Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ 4 . 356 zrI puSkaramuni abhinandana grantha : caturtha khaNDa bhAratIya darzanoM meM Atmatattva 5 mahAsatI zrI pramodasudhA 'sAhityaratna' [prasiddha viduSI svargIya mahAsatI ujjvalakumArIjI mahArAja kI suziSyA] kahA gayA hai ki indriyo ma atyanta prAcIna aura mAlika aura parokSa rUpa se suprati saMsAra meM nAnA prakAra kI vastuoM aura agaNita avasthAoM ke darzana hote haiM / vaicitryapUrNa dRzyamAna samagna padArthoM ko do vargoM meM vibhAjita kiyA jA sakatA hai-cetana aura acetana / saMsAra bhara ke samasta dArzanika inhIM do tattvoM kI khoja meM Age bar3he haiM / yadyapi darzana kA mukhya prayojana AtmavidyA aura Atmadarzana mAnA gayA hai / AtmA kI paribhASA ke rUpa meM kahA gayA hai ki indriyoM se agocara vaha tattva jise 'AtmA' isa saMjJA se sambodhita kiyA gayA hai| isI Atma tattva kI mAnyatA bhAratIya tattvajJAna kI atyanta prAcIna aura maulika khoja hai, jo prAyaH samasta vaidikaavaidika darzanoM meM svIkAra kI gaI hai / yaha mAnyatA samasta bhAratIya saMskRti meM pratyakSa aura parokSa rUpa se supratiSThita pAI jAtI hai| vizva ke vizruta dArzanikoM ne yaha eka mata se svIkAra kiyA hai ki Atmadarzana hI zreSTha dharma hai| sampUrNa zAstra aura samasta vidyAe~ usa parama dharma ke pazcAt svataH hI prApta ho jAte haiN| hamAre samagra jIvana cakra kA kendra AtmA hai / yahI sRSTi kA samrATa aura zAsaka hai / bhArata ke samasta darzanoM kA mukhya dhyeya-bindu hai AtmA aura usake svarUpa kA pratipAdana / Atma-tattva kA svarUpa jitanI samagratA ke sAtha aura vyagratA ke sAtha bhAratIya darzana ne samajhAne kA mahAn prayatna kiyA hai, utanA vizva ke kisI anya darzana ne nahIM kiyaa| yadyapi isa satya ko asvIkRta nahIM kiyA jA sakatA ki yUnAna ke dArzanikoM ne (Philosophers) ne bhI AtmA ke svarUpa kA pratipAdana kiyA hai / tathApi vaha utanA spaSTa aura vizada pratipAdana nahIM hai jitanA bhAratIya darzanoM kaa| yUropa kA darzana AtmA kA darzana na hokara kevala prakRti kA darzana hai / phira bhI jahA~ taka AtmA ke astitva kA prazna hai, sabhI tattvacintakoM ne ise eka mata se svIkAra kiyA hai, kintu usake svarUpa, nityatva Adi ke viSaya meM bhinna-bhinna kalpanAeM rahI haiM, koI use paramANu rUpa mAnatA hai, koI vizvavyApI svarUpa / koI saMkoca vistAra maya pradezoM vAlA mAnatA hai, to koI IzvarIya rUpa mAnatA hai / koI nitya kahatA hai to koI anitya batalAtA hai / ina vividha dArzanika vivecanAoM meM, bhASA bheda, kalpanA bheda Adi hote hue bhI AtmA ke astitva ke prati kisI ko asvIkRti nahIM / isase pramANita hotA hai : prAyaH sabhI dArzanika Atmatattva ke astitva ko svIkAra karate haiN| Atma-astitva-pramANa AtmA ke astitva ko pAzcimAtya dArzanika (Western Philosophers) bhI svIkAra karate haiM / vizvavikhyAta tattvavettA pleTo tathA arastu (Aristotle) ne kalpanA kI hai ki AtmA eka AdhyAtmika tattva hai| pleTo AtmA kI pUrvasattA (Pre-existence) tathA usakI amaratA ko bhI mAnatA hai / AtmA amara hai kyoMki vaha tanika rUpa se bauddhika hai / buddhi usakA IzvarIya tathA amara aMza hai / arastu (Aristotle) ne kahA-AtmA, zarIra kA, jo pudgala hai, usakA Abhyantarika tattva va rUpa hai / vaha pleTo ke sAtha eka mata hai ki AtmA azArIrika, abhautika tattva hai, jo svayaM sthita hai| ploTinasa (Plotinus) ke mata meM AtmA Izvara kI putrI hai| vijJAna svarUpa hone se AtmA nitya hai atIndriya hai, sugama aura kriyAzIla hai / vaha vicAra kara sakatA hai, usako sva-svarUpa kA jJAna ho sakatA hai|
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratIya darzanoM meM Atmatattva seTa thomasa kvina (Saint Thomas Aquinas ) ke anusAra AtmA amara hai / inakA mata hai ki sRSTi kA, mAnava AtmA kA, aura phariztoM kA nirmANa paramAtmA ne kiyA hai| mAnava AtmA apArthiva hai / deha ke vilaya hone para AtmA kAryazIla rahatI hai| 357 ke Adhunika vicAraka DekArTa (Descartes), laoNka (Locke), barkale ( Berkeley) ne pleTo tathA arastu Atmatattva ke siddhAnta ko punarjIvita kiyA hai| DekArTa ne AtmA ko eka AdhyAtmika tattva mAnA hai, jisakA svAbhAvika guNa, cintana athavA cetana hai| DekArTa kA, Atma- astitva ko pramANita karane vAlA eka prasiddha sUtra hai"Cogito ergo sum." I think, therefore I am. maiM socatA hU~ isI kAraNa merA astitva hai| laoNka kA bhI kathana hai ki AtmA eka tattva hai, jo anubhava karatA hai / vaha AtmA ko eka cintanazIla tathA pudgala ko acintanazIla tattva mAnatA hai / barkale AtmA ko AdhyAtmika tattva mAnatA hai, jo vicAroM kA pratyakSa karatA hai, tathA una para kriyA karatA hai / barkale kA yaha vaktRtva isa rahasya ko sUcita karatA hai ki "AtmA zabda se hamArA tAtparya usI tattva se hai jo vicAra karatA hai icchA tathA pratyakSa karatA hai / " isa Atmatattva paramparA (The soul substance theory) kI DeviDa hyUma ( David Hume ) ne kar3I AlocanA kI / usakA tarka rahA hai ki Atmatattva ke astitva ke lie koI sabUta nahIM hai| hameM isakA koI jJAna bhI nahIM hai / hama use kabhI pratyakSa bhI nahIM kara sakate / yaha tathAkathita AdhyAtmika tattva hamArI pakar3a meM nahIM AtA / phira mI Atmatattva kI kalpanA hyUma ne mAnasika avasthAoM ke krama rUpa meM kI hai / usakA AtmaviSayaka pratyaya, AtmA kA anubhavAdhArita pratyaya (Empirical conception) hai jo bauddhadarzana kI bhASA meM Atma-vijJAna santAna hai| ne AtmaviSayaka prAcIna siddhAnta kI AlocanA kI / inakA AtmaviSayaka pratyaya (The theory of Nominal self) kahalAyA hai / AdhyAtmika mata vAloM (The Idealistic view ) kA yaha kathana hai ki AtmA eka mUrta AdhyAtmika ekatA hai, jo mAnasika avasthAoM meM abhivyakta hotI hai| isI taraha bhautikavAdI siddhAnta bAloM (The Materialistic theories) meM yUnAnI bhautikavAdI DimokrAiTasa ne kalpanA kI ki AtmA sUkSmatara, snigdhatara tathA gola paramANuoM se banA huA hai| pro0 meksamUlara bhI AtmA ke astitva meM samarthana karate hue kahate haiM ki I am therefore I think. merA astitva hai isIlie maiM socatA hU~ maikaDonala, zaoNpana hAvara, sausiMga harDara Adi pAzcimAtya cintakoM ne AtmA kI maulikatA evaM avinAzitA ko svIkAra kiyA hai / amUrtika AtmA vicAra kA viSaya hai, vaha bhautika vijJAna ke bAhara kI vastu hai / pAzcAtya darzanoM meM AtmA kA jo savistAra se varNana AyA hai vaha mukhyataH jar3a prakRti ko samajhane ke liye haiM, phira bhI isase yaha spaSTa hotA hai ki unakA AtmA ke astitva meM vizvAsa rahA hai / bhAratIya darzanoM meM AtmA kA astitva - cArvAkadarzana ke atirikta zeSa sabhI bhAratIya darzana AtmA ke astitva ke viSaya meM eka mata hai| sabhI bhAratIya darzanoM meM Atmatatva ko cetanAmaya, jJAnamaya aura anubhUti mama zakti-sampanna svIkAra kiyA hai| isase siddha hotA hai ki bhAratIya darzana kA cintana mUla meM eka jaisA hI hai| isakA mUla dhyeya bhI sat cit AnaMda kI upalabdhi hai / bhAratIya cintakoM ne 'AtmA' ko sabase UMcA sthAna diyA hai| caitanya AtmA kA hI guNa yA svarUpa mAnA jAtA hai / hamArI kriyAyeM yA ceSTAe~ sabhI AtmA ke adhIna mAnI jAtI hai / aisI sthiti meM Atmatatva ke svarUpa kA kramika vikAsa hamAre darzanoM meM samanvaya rUpa meM ekasUtra meM paraspara sambaddha hameM milatA hai| bhAratIyadarzana kSetra meM samuccaya rUpa se yaha eka pUrNa satya sthApita kiyA gayA hai ki AtmA avazyameva hai tathA aparimita zakti sampanna evaM acintya svarUpa vAle Izvara tatva se inakA ghaniSTha sambandha hai / nyAya aura vaizeSikadarzana AtmA tathA Izvara ko donoM ko pRthak-pRthak mAnate haiM jabaki vedAnta sAMkhya Adi pramukha sampradAya Atma tatva meM kAlpanika bhinnatA batAte hue donoM ko eka hI tatva batAte haiM / nyAya-vaizeSika darzana AtmA kI amaratA meM vizvAsa rakhate haiM kintu AtmA ko ve kUTastha niMtya aura vibhU mAnate haiM / AtmA jJAtA, moktA aura kartA haiM / AtmA anaMta tathA sarva vidyamAna hai / AtmA kI svarUpa meM avasthiti hI mokSa hai / sAMkhyadarzana bhI cetana kI sattA ko svIkAra karate haiM, use nitya aura vibhU mAnate haiN| inakI dRSTi meM AtmA jJAtA aura draSTA hai, yaha kevala jJAtA hI haiM, bhoktA tathA kriyAzIla kartA nahIM / mImAMsAdarzana bhI AtmA kI amaratA ko svIkAra karatA hai / vedAntadarzana meM AtmA ke svarUpa kA pratipAdana ++++
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ 358 zrI puSkaramuni abhinandana grantha : caturtha daNDa to advaita kI carama sImA para pahu~ca gayA hai| advaita vedAnta meM AtmA ke viSaya meM likhA gayA hai ki 'AtmA eka nitya evaM svayaM prakAza hai / vaha na jJAtA hai, na jJa eya aura na ahaM hI hai| viziSTA dvaMta, vaidAnta, AtmA kevala caitanya hI nahIM, jJAtA bhI hai " jJAtA ahamarthaM evAtmA / " advaita vedAnta ke prabala samarthaka zaMkarAcArya kA mata hai - "AtmA eka anazvara sarvavyApI sat-cit AnaMda hai / cit tathA AnaMda usakA svarUpa hai / AtmA hI carama hai tathA jJAtA aura jJa eya ke bheda se pare hai / yaha dik-kAla tathA kArya-kAraNatva ke meda se pare hai / yaha bauddhika jJAna se pare zuddha caitanya hai / paMcAdhyAyI meM bhI likhA hai: "ahaM pratyayavedyatvAt jIvasyAstitvamanvayAt / -" pratyeka AtmA meM jo ahaM pratyaya - "maiM" pane kA bodha hai, vaha jIva ke pRthak astitva ko sUcita karatA hai / kSaNikavAdI bauddhadarzana bhI AtmA kI sattA ko svIkAra karatA hai| yadyapi pazcAtvartI suprasiddha dArzanika nAgArjuna tathA diGnAgAdi Atma-tatva ke sambandha meM Azcaryajanaka 'zUnyatA' jaisI kalpanA karate hue pAye jAte haiM / phira bhI pracchanna rUpa se Atmatatva kI svIkArokti unameM bhI parilakSita hotI hai| DeviDa hyUma (David Hume) kI bhA~ti bauddha bhI sthAyI AtmA ko nahIM mAnate / isa siddhAnta kA yaha artha hai ki sthAyI AtmA nAma kI koI vastu nahIM hai / ve AtmA ko mAnasika prakriyAoM kA krama mAtra athavA vijJAna santAna mAnate haiM / - jainadarzana meM Atmatatva ko spaSTa rUpa se svIkAra kiyA gayA hai / Atmatatva kI pUrNa vikasita avasthA ko Izvaratva mAnA gayA hai| isa darzana ke anusAra prabhAtmA, jIvAtmA jJAtA hai, bhoktA bhI hai aura kartA mI arthAt vaha jAnane vAlA, sukhAnubhava karane vAlA aura karma karane vAlA hai| pratyeka jIva zarIra aura AtmA kI saMgrathita racanA hai, jisameM AtmA kriyAzIla sAjhIdAra evaM zarIra niSkriya bhAgIdAra hai / AtmA ke AyAma hai| usake agurulaghu guNa ko lekara saMkoca aura vistAra rUpa bhI hai| AtmA jo saMkhyA meM anaMta hai, lokAkAza meM athavA isa pArthiva jagata meM bhI deza ke asaMkhyasthaloM ko gheratI hai / AtmA indriyoM evaM zarIra se sarvathA bhinna eka cetana svarUpa sattA hai / AtmA kI sthiti apane zarIra kI sthiti ke Upara nirbhara rahatI hai / jisa prakAra eka dIpaka cAhe choTe se choTe pAtra meM rakhA jAye, cAhe eka bar3e kamare meM vaha sAre sthAna ko prakAzita karatA hai, isI prakAra jIva bhI bhinna-bhinna zarIroM ke AkAroM ke anukUla rUpa se sikur3atA aura phailatA hai| mukta AtmAe~ ina sabase Upara rahatI hai| vaha zuddha-buddha bana kara cirantana sthiti ko pA letI hai / jainadarzana ke anusAra AtmA eka ajara amara avinAzI tatva hai| AtmA inakI dRSTi meM eka svataMtra astitva vAlA dravya hai / vaha nitya hai, zAzvata hai / Agama sAhitya meM Atma-astitva ke paryApta pramANa milate haiM"ahaM api ahaM adie vi -jJAtA sUtra 115 maiM ( AtmA ) avyaya - avinAzI hU~, avasthita eka rasa hU~ / AtmA jJAnamaya hai / "uvaoga eva ahamikko" ( samayasAra 37 ) maiM ekamAtra upayogamaya = jJAnamaya huuN| vaise hI ahamikko khalu suddho daMsaNanANamaiyo sadA havI / Na vi asthi majjJa kiMci vi aNNaM paramANumitta pi // -samayasAra 38 AcArya kundakunda ne Atma-astitva ke svarUpa ko dikhAte hue kahA hai-AtmA meM cintana kI yaha zakti nihita hai, vahI draSTA banakara yaha socatI hai-- maiM to zuddha jJAnadarzana svarUpa sadA kAla amUrta, eka zuddha zAzvata tatva hU~ / paramANu mAtra bhI anya dravya merA nahIM hai / isa prakAra Atma-astitva ko sUcita karane vAle pramANabhUta tattva, yatra-tatrasarvatra Agama sAhitya evaM prakIrNaka sAhitya meM pAye jAte haiM / yaha Atmatatva kI maulika vicAradhArA jo ki apane ApameM eka vilakSaNa svarUpavAlI hotI huI paripUrNa rUpa se satyamaya evaM zraddhaya rUpa hai| vizva ko yaha jainadarzana kI apanI vilakSaNa dena siddha hotI hai /
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ bhAratIya darzanoM meM Atmatattva ******** 356 - Atmatatva ke nirUpaNa ke pazcAt AtmA kA svarUpa kyA hai ? isa para bhI bhAratIya dArzanikoM ne kucha prakAza DAlA hai / pAzcAtya tatva citakoM ne bhI vividha rUpa meM ise spaSTa karane kA prayatna kiyA hai| navIna bAhya viSayavAdI ke anusAra, AtmA bAhya viSaya nahIM hai, jisa para snAyu maMDala pratikriyA karatA hai| yaha zarIra kA snAyumaMDala aura daihika prayojana bhI nahIM hai, yaha jJAna kA viSaya hai, jJAtA nahIM ho sakatA / AtmA prANa zakti jaiva kriyAoM ko utpanna karatI hai / cetana AtmA ina kriyAoM kA kAraNa nahIM hai / navya viSayavAdI (New Realist) ke anusAra AtmA kartA hai, jisake jJAna kA sAdhana indriyA~ tathA snAyumaMDala hai| kAraNa kartA ho nahIM sakatA / AtmA cetana jJAtA hai | cetanA aura jJAna isakA svarUpa hai / jJAna zUnya acetana AtmA prakRta AtmA nahIM hai / jJAna isakA Agantuka guNa nahIM hai parantu isakA svarUpa hai / AtmA ko dravya (Substance) kahanA ucita nahIM hai / acetana padArtha ( Matter) hI dravya hai / AtmA jJAtA (Subject ) hai / Self consciousness isakA svarUpa hai / eka AtmA dUsarI AtmA meM vilIna nahIM ho sakatI / AtmAe~ pRthaka-pRthak svayaM sthita tatva hai / AtmA meM kisI ne ananta jJAna, ananta prema, ananta zakti kA honA batAyA to kisI kA dhyAna usakI sImAhInatA kI ora gayA / AtmA sImAhIna ananta hai ! AtmA kevala vijJAna, santAna athavA kSaNika mAnasika kriyAoM kA krama nahIM hai / yaha kevala cetanA pravAha bhI nahIM hai / AtmA meM vyaktitva ( Personality ) tathA Atma-niyantraNa ( Self determination ) va saMkalpa svAtaMtrya samAviSTa hai / isa prakAra pAzcAtya vicArakoM meM Atma-svarUpa ke viSaya meM kAphI carcAspada vivecana pAyA gayA hai / - ++++++++904444++++++ bhAratavarSa kA eka zAzvata vicAra calA AyA hai ki AtmA zuddha, buddha nirmala aura nirvikAra svarUpa hai / bhagavAn mahAvIra ne bhI kahA hai ki pratyeka prANI meM AtmA kI ananta zaktiyAM, amita ujjvalatA chipI hai| isI dRSTi se mantradraSTA RSiyoM ne yaha udghoSa kiyA 'AtmAnaM viddhi" apanI AtmA ko pahacAno / isa eka siddhAnta meM samasta dhArmika upadeza aura yuga puruSoM kI zikSAe~ samAviSTa haiM / manuSya ke apane andara vaha AtmA hai jo pratyeka vastu kA kendra hai / AtmA kA pratyeka kArya sRjanAtmaka kAryaM hai, jabaki anAtmA ke sabhI kArya vastutaH niSkriya hote haiM / saMsAra meM koI bhI AtmA eka-dUsare se bhinna nahIM hai / sabhI AtmAe~ samAna rUpa se ananta guNoM kI bhaMDAra hai / eka AtmA meM jitane guNa haiM, utane hI aura vaise hI guNa zeSa sabhI AtmAoM meM vidyamAna haiM / jJAna, darzana, Ananda, amaratA, sAtvikatA Adi sabhI guNa pratyeka AtmA ke mUla dharma hai / ina guNoM ko bAhya padArthoM se prerita athavA janita nahIM samajhanA cAhiye / ye vaibhAvika nahIM, svAbhAvika guNa hai| AtmasvarUpa-mImAMsA : bhAratIyadarzana meM Atma-svarUpa ke pratipAdana meM sabase adhika vivAdAspada prazna yaha hai ki jJAna AtmA kA nijaguNa hai athavA Agantuka guNa ? AtmA jJAna svarUpa hai, jJAnamaya hai isako bhArata kA pratyeka adhyAtmavAdI darzana svIkAra karatA hai / nyAya aura vaizeSika darzana jJAna ko AtmA kA asAdhAraNa guNa svIkAra karate haiM, parantu unake yahA~ vaha AtmA kA svAbhAvika guNa na hokara Agantuka guNa hai / ukta darzanoM ke anusAra jaba taka AtmA kI saMsAra avasthA hai taba taka jJAna AtmA meM rahatA hai parantu mukta avasthA meM jJAna naSTa ho jAtA hai / isake viparIta sAMkhya aura vedAnta darzana jJAna ko AtmA kA nijaguNa svIkAra karate haiM / vedAntadarzana meM eka dRSTi se jJAna ko AtmA kahA gayA hai / vedAMta meM kahA gayA hai -- "vijJAnaM brahma" vijJAna hI brahma hai, paramAtmA hai / aura usake Age kahA hai " tatvamasi " - tU vaha hai, arthAt tu hI jJAna hai aura tU hI paramAtmA hai| jainadarzana meM AtmA ke lakSaNa aura svarUpa ke sambandha meM atyanta sUkSma, gambhIra aura vyApaka vicAra kiyA gayA hai / AtmA jainadarzana kA mUla kendra bindu rahA hai, jainadarzana aura jaina saMskRti kA pradhAna siddhAnta rahA hai-AtmasvarUpa kA pratipAdana aura AtmasvarUpa kA vivecana jainadarzana kI bhASA meM jJAna hI AtmA hai / bhagavAn mahAvIra ne AcArAMga sUtra meM spaSTa pratipAdita kiyA hai ki 'je AyA se viSNAyA, je viSNAyA se AyA / " arthAt - jo jJAtA hai vahI AtmA hai aura jo AtmA hai vahI jJAtA hai / AtmA jJAna svarUpa hai / jahAM AtmA kA astitva nahIM, vahA~ jJAna kA bhI astitva nahIM / sUrya aura usake prakAza ko kabhI pRthak nahIM kiyA jA sakatA vaise AtmA se jJAna ko pRthak nahIM kiyA jA sktaa| jahAM agni hai, vahIM uSNatA hai / jahA~ mizrI hai vahA~ miThAsa hai / jahA~ AtmA hai vahAM jJAna hai| AtmA aura jJAna kA sambandha ekapakSIya nahIM ubhaya pakSI hai / jahA~-jJAna hai vahA~ AtmA hai O
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ 36. zrI puSkaramuni abhinandana grantha : caturtha khaNDa aura jahAM-AtmA hai vahA~ jJAna hai / jJAna kabhI AtmA se alaga nahIM hotA / jainadarzana ke mahAn dArzanika AcArya amRtacandra ne bhI kahA hai : "AtmA jJAnaM svayaM jJAnaM, jJAnAdanyat, karoti kim ?" -AtmA sAkSAt jJAna hai aura jJAna hI sAkSAt AtmA hai / jJAna aura AtmA do nahIM, eka hI hai / AtmA kI vyAkhyA karate hue jana manISiyoM ne batAyA : kevala NANa sahAvo kevala daMsaNa-sahAva suhmio| kevala sattisahAvo sohaM idi cintae gaannii|' arthAt-AtmA ekamAtra kevalajJAna aura kevaladarzana svarUpa hai, saMsAra ke sarva padArtha ko jAnane-dekhane vAlA hai / vaha svabhAvataH ananta zakti kA dhAraka aura ananta sukhamaya hai| AcArya kunda-kunda ke adhyAtma grantha to pradhAnatayA Atma svarUpa kA hI pratipAdana karate haiM / tarka yuga ke AcArya bhI tarkoM ke vikaTa vana meM rahate hue bhI AtmA ko bhUle nahIM / isa prakAra janadarzana ne apanI saMpUrNa zakti AtmasvarUpa ke pratipAdana meM lagAdI hai| AtmA ko dekhane kA prayatna karate hue RSiyoM ne, cintakoM ne, dArzanikoM ne, tatvavettAoM ne apane-apane, bhinnabhinna dRSTikoNa se bhinna-bhinna samaya meM, upAsanA ke dvArA cintana-manana ke dvArA, apane-apane anubhavoM ko zabda zRMkhalAoM meM Abaddha kiyaa| AtmA tathA usake guNoM ke kramika vikAsa ke anusAra kramabaddha eka zRkhalA meM gopucchAkAra, sUtrabaddha japamAlA ke samAna una vikasita rUpoM ko gUMthakara dArzanika granthoM ke rUpa meM rakhane kA prayatna kiyaa| isa prakAra sabhI darzanoM meM jar3a aura cetana yA brahma aura mAyA ko svIkAra kiyA gayA hai| aneka kathanoM meM usake svarUpa kI bhinnatA bhale hI ho, parantu AtmA ke astitva para sandeha nahIM kiyA jA sakatA / antataH niSkarSa svarUpa meM kahA jA sakatA hai ki AtmA jJAnamaya hai bhagavadgItA kI bhASA meM avinAzI, svabhAvataH UrdhvagAmI aura jar3a tatva se bhinna hai| jar3a tatva se bhinnatA ke rUpa meM kisI na kisI rUpa meM vaijJAnikoM ne bhI vicAra kiyA hai / vastutaH vaha cetanA anya kucha bhI nahIM, balki AtmA hI hai| kyoMki 'maiM' hU~ isa astitva kA bodha asvIkAra nahIM kiyA jA sktaa| O M-0-0--0--0--0--0--0-0--0--0--0--0-0--0--2 -------puSka ra vANI---------------------------------------2 zizu kA ha~sanA zizu kA ronA, ha~sane kA mAdhyama bntaa| zizu ke sAtha khelane kA kucha, raMga anokhA hI chanatA / / adhika na sotA, adhika na rotA, hotA adhika udAsa nhiiN| adhika moha karane kA mAno, zizu ko pUrvAbhyAsa nahIM / zaizava kA saundarya sAhajika, Avazyaka zRgAra nhiiN| zizu ke mana para tana para aMkita koI pApa vikAra nhiiN| zizumaya prabhu haiM, prabhumaya zizu hai, kRtiyA~ bhinna bhAvanA eka / zizu ko dekha, dekha yA prabhu ko, ina donoM ke rUpa aneka / / kucha sunakara kucha dekhabhAlakara, zizu mana karatA grahaNa turaMta / Age jAkara usI jJAna kA, ho jAtA vistAra ananta // hwor-o--------------------------------------------- --0--0--0--0--0--0--0--0--0--0 -0--