Book Title: Bharatiya Darshano me Atmawad
Author(s): Sushma Singhvi
Publisher: Z_Jain_Vidyalay_Granth_012030.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/211556/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ DaoN suSamA siMghavI svIkAra karate haiN| vibhinna darzanoM meM pratipAdita Atma-svarUpa ko samajha kara, zAstra evaM Aptavacana ke pariprekSya meM tarka tathA viveka pUrvaka anubhava tathA. anubhUti kI nikaSa para mAnava dharma aura vibhinna darzana prarUpita dharma ko paribhASita kiyA jA sakatA hai| AtmA aura dharma ke ekAkAra hone kA eka upAya yaha ho sakatA hai ki sthAnAGga sUtra ke aSTama sthAna utthAna pada ke anuzAsana parva kI zikSA kA sarvatra svAgata ho tathA jIvana meM karmayoga dvArA sAmAjika utthAna kI karmaThatA abhivyakta ho| eka ora bhagavAna mahAvIra ke 2600 veM janmakalyANaka kA yaha varSa hai tathA dUsarI ora bhArata kI dharA para garIbI, bImArI, azikSA, saMskArahInatA, bhraSTAcAra, saMvedanahInatA, amAnuSika duSkRtya tathA prAkRtika ApadAoM kA ambAra laga rahA hai| kyA hamArI AtmA, darzanoM meM antanirhita samasyAoM ke samAdhAna kI zikSA ko amala meM lAne hetu jAgrata ho sakegI? prastuta zodha patra meM vimarza hai aisI zikSA kA jo svabhAva ke anukUla hai, sarala, sulabha, sukara hai, sArvajanika bhAratIya darzanoM meM AtmavAda hai evaM pakSapAta se rahita hai, niyati se bar3hakara puruSArtha ke prayatnoM AtmA aura dharma eka artha ke vAcaka ho sakate haiM ko puraskRta karatI hai, tathA vibhinna darzanoM ke AgamoM dvArA kyoMki hamArA svabhAva hI AtmA hai aura vasta kA svabhAva pramANita hai| Aiye! aisI zikSA kI aSTapadI ko hama niSkAma hI dhrm| vibhAva aura vidharma ghAtaka haiN| viveka mUlaka pravRtti bhAva se aGgIkAra kareM aura karmayogI bana jaaveN| uttarAdhyayana AtmA ke caitanya tathA dharma ke svarUpa ko ujAgara karane kA kI zikSA AcaraNIya haisahI mAdhyama hai :- "vivege dhmmmaahie'| kiriyaM ca rAyae dhIre akiriyaM parivajjae 'samayaNNe, khettaNNe, kAlaNNe' - samaya-kSetra-kAla ko diTThIe diTThisampanne dharma cara sutuccr|| samajhakara pravRtti karane ke nirdeza AgamoM meM pade-pade prApta arthAt vyakti karma meM ruci rakhe, niSkriyatA kA hote hai| AtmaparatA Avazyaka hai kyoMki nivRtti aura pravRtti parityAga kara, dRSTi sampatra hokara samyakadRSTi se duSkara saddharma ke viveka kA adhiSThAna AtmA hai| kA AcaraNa kre| jaba kriyA aura karma meM niSkAma bhAva A ___"uThThie no pamAyae' kA udghoSa tathA 'goyamA! samayaM jAe to karma kA viSa samApta ho jAtA hai aura puruSArtha amRta mA pamAyae' kA Agama uddharaNa tathA 'uttiSThata jAgrata prApya bana jAtA hai| arjana meM visarjana kA sUtra vAstavika svAmitva varAnnibodhata' isa maMtra ko ekAkAra karane kA kendra AtmA kI pahacAna hai| kI cetanA kA puruSArthonmukhI honA hai tathA AtmaupamyabhAva kA yaha AtmA ke astitva kI sArthakatA hai ki hama sthAnAGga sUtra vikAsa karanA hai| ke utthAna pada se utthAna prArambha kreN| prAkRta padoM kA sAra - 'savve jiviuM icchai na marijjiuM' kA manovijJAna hai ki :AtmA ke svarUpa ko samajhane kA pratibiMba hai aura isI kA 1 / hama zreSTha dharma ko suneN| pratiphalana hai - 'Atmavata sarvabhUteSu yaH pazyati sa 2 / zreSTha dharma kA AcaraNa kreN| pnndditH'| 3 / saMyama kI sAdhanA dvArA naye pApAsrava kA nirodha kreN| vizva ke samasta darzana, samasta naya-nikSepa-pramANa, 4 / niSkAma tapa sAdhanA se baddha karmoM ko kSINa karane meM samasta yukti-zruti aura anubhava AtmA kA astitva tatpara hoN| zikSA-eka yazasvI dazaka vidvat khaNDa/57 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 5 / anAzrita evaM asahAyajanoM ko Azraya evaM sahayoga deN| darzana sRSTi ke pratyeka jIva meM guNagrAhakatA, tathA 6 / azikSitoM ko zikSita karane meM saceSTa hoN| saMvedanazIlatA aura paraspara surakSA ke bhAva ko jagAtA hai| 7 / prasanna bhAva se rogI kI sevA meM prastuta hoN| vizva meM vyApta jIva zoSaNa, jIvakrUratA evaM jIva hiMsA ke 8 / Apasa meM matabhedaM, kalaha evaM vigraha kA pArasparika virodha meM saMrakSaNa, saMvedana aura ahiMsA ke vistAra dvArA eka sadbhAvanA se samAdhAna kreN| sthAnAGga sUtra kI isa sArvabhauma jIvana-dRSTi ke prasAra tathA svayaM kI AtmA ko aSTapadI meM sabhI darzanoM ke adhyAtma kA navanIta hai pahacAnane kI antardRSTi ke vikAsa meM yaha zodha patra prabhAvI 'purisA! baMdha ppamokkho tujjhatthameva' he puruSa! bandhana hogaa| amRtacandrasUri ke zabdoM meM sabhI cetana svadharmI jIvoM mukti tere puruSArtha para avalambita hai| ke prati vAtsalya kA Alambana bhAratIya darzanoM meM AtmavAda bandhana cAhe ajJAna aura azikSA kA ho, abhAva kA ho, kA prANa hai :roga aura zoka kA ho, kusaMskAroM kA ho, svArthAndhatA kA anavaratamahiMsAyAM zivasukhalakSmI nibandhane dhrme| ho, yA duSTAcaraNa kA ho, inase mukti kA sAdhana puruSArtha, sarveSvapi ca sarmiSa paramaM vAtsalyamAlambyam / / satpuruSArtha hai| AtmA ke zubha aura zuddha bhAvoM kA 'prakaTIkaraNa miTTI se sonA banAne ke samAna zramasAdhya to hai nidezaka : kintu saMbhava hai tathA amUlya hai| kSetrIya kendra koTA khulA vizvavidyAlaya, udayapura upaniSadoM kA adhyAtma, zaMkarAcArya kA advaita, pataMjali kA yoga, kapila kA prakRtipuruSavivekajJAna, nyAya darzana ke pramANAdi 16 tatvoM kA jJAna aura vaizeSika darzana kA saptatatva-jJAna, yaha sampUrNa AtmavAda tabhI sArthaka hai jaba AtmA/ jIva/puruSa/caitanya/cit kI svabhAva kI sthiti meM ho| yahI AtmA se paramAtmA banane kA mArga hai| isa svabhAva ke prakaTIkaraNa kA eka sUtra sthAnAGga sUtra kI aSTapadI meM nihita hai aura yaha sAmAjika, sArvajanika aura samAyanukUla upAya hai jisakA kriyAnvayana bhagavAn mahAvIra ke 2600veM janma kalyANaka mahotsava ke avasara para atyanta upayogI hai| hamArI AtmA kA caitanya isa aSTapadI kI kriyAnviti meM laga jAye to Atmaupamya-bhAva kI jAgRti se saMsAra avazya nirApada hogaa| / jaba darzana aura dharma Atmaparaka ho jAte hai to vahAM hiMsA kA sthAna nahIM rahatA, vahAM karuNA pravAhita hone lagatI hai, vAyumaNDala amRtamaya ho jAtA hai| bhAratIya saMskRti ke devI-devatAoM kA paza-pakSiyoM ke sAtha ananya sambandha Atmaupamya bhAva ko darzAtA hai tabhI to bhagavAna viSNu kA vAhana garUr3a, ziva kA vAhana nandI vRSabha, gaNeza kA vAhana mUSaka, kArtikeya kA mora, lakSmI kA ullU, sarasvatI kA haMsa, durgA kA siMha, tathA caubIsa tIrthaMkaroM meM se 17 tIrthaMkaroM ke cinha pazu-pakSI jinameM vRSabha, hAthI, ghor3A, bandara, hiraNa, bakarA, sarpa Adi sammilita haiN| jIva sabhI samAna haiN| cetanA aura AtmA ke stara para samAnatA kA yaha vidvat khaNDa/58 zikSA-eka yazasvI dazaka