMbhAta, bar3audA Adi meM karIba eka hajAra surakSita haiN| 13vIM zatAbdI se kAgaja para grantha likhe jAne lage / taba se aba taka kI lAkhoM pratiyAM kAgaja kI, prApta haiM / inameM kevala jaina sAhitya hI nahIM, apitu bahuta-sA jainetara sAhitya bhI hai jo anyatra kahIM nahIM milatA aura yadi milatA hai to bhI una jainetara granthoM kI prAcIna va zuddha pratiyAM jaina bhaNDAroM meM jitanI va jaisI milatI haiM, utanI aura vaisI jainetara saMgrahAlayoM meM nahIM milatIM / arthAt sAhitya ke nirmANa meM hI nahIM, saMrakSaNa meM bhI jainoM kA ullekhanIya yogadAna rahA hai| sacitra, svarNAkSarI, raupyAkSarI, paMcapATha, tripATha Adi aneka zailiyoM kI viziSTa pratiyAM bahuta hI ullekhanIya haiM / lekhanakalA aura citrakalA kA jainoM ne khUba vikAsa kiyaa| isa sambandha meM saujanya mUrti mahAna sAhitya sevI svargIya puNyavijayajI likhita 'bhAratIya zramaNa saMskRti ane lekhanakalA' nAmaka gujarAtI grantha paThanIya hai jo sArAbhAI nabAba, ahamadAbAda se prakAzita hai| bhASA-vijJAna ke adhyayana meM jaina sAhitya kI upayogitA . bhASA-vijJAna kI dRSTi se jaina sAhitya kA mahattva sabase adhika hai kyoMki jaina muni nirantara ghUmate rahate haiM aura saba prAntoM meM dharma-pracArArtha aura tIrtha-yAtrA Adi ke lie unakA yAtAyAta hotA rahA hai| unakA jIvana bahuta saMyamita hone se unhoMne sAhitya nirmANa aura lekhana meM bahuta samaya lgaayaa| isI kA pariNAma hai ki alaga-alaga prAntoM kI bhASAoM meM jaina vidvAna barAbara likhate rhe| isase una bhASAoM kA vikAsa kisa taraha hotA gayA, zabdoM ke rUpoM meM kisa taraha kA parivartana huA, isakI jAnakArI jaina racanAoM se jitanI adhika milatI hai, utanI jainetara racanAoM se nahIM miltii| kyoMki eka to ve itanI surakSita nahIM rahIM aura pratyeka zatAbdI ke pratyeka caraNa kI jaina racanAeM jisa taraha kI milatI hai, vaisI jainetaroM kI nahIM miltii| prAkRta bhASA ke do pradhAna bheda haiM-zaurasenI aura mahArASTrI / zaurasenI meM digambara aura mahArASTrI meM zvetAmbara sAhitya racA gyaa| inase apabhraza aura apabhraMza se uttara bhArata kI prAntIya bhASAoM kI zrRMkhalA jur3atI hai| Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 0 560 zrI puSkaramuni abhinandana grantha : SaSThama khaNDa uttara bhArata kI prAntIya bhASAoM kI taraha dakSiNa bhArata kI pramukha bhASA kannar3a aura tamila ina donoM meM mI jaina sAhitya bahuta adhika milatA hai| AcArya bhadrabAhu dakSiNa bhArata meM apane saMgha ko lekara padhAre kyoMki uttara bhArata meM una dinoM bahuta bar3A duSkAla par3A thaa| unake dakSiNa bhArata meM padhArane se unake jJAna aura tyAga tapa se prabhAvita hokara dakSiNa bhArata ke aneka logoM ne jainadharma ko svIkAra kara liyA aura unakI saMkhyA kramazaH bar3hatI hI gaI / Asa-pAsa ke kSetroM meM jainadharma kA khUba pracAra huaa| jaina muni cAturmAsa ke atirikta eka jagaha rahate nahIM haiM, isalie unhoMne ghUma-phira kara jainadharma kA sandeza jana-jana meM phailaayaa| loka-samparka ke lie vahA~ jo kannar3a aura tamila bhASAe~ alaga-alaga pradezoM meM bolI jAtI thIM unameM atyadhika sAhitya nirmANa kiyA / ataH una donoM bhASAoM kA prAcIna aura mahattvapUrNa sAhitya jainoM kA hI prApta hai| isa taraha uttara aura dakSiNa bhArata kI pradhAna bhASAoM meM jaina sAhitya kA pracura parimANa meM pAyA jAnA bahuta hI ullekhanIya aura mahattvapUrNa hai / bhAratIya sAhitya ko jainoM kI yaha viziSTa dena hI samajhanI cAhiye / viSaya vaividhya viSaya vaividhya kI dRSTi se bhI jaina sAhitya bahuta hI mahatvapUrNa hai kyoMki jIvanopayogI prAyaH pratyeka viSaya ke jaina grantha race gaye haiM isalie jaina sAhitya kevala jainoM ke lie hI upayogI nahIM usakI sArvajanika upayogitA hai | vyAkaraNa, koza, chanda, alaMkAra, kAvya-zAstra, vaidyaka, jyotiSa, mantra-tantra, gaNita, ratna- parIkSA Adi aneka viSayoM ke jaina grantha prAkRta, saMskRta, kannaDa, tamila aura rAjasthAnI, hindI, gujarAtI meM prApta haiN| inameM se kaI grantha to itane mahatvapUrNa hai ki jainetaroM ne bhI unakI muktakaMTha se prazaMsA kI hai aura unheM apanAyA hai| jaina vidvAnoM ne sAhityika kSetra meM bahuta udAratA rkhii| kisI bhI viSaya kA koI acchA grantha kahIM bhI unheM prApta ho gayA to jainavidvAnoM ne usakI prati mila sakI to le lI yA kharIda karavA lI, nahIM to nakala karavAkara apane bhaNDAra meM rakha lii| janetara granthoM kA paThana-pAThana bhI ve barAbara karate hI the / ataH AvazyakatA anubhava karake unhoMne bahuta se jainetara granthoM para mahattvapUrNa TIkAe~ likhI haiM / isase una granthoM kA artha yA bhAva samajhanA sabake lie sulabha ho gayA aura una granthoM ke pracAra meM abhivRddhi huI / jainetara granthoM para jaina TIkAoM sambandhI merA khojapUrNa lekha "bhAratIya vidyA" ke do aMkoM meM prakAzita ho cukA hai| jaina granthoM meM bauddha aura vaidika aneka granthoM ke uddharaNa pAye jAte haiN| unameM se kaI janetara grantha to aba upalabdha bhI nahIM hote| bahuta se jainetara granthoM ko aba taka bacAye rakhane kA zreya jainoM ko prApta hai / aitihAsika dRSTi se jaina sAhitya kA mahatva aitihAsika dRSTi se jaina sAhitya bahuta mahattvapUrNa hai / bhAratIya itihAsa, saMskRti aura loka-jIvana sambandhI bahuta hI mahatvapUrNa sAmagrI jaina granthoM va prazastiyoM evaM lekhoM Adi meM pAyI jAtI hai| jaina Agama sAhitya meM do-aDhAI hajAra varSa pahale kA jo sAMskRtika vivaraNa milatA hai, usake sambandha meM DA0 jagadIzacandra jaina likhita "jaina Agama sAhitya meM bhAratIya samAja" nAmaka zodha-prabandha caukhambA vidyA bhavana, vArANasI se prakAzita huA hai, usase bahuta sI mahatvapUrNa bAtoM kA patA calatA hai| jaina prabandha saMgraha, paTTAvasiyA~ tIrthamAlAe~ aura aitihAsika gIta kAvya Adi meM aneka choTe-bar3e grAma-nagaroM, vahA~ ke zAsakoM, pradhAna vyaktiyoM kA ullekha milatA hai, jinase choTe-choTe gAMvoM kI prAcInatA, unake purAne nAma aura vahA~ kI sthiti kA paricaya milatA hai| bahuta se zAsakoM ke nAma jinakA itihAsa meM kahIM bhI nAma nahIM milate, unakA jaina granthoM meM ullekha mila jAtA hai| bahuta se rAjAoM Adi ke kAla-nirNaya meM bhI jaina sAmagrI kAphI sUcanAeM detI hai sahAyaka hotI hai| isa dRSTi se gusI to bahuta hI mahatvapUrNa grantha hai| " jaina sAhitya kI guNavattA aba yahAM kucha aise jaina granthoM kA saMkSipta paricaya karAyA jAyagA, jo apane DhaMga ke eka hI haiN| inameM kaI grantha to aise bhI haiM jo bhAratIya sAhitya meM hI nahIM, vizva sAhitya meM bhI ajor3a haiN| prAcIna bhArata meM jJAna-vijJAna kA kitanA adhika vikAsa huA thA aura Age calakara isameM kitanA hrAsa ho gayA--isakI kucha jhAMkI Age diye jAne vAle vivaraNoM se pAThakoM ko mila jaaygii| aise kaI granthoM kA to prakAzana bhI ho cukA hai, para unakI jAnakArI virale hI vyaktiyoM ko hogI / vAstava meM jaina sAhitya aba taka bahuta hI upekSita rahA hai aura bahuta se vidvAnoM ne to yaha galata dhAraNA banA jI hai ki jaina sAhitya, jainadharma Adi ke sambandha meM hI hogA, sarvajanopayogI sAhitya usameM nahIM hai| para vAstava meM sarvajanopayogI jaina sAhitya bahuta bar3e parimANa meM prApta hai, jisase lAbha uThAne para bhAratIya samAja kA Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhAratIya sAhitya ko jaina sAhitya ko viziSTa dena 561 . bahuta bar3A upakAra hogaa| bahuta-sI nayI aura mahattvapUrNa jAnakArI jaina sAhitya ke adhyayana se prakAza meM A skegii| saMkhyA kI dRSTi se hI nahIM, guNavattA kI dRSTi se bhI jaina sAhitya bahuta hI mahatvapUrNa hai / jaina sAhitya ke viziSTa grantha prAkRta bhASA kA eka prAcIna grantha "aMgavijjA" muni zrI puNyavijayajI saMpAdita prAkRta grantha pariSad se prathama granthAGka ke rUpa meM san 1957 meM prakAzita huA hai| 6 hajAra zloka parimita yaha grantha apane viSaya kA sAre bhAratIya samAja meM eka hI grantha hai| isameM itanI vipula aura vividha sAMskRtika sAmagrI surakSita hai ki usa samaya ke jainAcAryoM kA kina-kina viSayoM kA kaisA vizada jJAna thA, yaha jAnakara Azcarya hotA hai| DA. vAsudevazaraNa agravAla ne hindI meM aura DA0 motIcandra ne aMgrejI meM isa grantha kA jo vivaraNa diyA hai, usase isakA mahatva spaSTa ho jAtA hai| nimitta zAstra ke 8 prakAroM meM pahalI 'aMgavidyA' hai / agravAlajI ne likhA hai ki "aMgavidyA kyA thI? isako batAne vAlA ekamAtra prAcIna grantha yahI jaina sAhitya meM 'aMgavijjA' ke nAma se baca gayA hai| yaha aMgavijjA nAmaka prAcIna zAstra sAMskRtika dRSTi se ati mahatvapUrNa sAmagrI se paripUrNa hai| aMgavijjA ke AdhAra para vartamAna prAkRta kozoM meM aneka naye zabdoM ko jor3ane kI AvazyakatA hai|" muni puNyavijayajI ne jo grantha ke anta meM zabda koza diyA hai, usameM hajAroM nAma va zabda Aye haiM, jinameM se bahutoM kA sahI artha batalAnA bhI Aja kaThina ho gayA hai / munizrI ne likhA hai ki "sAmAnyatayA prAkRta vAGamaya meM jina kriyApadoM kA ullekha saMgraha nahIM huA hai, unakA saMgraha isa grantha meM vipulatA se huA hai jo prAkRta samRddhi kI dRSTi se bar3e mahatva kA hai| phalAdeza viSayaka yaha grantha eka pAribhASika grantha hai|" DA. agravAlajI ne ise kuSANa-gupta yuga kI sandhi kAla kA batalAyA hai| arthAt yaha grantha bahuta purAnA hai| isa taraha ke na mAlUma kitane mahatvapUrNa grantha kAla ke gAla meM samA gaye haiN| prAkRta bhASA kA dUsarA mahattvapUrNa grantha hai saMghadAsamaNi racita 'vasudeva hinddii|" yaha bhI tIsarI aura pA~cavIM zatAbdI ke bIca kI racanA hai / isameM mukhyata: to zrIkRSNa ke pitA vasudeva ke bhramaNa aura kaI vivAhoM kA varNana hai, para isameM prAsaMgika rUpa meM aneka paurANika aura laukika kathAoM kA samAveza bhI pAyA jAtA hai / pAzcAtya vidvAnoM aura DA0 jagadIza candra jaina tathA DA. sAMDesarA Adi ke anusAra yaha aprApta bRhatkathA nAmaka lupta grantha kI bahuta aMzoM meM pUrti karatA hai| sAMskRtika adhyayana kI dRSTi se isakA bahuta hI mahatva hai| isa sambandha meM do bar3e-bar3e zodha prabandhAtmaka grantha likhe jA cuke haiN| 'vasudeva hinDI' kA madhyama khaNDa uttarakAlIna hai| prAkRta bhASA kA tIsarA ullekhanIya grantha hai "Rssibhaassit"| isameM kaI RSiyoM ke vacanoM kA saMgraha hai| ye RSi jaina, bauddha aura vaidika tInoM dharmoM ke haiN| apane DhaMga kA yaha eka hI grantha hai| isI taraha haribhadrasUri kA "dhUrtAkhyAna" bhI prAkRta bhASA kA anUThA grantha hai / ye donoM grantha prakAzita ho cuke haiN| bhAratIya mudrAzAstra sambandhI eka mahatvapUrNa grantha hai "drvypriikssaa"| isakI racanA alAuddIna khilajI ke koSAdhyakSa yA bhaNDArI kharataragacchIya jaina zrAvaka 'Thakkura pheru' ne kI hai| usa samaya kI pracalita samI mudrAoM ke taula, mApa, mUlya Adi kI jo jAnakArI isa grantha meM dI gayI hai, vaisI aura kisI bhI grantha meM nahIM miltii| Thakkura pheru ne isI taraha dhAtotpatti, vAstusAra, gaNitasAra, jyotiSasAra, ratnaparIkSA Adi mahatvapUrNa grantha banAye haiN| ina sabakI prAcIna hastalikhita prati kI khoja maiMne hI kI aura muni jinavijayajI dvArA sabhI granthoM ke eka saMgraha-grantha meM prakAzita karavA diyA hai| rAjasthAna prAcya vidyA pratiSThAna, jodhapura se yaha prApya hai| saMskRta bhASA meM eka vilakSaNa grantha hai "pArvAbhyudaya kAvya", jisakI racanA AcArya jinasena ne kI hai| isameM meghadUta ke samagra caraNoM ko pAdapUrti rUpa meM bhagavAna pArzvanAtha kA caritra diyA gayA hai| kAlidAsa ke padyoM ke bhAvoM ko AtmasAt karake aisA kAvya sabase pahale samagrapAdapUrti ke rUpa meM banAkara granthakAra ne apanI asAdhAraNa pratibhA kA paricaya diyA hai| vizva sAhitya meM ajor3a anya jaina saMskRta grantha hai "assttlkssii"| ise samrATa akabara ke samaya meM mahopAdhyAya samayasundarajI ne saMvat 1646 meM prastuta kiyA thaa| isa AzcaryakArI prayatna se samrATa bahuta hI prasanna huaa| isa grantha meM "rAjA no vadate saukhyam" ina ATha akSaroM vAle vAkya ke 10 lAkha se bhI adhika artha kiye haiN| racayitA ne likhA Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ .562 zrI puSkaramuni abhinandana grantha : SaSThama khaNDa ++++++ ++++ mame -000HH H HH -001 + +++++++++++ + -- - - - - -- - hai ki kaI artha saMgati meM ThIka nahIM baiThe to bhI do lAkha zabdoM ko bAda dekara 8 lAkha artha to isameM vyAkaraNasiddha haiM hii| isIlie isakA nAma "aSTalakSI" rakhA hai| yaha grantha devacandra lAlabhAI pustakoddhAra phaNDa, sUrata, se prakAzita 'anekArtha rana maMjUSA' meM prakAzita ho cukA hai| saMskRta kA tIsarA apUrva grantha hai-'sapta-sandhAna' mahAkAvya / yaha 18vIM zatAbdI ke mahAn vidvAn upAdhyAya meghavijaya racita hai / isameM RSabhadeva, zAntinAtha, neminAtha, pAzrvanAtha aura mahAvIra ina pAMca tIrthaMkaroM aura lokaprasiddha mahApuruSa dvaya-rAma aura kRSNa ina sAtoM mahApuruSoM kI jIvanI eka sAtha meM calatI hai / yaha racanA vilakSaNa to hai hii| kaThina bhI itanI hai ki binA TIkA ke sAtoM mahApuruSoM se sambandhita pratyeka zloka kI saMgati baiThAnA vidvAnoM ke lie bhI sambhava nahIM hotA / yaha mahAkAvya TIkA ke sAtha patrAkAra rUpa meM prakAzita ho cukA hai| vaise dvisaMdhAna, paMcasaMdhAna Adi to kaI kAvya milate haiM, para 'saptasaMdhAna' grantha vizvabhara meM yaha eka hI hai / granthakAra ne aisA ullekha kiyA hai, ki aisA kAvya pahale AcArya hemacandra ne banAyA thA, para Aja vaha prApta nahIM hai| pazu-pakSiyoM kI jAti evaM svarUpa kA nirUpaNa hai| isa grantha kA vizeSa nirUpaNa merI preraNA se zrI jayaMta ThAkura ne gujarAtI meM likhakara "svAdhyAya" patrikA meM prakAzita kara diyA hai| isa grantha kI pratilipi bar3audA ke prAcya vidyA maMdira meM hai / pazu-pakSiyoM sambandhI aisI jAnakArI anya kisI prAcIna grantha meM nahIM miltii| kannaDa sAhitya kA eka vilakSaNa grantha hai "siri bhavalaya" | yaha aMkoM meM likhA gayA hai| kahA jAtA hai ki hai / rASTrapati rAjendraprasAda jI ke samaya to isa grantha ke mahatva ke sambandha meM kAphI carcA huI hai para usake bAda usakA pUrA rahasya sAmane nahIM A skaa| hindI bhASA meM eka bahuta hI ullekhanIya racanA hai "arddha kthaank"| 17vIM zatAbdI ke jaina kavi banArasIdAsa jI ne apane jIvana kI AtmakathA bahuta hI rocaka rUpa meM isa grantha meM dI hai| isa AtmakathA kI prazaMsA zrI banArasIdAsa caturvedI ne mukta kaMTha se kI hai| isa taraha ke aura bhI aneka mahatvapUrNa grantha jaina sAhitya-sAgara meM prApta haiM jisase bhAratIya sAhitya avazya hI gauravAnvita huA hai / vAstava meM isa viSaya para to eka svatantra grantha hI likhA jAnA apekSita hai / yahA~ to kevala saMkSipta jhAMkI hI dI jA sakI hai| --puSkara vANI---------------------------------------- --- kahA jAtA hai ki battakha sadA pAnI meM rahatA hai kintu kabhI pAnI meM DUbatA nhiiN| pAnI kA pravAha cAhe jitanA teja ho jAye vaha svabhAvataH sadA I usake Upara-Upara hI tairatA rahatA hai| jIvana meM aisI niliptatA sIkhanI hai| dhana-vaibhava, sattA aura viSayoM I ke jala meM rahane vAle mAnava ! kabhI unameM DUbo mata ! dhana, sattA aura sukhoM ke / sAdhana cAheM jitane bar3heM, tuma battakha kI bhA~ti sadA Upara tairate hI raho, DUbo / ---------------------- deg mata ! 2-0-0--0--0--01-0---------------------- --------------