Book Title: Bharatiya Chintan me Moksha aur Mokshmarg
Author(s): Devendramuni Shastri
Publisher: Z_Ambalalji_Maharaj_Abhinandan_Granth_012038.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/211545/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ devendra muni zAstrI, sAhityaratna [prasiddha vidvAna, anusaMdhAtA evaM pacAsoM granthoM ke lekhaka ] janma, jarA, maraNa, Adhi-vyAdhi evaM upAdhi se mukta hone kI jijJAsA jaba jagI to darzana kI yAtrA prArambha huI aura 'mokSa' para use antima maMjila milI / bhAratIya cintana meM mokSa aura mokSamArga 'mokSa' prApti ke viSaya meM bhAratIya cintaka 'kitanI gaharAI taka pahu~ce aura kitanI U~cAI ko sparza kara pAye, isakA pramANa-purassara vivecana yahA~ prastuta hai / darzanazAstra ke jagata meM tIna darzana mukhya mAne gaye haiM-yUnAnI darzana, pazcimI darzana aura bhAratIya darzana / yUnAnI darzana kA mahAna cintaka arisToTala ( arastu) mAnA jAtA hai| usakA abhimata hai ki darzana kA janma Azcarya se huA hai / " isI bAta ko pleTo ne bhI svIkAra kiyA hai| pazcima ke pramukha dArzanika DekArTa, kANTa, hegala prabhRti ne darzanazAstra kA udbhAvaka tattva saMzaya mAnA hai| bhAratIya darzana kA janma jijJAsA se huA hai aura jijJAsA kA mUla duHkha meM rahA huA hai / janma, jarA, maraNa, Adhi-vyAdhi aura upAdhi se mukta hokara samAdhi prApta karane ke lie jijJAsAe~ jAgRta huiiN| anya darzanoM kI bhAMti bhAratIya darzana kA dhyeya jJAna prApta karanA mAtra nahIM hai apitu usakA lakSya duHkhoM ko dUra kara parama va carama sukha ko prApta karanA hai| bhAratIya darzana kA mUlya isalie hai ki vaha kevala tattva ke gambhIra rahasyoM kA jJAna hI nahIM bar3hAtA apitu parama zubha mokSa ko prApta karane meM bhI sahAyaka hai / bhAratIya darzana kevala vicAra praNAlI nahIM kintu jIvana praNAlI bhI hai| vaha jIvana aura jagata ke prati eka viziSTa dRSTikoNa pradAna karatA hai / mokSa bhAratIya darzana kA kendra bindu hai / zrI aravinda mokSa ko bhAratIya vicAradhArA kA eka mahAn zabda mAnate haiM / bhAratIya darzana kI yadi koI mahattvapUrNa vizeSatA hai jo use pAzcAtya darzana se pRthak karatI hai to vaha mokSa kA cintana hai / puruSArtha catuSTaya meM mokSa ko pramukha sthAna diyA gayA hai| dharma sAdhana hai to mokSa sAdhya hai / mokSa ko kendra bindu mAnakara hI bhAratIya darzana phalate aura phUlate rahe haiM / maiM yahA~ para mokSa aura mokSa mArga para tulanAtmaka dRSTi se cintana prastuta kara rahA hU~ / bhAratIya AtmavAdI paramparA ko vaidika, jaina, bauddha aura AjIvika ina cAra bhAgoM meM vibhakta kara sakate haiM / vartamAna meM AjIvika darzana kA koI bhI svatantra grantha upalabdha nahIM hai, ataH AjIvika dvArA pratipAdita mokSa ke svarUpa ke sambandha meM cintana na kara zeSa tIna kI mokSa sambandhI vicAradhArA para cintana kareMge / nyAya, vaizeSika, sAMkhya, yoga, pUrvamImAMsA aura uttaramImAMsA, ye chaha darzana vaidika paramparA meM Ate haiM / pUrvamImAMsA mUla rUpa se karma mImAMsA hai, bhale hI vaha vartamAna meM upaniSad yA mokSa para cintana karatI ho, para prArambha meM usakA cintana mokSa sambandhI nahIM thA / kintu avazeSa pA~ca darzanoM ne mokSa para cintana kiyA hai| Shaharumadhy Jam Luocan yaha smaraNa rakhanA cAhie ki ina vaidika darzanoM meM AtmA ke svarUpa ke sambandha meM jaisA vicAra bheda hai vaisA mokSa ke svarUpa ke sambandha meM bhI cintana-bheda hai / yahA~ taka ki eka dUsare darzana kI kalpanA pRthak-pRthak hI nahIM apitu eka-dUsare se bilakula viparIta bhI hai| jina darzanoM ne upaniSad brahmasUtra Adi ko apanA mUla AdhAra mAnA hai unakI PM * flies 2 000000000000 000000000000 XOTCCCCDE Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 260 | pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 000000000000 EVAN JATTITY kalpanA meM bhI ekarUpatA nahIM hai| koI paramparA jIvAtmA aura paramAtmA meM bheda mAnatI hai, koI sarvathA abheda mAnatI hai aura koI bhedAbheda mAnatI hai / koI paramparA AtmA ko vyApaka mAnatI hai to koI aNu mAnatI hai, koI paramparA AtmA ko aneka mAnatI hai to koI eka mAnatI hai, para yaha eka satya-tathya hai ki vaidika paramparA ke sabhI dArzanikoM ne kisI na kisI rUpa meM AtmA ko kUTastha nitya mAnA hai| nyAya-vaizeSika darzana vaizeSikadarzana ke praNetA kaNAda aura nyAyadarzana ke praNetA akSapAda ye donoM AtmA ke sambandha meM ekamata haiM / donoM ne AtmA ko kUTastha nitya mAnA hai| inakI dRSTi meM AtmA eka nahIM aneka haiM, jitane zarIra haiM utanI AtmAe~ haiM / yadi eka hI AtmA hotI to hama virATa vizva meM jo vibhinnatA dekhate haiM vaha nahIM ho sakatI thii| nyAya aura vaizeSika darzana ne AtmA ko cetana kahA hai| unake abhimatAnusAra cetana AtmA kA svAbhAvika guNa nahIM apitu Agantuka (Akasmika) guNa hai / jaba taka zarIra, indriya aura sattvAtmaka mana Adi kA sambandha rahatA hai taba taka unake dvArA utpanna jJAna AtmA meM hotA hai / aise jJAna ko dhAraNa karane kI zakti cetana meM hai, para ve aisA koI svAbhAvika guNa cetana meM nahIM mAnate haiM jo zarIra, indriya, mana Adi kA sambandha na hone para bhI jJAna guNa rUpa meM yA viSaya grahaNa rUpa meM AtmA meM rahatA ho| nyAya-vaizeSika darzana kI prastuta kalpanA anya vaidika darzanoM ke sAtha mela nahIM khAtI hai / sAMkhya darzana, yoga darzana evaM AcArya zaMkara, rAmAnuja, madhva, vallabha prabhRti jitanI bhI veda aura upaniSad darzana kI dhArAyeM haiM ve isa bAta ko svIkAra nahIM krtiiN| nyAya-vaizeSika kI dRSTi se mokSa kI avasthA meM AtmA sabhI prakAra ke anubhavoM ko tyAgakara kevala sattA meM rahatA hai / vaha usa samaya na zuddha Ananda kA anubhava kara sakatA hai aura na zuddha caitanya kA hI / Ananda aura cetanA ye donoM hI AtmA ke Akasmika guNa haiM aura mokSa avasthA meM AtmA sabhI Akasmika guNoM kA parityAga kara detA hai, ataH nirguNa hone se Ananda aura caitanya bhI mokSa kI avasthA meM usake sAtha nahIM rhte| nyAya-vaizeSika darzana ne mokSa kA svarUpa batAte hue kahA-yaha duHkhoM ko Atyantika nivRtti hai|' duHkhoM kA aisA nAza hai ki bhaviSya meM punaH unake hone kI sambhAvanA naSTa ho jAtI hai| nyAyasUtra para bhASya karate hue vAtsyAyana likhate haiM ki jaba tattvajJAna ke dvArA mithyAjJAna naSTa ho jAtA hai taba usake pariNAmasvarUpa sabhI doSa bhI dUra ho jAte hai / doSa naSTa hone se karma karane kI pravRtti bhI samApta ho jAtI hai / karma pravRtti samApta ho jAne se janma-maraNa ke cakra ruka jAte haiM aura duHkhoM kI Atyantika nivRtti ho jAtI hai / 11 nyAyavAtikakAra ne use sabhI duHkhoM kA Atyantika abhAva kahA hai / 12 mokSa meM buddhi, sukha, duHkha icchA, dveSa, saMkalpa, puNya, pApa tathA pUrva anubhavoM ke saMskAra ina nau guNoM kA Atyantika uccheda ho jAtA hai / 13 unakI dRSTi se mokSa isalie parama puruSArtha hai ki usameM kisI bhI prakAra kA duHkha aura duHkha ke kAraNa kA astitva nahIM hai| ve mokSa kI sAdhanA isalie nahIM karate ki usake prApta hone para koI caitanya ke sukha jaisA sahaja aura zAzvata guNoM kA anubhava hogaa| syAdvAda maJjarI meM malliSeNa ne likhA hai-nyAya-vaizeSikoM ke mokSa kI apekSA to sAMsArika jIvana adhika zreyaskara hai, cUMki sAMsArika jIvana meM to kabhI-kabhI sukha milatA bhI hai, para nyAya-vaizeSikoM ke mokSa meM to sukha kA pUrNa abhAva hai / 14 . karmayogI zrIkRSNa kA eka bhakta to nyAya-vaizeSikoM ke mokSa kI apekSA vRndAvana meM siyAra banakara rahanA adhika pasaMda karatA hai / 15 zrI harSa bhI upahAsa karate hue unake mokSa ko pASANa ke samAna acetana aura Anandarahita batAte haiM / 16 nyAya vaizeSika vyAvahArika anubhava ke AdhAra para samAdhAna karate haiM ki saccA sAdhaka puruSArthI, mAtra aniSTa ke parihAra ke lie hI prayatna karatA hai| aisA aniSTa parihAra karanA hI usakA sukha hai| mokSa sthiti meM HMAITHI ALSO 20A Tu Tu Tu Tu CONOR 9889 0 Jain Education international For Private & Personal use only Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSa aura mokSamArga | 261 bhAvAtmaka caitanya yA Ananda mAnane ke lie koI AdhAra nahIM hai / unake mantavyAnusAra mokSa nitya yA anitya jJAna, sukha rahita kevala dravya rUpa se Atma tattva kI avasthiti hai / sAMkhya aura yogadarzana sAMkhya aura yoga ye donoM pRthak-pRthak darzana haiM, para donoM meM aneka bAtoM meM samAnatA hone se yaha kahA jA sakatA hai ki eka hI dArzanika siddhAMta ke ye do pahalU haiN| eka saMddhAntika hai, to dUsarA vyAvahArika hai| sAMkhya tattva mImAMsA kI samasyAoM para cintana karatA hai to yoga kaivalya ko prApta karane ke lie vibhinna sAdhanoM para bala detA hai / sAMkhya puruSa aura prakRti ke dvaMta kA pratipAdana karatA hai| puruSa aura prakRti ye donoM eka-dUsare se pUrNa rUpa se bhinna hai / prakRti satva, raja aura tama ina tInoM kI sAmyAvasthA kA nAma hai| prakRti jaba puruSa ke sAnnidhya meM AtI hai to usa sAmyAvasthA meM vikAra utpanna hote haiM jise guNa-kSobha kahA jAtA hai| saMsAra ke sabhI jar3a padArtha prakRti se hI utpanna hote haiM para prakRti svayaM kisI se utpanna nahIM hotI / ThIka isake viparIta puruSa na kisI padArtha ko utpanna karatA hai aura na vaha svayaM kisI anya padArtha se utpanna hai / puruSa apariNAmI, akhaNDa, cetanA yA caitanya mAtra hai / baMdha aura mokSa ye donoM vastutaH prakRti kI avasthA haiM / 17 ina avasthAoM kA puruSa meM Aropa yA upacAra kiyA jAtA hai / jaise anantAkAza meM ur3Ana bharatA huA pakSI kA pratibimba nirmala jala meM giratA hai, jala meM vaha dikhAI detA hai, vaha kevala pratibimba hai, vaise hI prakRti ke baMdha aura mokSa puruSa meM pratibimbita hote haiM / sAMkhya aura yoga puruSa ko eka nahIM kintu aneka mAnatA hai, yaha jo anekatA hai vaha saMkhyAtmaka hai, guNAtmaka nahIM hai / ekAtmavAda ke viruddha usane yaha Apatti uThAI hai ki yadi puruSa eka hI hai to eka puruSa ke maraNa ke sAtha sabhI kA maraNa honA caahie| isI prakAra eka ke baMdha aura mokSa ke sAtha sabhI kA baMdha aura mokSa honA caahie| isalie puruSa eka nahIM aneka hai| nyAya-vaizeSikoM ke samAna ve cetanA ko AtmA kA Agantuka dharma nahIM mAnate haiM / cetanA puruSa kA sAra hai / puruSa carama jJAtA hai / svarUpa kI dRSTi se puruSa, vaiSNava vedAntiyoM kI AtmA, jainiyoM ke jIva aura lAIvanitsa ke cida aNu ke sadRza hai| sAMkhya dRSTi se baMdhana kA kAraNa avidyA yA ajJAna hai| AtmA ke vAstavika svarUpa ko na jAnanA hI ajJAna hai / puruSa apane svarUpa ko vismRta hokara svayaM ko prakRti yA usakI vikRti samajhane lagatA hai, yahI sabase bar3A ajJAna hai / jaba puruSa aura prakRti ke bIca viveka jAgRta hotA hai- 'maiM puruSa hU~, prakRti nahIM, taba usakA ajJAna naSTa ho jAtA hai aura vaha mukta ho jAtA hai| kapila mokSa ke svarUpa ke sambandha meM vizeSa carcA nahIM karate / ve tathAgata buddha ke samAna sAMsArika duHkhoM kI utpatti aura usake nivAraNa kA upAya batalAte haiM kintu kapila ke pazcAt unake ziSyoM ne mokSa ke svarUpa ke sambandha meM cintana kiyA hai / bandhana kA mUla kAraNa yaha hai-puruSa svayaM ke svarUpa ko vismRta ho gyaa| prakRti yA usake vikAroM ke sAtha usane tAdAtmya sthApita kara liyA hai, yahI baMdhana hai / jaba samyagjJAna se usakA vaha doSapUrNa tAdAtmya kA bhrama naSTa ho jAtA hai taba puruSa prakRti ke paMje se mukta hokara apane svarUpa meM sthita ho jAtA hai, yahI mokSa hai / sAMkhyadarzana meM mokSa kI sthiti ko kaivalya bhI kahA hai / sAMkhya dRSTi se puruSa nitya mukta hai| hone para use yaha anubhava hotA hai ki vaha to kabhI bhI prastuta tathya kA parijJAna na hone se vaha apane svarUpa ko kaivalya aura kucha bhI nahIM usake vAstavika svarUpa kA jJAna hai / sAMkhyayogasammata mukti svarUpa meM evaM nyAya-vaizeSikasammata mukti svarUpa meM yaha antara hai ki nyAyavaizeSika ke anusAra mukti dazA meM AtmA kA apanA dravya rUpa hone para bhI vaha cetanAmaya nahIM hai| mukti dazA meM caitanya ke sphUraNA yA abhivyakti jaise vyavahAra ko avakAza nahIM hai / mukti meM buddhi, sukha Adi kA Atyantika uccheda hokara AtmA kevala kUTastha nitya dravya rUpa se astitva dhAraNa karatA hai| sAMkhya yoga kI dRSTi se AtmA sarvathA nirguNa hai, svataH prakAzamAna cetanA rUpa hai aura sahaja bhAva se astitva dhAraNa karane vAlA hai / nyAya-vaizeSika ke anusAra mukti MILIA viveka jJAna ke udaya hone se pahale bhI vaha mukta thA, viveka jJAna udaya baMdhana meM nahIM par3A thA, vaha to hamezA mukta hI thA, para use bhUlakara svayaM ko prakRti yA usakA vihAra samajha rahA thA / khy * Jokes 2 000000000000 000000000000 10000 *S.Bhaste Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 262 | pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 000000000000 1000 dazA meM caitanya aura jJAna kA abhAva hai to sAMkhya-yoga kI duSTi se usakA sadbhAva hai| yaha donoM meM bahuta bar3A antara hai kintu jaba hama donoM pakSoM kI pAribhASika prakriyA kI ora dhyAna kendrita karate haiM to tAttvika dRSTi se donoM pakSoM kI mAnyatA meM vizeSa koI mahattva kA antara nahIM hai / nyAya-vaizeSika darzana ne zarIra, indriya Adi sambandhoM kI dRSTi se buddhi, sukha-duHkha, icchA, dveSa Adi guNoM kA mokSa meM Atyantika uccheda mAnA hai aura saMsAra dazA meM ve una guNoM kA astitva AtmA meM svIkArate haiN| sAMkhya aura yoga darzana sukha-duHkha, jJAna-ajJAna, icchA-dvaSa Adi bhAva puruSa meM na mAnakara antaHkaraNa ke pariNAma rUpa mAnate haiM aura usakI chAyA puruSa meM giratI hai, vahI Aropita saMsAra hai, etadartha ve mukti kI avasthA meM jaba sAtvika buddhi kA usake bhAvoM ke sAtha prakRti kA Atyantika vilaya hotA hai taba puruSa ke vyavahAra meM sukha-duHkha, icchA, dveSa prabhRti bhAvoM kI aura kartRtva kI chAyA kA bhI Atyantika abhAva ho jAtA hai| sAMkhya-yoga Atma-dravya meM guNoM kA upAdAna kAraNatva svIkAra kara usa para cintana karatA hai / vaha dravya aura guNa ke bheda ko vAstavika mAnatA hai / jabaki nyAya-vaizeSika puruSoM meM aisA kucha bhI na mAnakara prakRti ke prapaMca dvArA hI ye sabhI / vicAra-vyavahAra hote haiM, aise bheda ko vaha Aropita ginatA hai| caubIsa tattvavAdI prAcIna sAMkhya paramparA kI baMdha mokSa prakriyA paccIsa tattvavAdI sAMkhya paramparA se pRthaka hai / vaha mokSa avasthA meM buddhi sattva aura usameM samutpanna hone vAle sukha-duHkha, icchA, dveSa, jJAna-ajJAna prabhRti bhAvoM kA mUla kAraNa pradhAna meM Atyantika vilaya mAnakara mukta svarUpa kA varNana karatA hai kintu vaha yoM nahIM kahatA ki mukta AtmA yAni cetanA, cUMki prastuta vAda meM prakRti se bhinna aisI cetanA ko avakAza nahIM hai| caubIsa tattvavAdI sAMkhya aura nyAya-vaizeSika kI vicAradhArA meM bahuta adhika samAnatA hai| prathama pakSa kI dRSTi se mokSa avasthA meM prakRti ke kArya prapaMca kA atyanta vilaya hotA hai aura dvitIya pakSa mukti dazA meM AtmA ke guNaprapaMca kA atyanta abhAva svIkAra karatA hai / prathama ne jise kAryaprapaMca kahA hai use hI dUsare ne guNaprapaMca kahA / donoM ke AtmA ke svarUpa ke sambandha meM yatkiMcit antara hai, vaha kevala pariNAmInityatva aura kUTasthanityatva ke ekAntika paribhASA bheda ke kAraNa se hai| jJAna, sukha-duHkha, icchA, dvaSa prabhRti guNoM kA utpAda aura vinAza vastutaH AtmA meM hotA hai / yaha mAnane para bhI nyAya-vaizeSika darzana AtmA ko kucha avasthAntara ke atirikta artha meM kUTasthanitya vaNita karatA hai| yaha kucha vicitra-sA lagatA hai para usakA rahasya usake bhedavAda meM sannihita hai| nyAya-vaizeSikadarzana ne guNa-guNI meM atyanta bheda mAnA hai / jaba guNa utpanna hote haiM yA naSTa hote haiM taba usake utpAda aura vinAza kA sparza usake AdhArabhUta guNI dravya ko nahIM hotaa| jo yaha avasthAbheda hai vaha guNI kA nahIM, apitu guNoM kA hai / isI prakAra ve AtmA ko karttA, bhoktA, baddha yA mukta vAstavika rUpa meM svIkAra karate haiM / isake atirikta avasthA bheda kI Apatti yukti, prayukti se pRthak kara kUTasthanityatva kI mAnyatA se cipake rahate haiM / sAMkhyayoga darzana nyAya-vaizeSika ke samAna guNa-guNI kA bheda nahIM mAnatA hai / nyAya-vaizeSika ke samAna guNoM kA utpAda-vinAza mAnakara puruSa kA kUTasthanityatva kA rakSaNa nahIM kiyA jA sakatA, ataH usane nirguNa puruSa mAnane kI pRthak rAha apnaaii|10 unhoMne kartRtva, bhoktRtva, baMdha, mokSa Adi apasthAeM puruSa meM upacarita mAnI hai aura kUTastha nityatva pUrNarUpa se ghaTita kiyA hai| kevalAdva tI zaMkara yA aNujIvavAdI rAmAnuja tathA vallama ye sabhI mukti dazA meM caitanya aura Ananda kA pUrNa prakAza yA AvirbhAva apanI-apanI dRSTi se svIkAra kara kUTasthanityatA ghaTita karate haiN| eka dRSTi se dekheM to aupaniSad darzana kI kalpanA nyAya-vaizeSika darzana ke sAtha utanI mela nahIM khAtI jitanI sAMkhyayoga ke sAtha mela khAtI hai| sabhI aupaniSad darzana mukti avasthA meM sAMkhya-yoga ke samAna zuddha cetanA rUpa meM brahma tattva yA jIva tattva kA avasthAna svIkAra karate haiM / 16 bauddhadarzana anya darzanoM meM jise mokSa kahA hai use bauddha darzana ne nirvANa kI saMjJA pradAna kI hai| buddha ke abhimatAnusAra jIvana kA carama lakSya duHkha kI Atyantika nivRtti hai, athavA nirvANa hai / kyoM ki samasta dRzya sattA anitya hai, kSaNabhaMgura m o minternation Parerson Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSa aura mokSamArga | 263 000000000000 000000000000 hai, evaM anAtma hai, ekamAtra nirvANa hI sAdhya hai / 20 nirvANa bauddhadarzana kA mahattvapUrNa zabda hai| pro0 mUrti ne bauddha darzana ke itihAsa ko nirvANa kA itihAsa kahA hai / 21 prophesara yadunAtha sinhA nirvANa ko bauddha zIlAcAra kA mUlAdhAra mAnate haiM / 22 abhidhamma mahAvibhASA zAstra meM nirvANa zabda kI aneka vyutpattiyAM batAI haiN| jaise vANa kA artha punarjanma kA rAstA aura nir kA artha chor3anA hai ata: nirvANa kA artha huA sthAyI rUpa se punarjanma ke sabhI rAstoM ko chor3a denaa| vANa kA dUsarA artha durgandha aura nir kA artha 'nahIM' hai ataH nirvANa eka aisI sthiti hai jo duHkha dene vAle kamoM kI durgandha se pUrNatayA mukta hai| vANa kA tIsarA artha ghanA jaMgala hai aura nir kA artha hai sthAyI rUpa se chuTakArA pAnA / vANa kA caturtha artha bunanA hai aura nir kA artha nahIM hai ataH nirvANa aisI sthiti hai jo sabhI prakAra ke duHkha dene vAle karmoM rUpI dhAgoM se jo janma-maraNa kA dhAgA bunate haiM unase pUrNa mukti hai / 27 pAlI TeksTa sosAyaTI dvArA prakAzita pAlI-aMgrejI zabda koSa meM 'nivvAna' zabda kA artha bujha jAnA kiyA hai| amara koSa meM bhI yahI artha prApta hotA hai| rIja DeviDsa thaoNmasa, Ananda kumAra-svAmI, pI0 lakSmInarasu, dAhala mena, DA0 rAdhAkRSNan, pro0 je0 ena0 sinhA, DA0 sI0 DI0 zarmA prabhRti aneka vijJoM kA yaha pUrNa nizcita mata hai ki nirvANa vyaktitva kA uccheda nahIM hai apitu yaha naitika pUrNatva kI aisI sthiti hai jo Ananda se paripUrNa hai| DA. rAdhAkRSNana likhate haiM-nirvANa na to zUnya rUpa hai aura na hI aisA jIvana hai jisakA vicAra mana meM A sake, kintu yaha ananta yathArtha sattA ke sAtha aikyabhAva sthApita kara lene kA nAma hai, jise buddha pratyakSarUpa se svIkAra nahIM karate haiN|24 buddha kI dRSTi se 'nivvAna' uccheda yA pUrNa kSaya hai parantu yaha pUrNa kSaya AtmA kA nahIM hai / yaha kSaya lAlasA, tRSNA, jijIviSA evaM unakI tInoM jar3eM rAga, jIvana dhAraNa karane kI icchA aura ajJAna kA hai / 25 pro. meksamUlara likhate haiM ki yadi hama dhammapada ke pratyeka zloka ko dekheM jahA~ para nirvANa zabda AtA hai to hama pAyeMge ki eka bhI sthAna aisA nahIM haiM jahA~ para usakA artha uccheda hotA ho / sabhI sthAna nahIM to bahuta adhika sthAna aise haiM jahA~ para hama nirvANa zabda kA uccheda artha grahaNa karate haiM to ve pUrNata: aspaSTa ho jAte haiM / 26 rAjA milinda kI jijJAsA para nAgasena ne vividha upamAyeM dekara nirvANa kI samRddhi kA pratipAdana kiyA hai / 27 jisase yaha spaSTa hotA hai ki buddha kA nirvANa nyAya-vaizeSikoM ke mokSa ke samAna kevala eka niSedhAtmaka sthiti nahIM hai| tathAgata buddha ne aneka avasaroM para nirvANa ko avyAkRta kahA hai| vicAra aura vANI dvArA usakA varNana nahIM kiyA jA sakatA / prasenajita ke praznoM kA uttara detI huI khemA bhikSuNI ne kahA-jaise gaMgA nadI ke kinAre par3e hue reta ke kaNoM ko ginanA kathamapi sambhava nahIM hai, yA sAgara ke pAnI ko nApanA sambhava nahIM hai usI prakAra nirvANa kI agAdhatA ko nApA nahIM jA sakatA / 26 buddha ke pazcAt unake anuyAyI do bhAgoM meM baMTa gaye, jinheM hInayAna aura mahAyAna kahA jAtA hai / anya siddhAntoM ke sAtha unake ziSyoM meM isa sambandha meM matabheda huA ki hamArA lakSya hamArA hI nirvANa hai yA sabhI jIvoM kA nirvANa hai ? buddha ke kucha ziSyoM ne kahA-hamArA lakSya kevala hamArA hI nirvANa hai / dUsare ziSyoM ne unakA prativAda karate hue kahA-hamArA lakSya jIvana mAtra kA nirvANa hai| prathama ko dvitIya ne svArthI kahA aura unakA tiraskAra karane ke lie unako hInayAna kahA aura apane Apako mahAyAnI kahA / svayaM hInayAnI isa bAta ko svIkAra nahIM karate, ve apane Apako theravAdI (sthaviravAdI) kahate haiN| saMkSepa meM sAra yaha hai ki buddha ne svayaM nirvANa ke svarUpa ke sambandha meM apanA spaSTa mantavya prastuta nahIM kiyA, jisake phalasvarUpa katipaya vidvAnoM ne nirvANa kA zUnyatA ke rUpa meM varNana kiyA hai to katipaya vidvAnoM ne nirvANa ko pratyakSa AnandadAyaka batAyA hai|26 rAja 05Bzine Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 264 | pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 000000000000 jainadarzana vaidikadarzana va bauddhadarzana meM jisa prakAra mokSa aura nirvANa ke sambandha meM vibhinna mata haiM; vaise jainadarzana meM kisI bhI sampradAya meM matabheda nahIM hai| merI dRSTi se isakA mUla kAraNa yaha hai ki vedoM ke mokSa ke sambandha meM koI carcA nahIM kI gaI aura vaidika AcAryoM ne use AdhAra banAkara aura apanI kamanIya kalpanA kI tUlikA se usake svarUpa kA citraNa kiyA hai| bauddha sAhitya kA paryavekSaNa karane se yaha spaSTa parijJAta hotA hai ki tathAgata buddha ne apane Apako sarvajJa nahIM kahA hai| unhoMne apane ziSyoM ko yaha Adeza diyA ki tuma mere kathana ko bhI parIkSaNa-prastara para kasa kara dekho ki vastutaH vaha satya tathyayukta hai yA nahIM, kintu bhagavAna mahAvIra ne apane Apako sarvajJa batAkara aura sarvajJa ke vacanoM para pUrNa vizvAsa rakhane kI prabala preraNA pradAna kii| jisake kAraNa jainadharma meM zraddhA kI pramukhatA rahI / sarvajJa ke vacana ke viparIta tarka karanA bilakula hI anucita mAnA gayA, jisase tattvoM ke sambandha meM yA mokSa ke sambandha meM kisI bhI prakAra kA matabheda nahIM ho skaa| janadarzana pariNAmI nityatA ke siddhAnta ko mAnya karatA hai kintu prastuta siddhAnta sAMkhya-yoga ke samAna kevala jar3a arthAt acetana taka hI samarpita nahIM hai| usakA yaha bajra AghoSa hai ki cAhe jar3a ho yA cetana sabhI pariNAmI nitya haiN| yahA~ taka ki yaha pariNAmI nityatA dravya ke atirikta usake sAtha hone vAlI zaktiyoM (guNa paryAyoM) ko bhI vyApta karatA hai| jainadarzana Atma dravya ko nyAya-vaizeSika ke samAna vyApaka nahIM mAnatA aura rAmAnuja ke samAna AtmA ko aNu bhI nahIM mAnatA kintu vaha Atma-dravya ko madhyama pariNAmI mAnatA hai| usameM saMkoca aura vistAra donoM guNa rahe hue haiM, jo jIva eka virATkAya hAthI ke zarIra meM rahatA hai vahI jIva eka nanhI-sI cIMTI meM bhI rahatA hai / dravya rUpa se jIva zAzvata hai kintu pariNAma kI dRSTi se usakI avasthAoM meM parivartana hotA hai / pariNAmI siddhAnta ko mAnane ke kAraNa janadarzana ne spaSTa rUpa se yaha mAnA hai ki jisa zarIra se jIva mukta hotA hai, usa zarIra kA jitanA AkAra hotA hai usase tRtIya bhAga nyUna vistAra sabhI mukta jIvoM kA hotA hai / 26 / smaraNa rakhanA cAhie ki AtmA meM jo saMkoca aura vistAra hotA hai vaha karmajanya zarIra ke kAraNa se hai| muktAtmAoM meM zarIrAbhAva hone se usameM saMkoca aura vistAra nahIM ho sktaa| muktAtmAoM meM jo AkRti kI kalpanA kI gaI hai vaha antima zarIra ke AdhAra se kI gaI hai| mukta jIva meM rUpAdi kA abhAva hai tathApi AkAza pradezoM meM jo Atma pradeza Thahare hue haiM usa apekSA se AkAra kahA hai| prastuta jainadarzana kI mAnyatA sampUrNa bhAratIya darzana kI mAnyatA se pRthak hai| yaha jainadarzana kI apanI maulika dena hai / isakA mUla kAraNa yaha hai ki kitane hI darzana AtmA ko vyApaka mAnate haiM to kitane hI darzana AtmA ko aNu mAnate haiM / isa kAraNa mokSa meM AtmA kA pariNAma kyA hai use ve spaSTa nahIM kara sake haiM, kintu janadarzana kI madhyama pariNAma kI mAnyatA hone se mukti dazA meM AtmA ke pariNAma ke sambandha meM eka nizcita mAnyatA hai| janadarzana ke anusAra mukta Atma dravya meM sahabhU-cetanA, Ananda Adi zaktiyA~ anAvRtta hokara pUrNa vizuddha rUpa se jJAna, sukha Adi rUpa meM pratipala pratikSaNa pariNamana karatI rahatI haiM, vaha mAtra kUTasthanitya nahIM apitu zakti rUpa se nitya hone para prati samaya hone vAle nitya nUtana sadRza pariNAma pravAha ke kAraNa pariNAmI hai| yaha jainadarzana kA mokSakAlIna AtmasvarUpa anya darzanoM se alaga-alaga hai| usameM anya darzanoM ke sAtha samAnatA bhI hai| dravya rUpa se sthira rahane ke sambandha meM nyAya-vaizeSika darzanoM ke sAtha usakA mela baiThatA hai aura sAMkhya-yoga evaM advaita darzanoM ke sAtha sahabhU guNa kI abhivyakti yA prakAza ke sambandha meM samAnatA hai| yadyapi yogAcAra yA vijJAnavAdI bauddha zAkhA ke granthoM se yaha bahuta spaSTa rUpa se phalita nahIM hotA tathApi yaha jJAta hotA hai ki vaha mUla meM kSaNikavAdI hone se mukti kAla meM Alaya vijJAna ko vizuddha mAnakara usakA nirantara kSaNa pravAha mAne tabhI bauddhadarzana kI mokSakAlIna mAnyatA saMgata baiTha sakatI hai| yadi ve isa prakAra mAnate haiM to jainadarzana kI mAnyatA ke atyadhika sannikaTa haiN| lein Education intomational Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSa aura mokSamArga | 265 mukti-sthAna mukta brahmabhUta yA nirvANa prApta AtmA ke svarUpa ke sambandha meM cintana ke pazcAt yaha prazna hai ki videha mukti prApta karane ke pazcAt AtmA kaunase sthAna para rahatA hai kyoMki cetana yA acetana jo dravya rUpa hai usakA sthAna avazya honA caahie| dArzanikoM ne prastuta prazna kA uttara mAnyatA bheda hone se vividha dRSTiyoM se diyA hai / nyAya-vaizeSika, sAMkhya aura yoga jisa prakAra AtmA ko vyApaka mAnate haiM usI prakAra aneka AtmA mAnate haiM, ve Atma vibhutvavAdI bhI haiM aura AtmabahutvavAdI bhI haiM / unakI dRSTi se mukta avasthA kA kSetra sAMsArika kSetra se pRthak nahIM hai| mukta aura saMsArI AtmA meM antara kevala itanA hI hai ki jo sUkSma zarIra anAdi anantakAla se AtmA ke sAtha lagA thA, jisake pariNAmasvarUpa nitya nUtana sthUla zarIra dhAraNa karanA par3atA thA, usakA sadA ke liye sambandha naSTa ho jAne se sthUla zarIra dhAraNa karane kI paramparA bhI naSTa ho jAtI hai| jIvAtmA yA puruSa paraspara sarvathA bhinna hokara mukti dazA meM bhI apane-apane bhinna svarUpa meM sarvavyApI haiM / kevalAdvaitavAdI brahmavAdI bhI brahma yA AtmA ko vyApaka mAnate haiM kintu nyAya-vaizeSika, sAMkhya aura yoga ke samAna jIvAtmA kA vAstavika bahutva nahIM maante| unakA mantavya hai ki mukta hone kA artha hai sUkSma zarIra yA antaHkaraNa kA sarvathA naSTa honA, usake naSTa hote hI upAdhi ke kAraNa jIva kI brahmasvarUpa se jo pRthakatA pratibhAsita hotI thI, vaha nahIM hotI / tattva rUpa se jIva brahma svarUpa hI thA, upAdhi naSTa hote hI vaha kevala brahmasvarUpa kA hI anubhava karatA hai| mukta aura sAMsArI AtmA meM antara yahI hai ki eka meM upAdhi hai, dUsare meM nahIM hai / upAdhi ke abhAva meM paraspara bheda bhI nahIM hai, vaha kevala brahmasvarUpa hI hai / aNujIvAtmavAdI vaiSNava paramparAoM kI kalpanAyeM pRthaka-pRthaka rAmAnuja viziSTAItI hai| vastutaH jIva bahutva ko mAnate haiM / kintu jIva kA parabrahma vAsudeva se sarvathA bheda nahIM hai / jaba jIvAtmA mukta hotA hai taba vAsudeva ke dhAma baikuNTha yA brahmaloka meM jAtA hai, vaha vAsudeva ke sAnnidhya meM usake aMza rUpa se usake sadRza hokara rahatA hai / madhya jo aNujIvAdI haiM, ve jIva ko parabrahma se sarvathA mitra mAnate haiM kintu mukta jIva kI sthiti viSNu ke sannidhAna meM arthAt lokavizeSa meM kalpita karate haiM / zuddhAdvaita vallabha bhI aNujIvavAdI haiM kintu sAtha hI ve parabrahma pariNAmavAdI haiN| unakA mantavya hai ki kucha makta jIva aise haiM jo mukta hone para akSara brahma meM eka rUpa ho jAte haiM aura dUsare puSTi bhakti jIva aise haiM jo parabrahma svarUpa hone para bhI bhakti ke lie punaH avatIrNa hote haiM aura muktavat saMsAra meM vicaraNa karate haiM / bauddharaSTi se bauddhadarzana kI dRSTi se jIva yA pudgala koI bhI zAzvata dravya nahIM hai, ataH punarjanma ke samaya ve jIva kA eka sthAna se dUsare sthAna para jAnA nahIM mAnate haiM / unakA abhimata yaha hai ki eka sthAna para eka citta kA nirodha hotA hai aura dUsare sthAna para naye citta kI utpatti hotI hai / rAjA milinda ne AcArya nAgasena se prazna kiyA ki pUrvAdi dizAoM meM aisA kauna-sA sthAna vizeSa hai jisake sannikaTa nirvANa sthAna kI avasthiti hai| AcArya ne kahA- nirvANa sthAna kahIM kisI dizA vizeSa meM avasthita nahIM hai, jahA~ para jAkara yaha muktAtmA nivAsa karatI ho / pratiprazna kiyA gayA - jaise samudra meM ratna, phUla meM gaMdha, kheta meM dhAnya Adi kA sthAna niyata hai vaise hI nirvANa kA sthAna bhI niyata honA caahie| yadi nirvANa kA sthAna nahIM hai to phira yaha kyoM nahIM kahate ki nirvANa bhI nahIM hai / nAgasena ne kahA- rAjan ! nirvANa kA niyata sthAna na hone para bhI usakI sattA hai| nirvANa kahIM para bAhara nahIM hai / usakA sAkSAtkAra apane vizuddha mana se karanA par3atA hai| jaise do lakar3iyoM ke saMgharSa se agni paidA hotI hai yadi 000000000000 * 000000000000 0000000000 Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 266 | pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 000000000000 LUNAS URETIRITTLY INTTTTTTTTTT koI yaha kahe ki pahale agni kahA~ thI to yaha nahIM kahA jA sakatA vaise hI vizuddha mana se nirvANa kA sAkSAtkAra hotA hai kintu usakA sthAna batAnA sambhava nahIM hai| rAjA ne punaH prazna kiyA-hama yaha mAna leM ki nirvANa kA niyata sthAna nahIM hai, tathApi aisA koI nizcita sthAna honA cAhie jahA~ para avasthita rahakara pudgala nirvANa kA sAkSAtkAra kara sake / AcArya ne uttara dete hue kahA-rAjan ! pudgala zIla meM pratiSThita hokara kisI bhI AkAza pradeza meM rahate hue nirvANa kA sAkSAtkAra kara sakatA hai| jainadarzana jainadarzana kI dRSTi se AtmA kA mUla svabhAva Urdhvagamana hai / 31 jaba vaha karmoM se pUrNa mukta hotA hai taba vaha Urdhvagamana karatA hai aura Urdhvaloka ke agrabhAga para avasthita hotA hai kyoMki Age dharmAstikAya kA abhAva hai ata: vaha Age jA nahIM sakatA / vaha lokAgravartI sthAna siddha zilA ke nAma se vizrata hai| jaina sAhitya meM siddhazilA kA vistAra se nirUpaNa hai, vaisA nirUpaNa anya bhAratIya sAhitya meM nahIM hai| eka bAta smaraNa rakhanI cAhie ki jaina dRSTi se mAnava loka 45 lAkha yojana kA mAnA gayA hai to siddha kSetra bhI 45 lAkha yojana kA hai| mAnava cAhe jisa sthAna para rahakara sAdhanA ke dvArA karma naSTa kara mukta ho sakatA hai| isa prakAra hama dekhate haiM ki mokSa AtmA kA pUrNa vikAsa hai aura pUrNa rUpa se duHkha-mukti hai / mokSamArga aba hameM mokSamArga para cintana karanA hai / jisa prakAra cikitsA paddhati meM roga, rogahetu, Arogya aura bhaiSajya ina cAra bAtoM kA jJAna paramAvazyaka 32 vaise hI AdhyAtmika sAdhanA paddhati meM (1) saMsAra, (2) saMsAra hetu, (3) mokSa, (4) mokSa kA upAya, ina cAra kA jJAna paramAvazyaka hai| vaidika paramparA kA vAGmaya atyadhika vizAla hai| usameM nyAya, vaizeSika, sAMkhya, yoga, pUrvamImAMsA, uttaramImAMsA prabhRti aneka dArzanika mAnyatAyeM haiN| kintu upaniSad evaM gItA jaise grantharatna haiM jinheM sampUrNa vaidika paramparAe~ mAnya karatI haiN| unhIM granthoM ke cintana-sUtra ke AdhAra para AcArya pataMjali ne sAdhanA para vistAra se prakAza DAlA hai| usameM heya34, heyahetu35, hAna36 aura hAnopAya37 ina cAra bAtoM para vivecana kiyA hai| nyAyasUtra ke bhASyakAra vAtsyAyana ne bhI ina cAra bAtoM para saMkSepa meM prakAza DAlA hai|38 tathAgata buddha ne ina cAra satyoM ko Aryasatya kahA hai| (1) duHkha (heya), (2) duHkhasamudaya (heyahetu) (3) duHkhanirodha (hAna), (4) duHkhanirodhagAminI pratipad (hAnopAya)36 / jainadarzana ne ina cAra satyoM ko (1) bandha, (2) Asrava, (3) mokSa (4) aura saMvara ke rUpa meM prastuta kiyA hai| __baMdha-zuddha caitanya ke ajJAna se rAga-dveSa prabhRti doSoM kA pariNAma hai, ise hama heya athavA duHkha bhI kaha sakate haiN| Asrava kA artha hai jina doSoM se zuddha caitanya baMdhatA hai yA lipta hotA hai ise hama heyahetu yA duHkhasamudaya bhI kaha sakate haiN| mokSa kA artha hai-sampUrNa karma kA viyoga / ise hama hAna yA duHkhanirodha kaha sakate haiN| saMvara-karma Ane ke dvAra ko rokanA yaha mokSamArga hai / ise hama hAnopAya yA nirodhamArga bhI kaha sakate haiN| sAmAnya rUpa se cintana kareM to jJAta hogA ki sabhI bhAratIya AdhyAtmika paramparAoM ne cAra satyoM ko mAnA hai| saMkSepa meM cAra satya bhI do meM samAviSTa kiye jA sakate haiM (1) baMdha-jo duHkha yA saMsAra kA kAraNa hai aura (2) usa baMdha ko naSTa karane kA upAya / pratyeka AdhyAtmika sAdhanA meM saMsAra kA mukhya kAraNa avidyA mAnA hai / avidyA se hI anya rAga-dveSa, kaSAya-kleza Adi samutpanna hote haiM / AcArya pataMjali ne avidyA, asmitA, rAgadveSa aura abhiniveza ina pAMca klezoM 00088 DO mvameducationtemationnain Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSa aura mokSamArga | 267 000000000000 000000000000 kA nirdeza kara avidyA meM sabhI doSoM kA samAveza kiyA hai / unhoMne avidyA ko sabhI klezoM kI prasavabhUmi kahA haiN|40 inhIM pA~ca klezoM ko IzvarakRSNa ne sAMkhyakArikA meM pAMca viparyaya ke rUpa meM citrita kiyA hai|41 maharSi kaNAda ne avidyA ko mUla doSa ke rUpa meM batAkara usake kArya ke rUpa meM anya doSoM kA sUcana kiyA hai / 42 akSapAda avidyA ke sthAna para 'moha' zabda kA prayoga karate haiN| moha ko unhoMne sabhI doSoM meM mukhya mAnA hai / yadi moha nahIM hai to anya doSoM kI utpatti nahIM hogii| kaThopaniSad.4 zrImad bhagavadgItA aura brahmasUtra meM bhI avidyA ko hI mukhya doSa mAnA hai| majjhimanikAya Adi granthoM meM tathAgata buddha ne saMsAra kA mUla kAraNa avidyA ko batAyA hai| avidyA hone se hI tRSNAdi doSa samutpanna hote haiM / 46 jainadarzana ne saMsAra kA mUla kAraNa darzanamoha aura cAritramoha ko mAnA hai| anya dArzanikoM ne jise avidyA, viparyaya, moha yA ajJAna kahA hai use hI jainadarzana ne darzanamoha yA mithyAdarzana ke nAma se abhihita kiyA hai| anya darzanoM ne jise asmitA, rAga, dveSa yA tRSNA kahA hai use jainadarzana ne cAritramoha yA kaSAya kahA hai / isa prakAra vaidika, bauddha aura jaina paramparA saMsAra kA mUla avidyA yA moha ko mAnatI haiM aura sabhI doSoM kA samAveza usa meM karatI haiN| saMsAra kA mUla avidyA hai to usase mukta hone kA upAya vidyA hai / etadartha kaNAda ne vidyA kA nirUpaNa kiyA hai| pataMjali ne usa vidyA ko vivekakhyAti kahA hai| akSapAda ne vidyA aura vivekakhyAti ke sthAna para tattvajJAna yA samyagjJAna pada kA prayoga kiyA hai| bauddha sAhitya meM usake lie mukhya rUpa se 'vipassanA' yA prajJA zabda vyavahuta hue haiM / jainadarzana meM bhI samyagajJAna zabda kA prayoga huA hai| isa prakAra sabhI bhAratIya darzanoM kI paramparAe~ vidyA tattvajJAna, samyagjJAna, prajJA Adi se avidyA yA moha kA nAza mAnatI haiM aura usase janma paramparA kA anta hotA hai / AdhyAtmika dRSTi se avidyA kA artha hai apane nija svarUpa ke jJAna kA abhAva / AtmA, cetana yA svarUpa kA ajJAna hI mUla avidyA hai / yahI saMsAra kA mUla kAraNa hai| ___vaidika paramparA ne sAdhanA ke vividha rUpoM kA varNana kiyA hai kintu saMkSepa meM gItA meM jJAna, bhakti aura karma, ina tInoM aMgoM para prakAza DAlA hai / tathAgata buddha ne (1) samyag dRSTi, (2) samyak saMkalpa, (3) samyak vAk, (4) samyak karmAnta (5) samyak AjIva (6) samyak vyAyAma, (7) samyak smRti aura (8) samyak samAdhi ko Arya aSTAGgika mArga kahA hai|48 aura mArgoM meM use zreSTha batAyA hai|46 buddhaghoSa ne saMkSepa meM use zIla, samAdhi aura prajJA kahA hai / 50 jainadarzana ne samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra ko mokSamArga kahA hai / 51 isa prakAra samanvaya kI dRSTi se dekhA jAye to jJAna, bhakti aura karma; zIla, samAdhi aura prajJA; samyagdarzana, samyagjJAna aura samyakcAritra yaha mokSamArga hai| zabdoM meM antara hone para bhI bhAva sabhI kA eka jaisA hai| zabdajAla meM na ulajhakara satya tathya kI ora dhyAna diyA jAye to bhAratIya darzanoM meM mokSa aura mokSa mArga meM kitanI samAnatA hai, yaha sahaja hI parijJAta ho skegaa| "IzvarakRSNa 1 philaoNsaphI biginsa ina vaNDara 2 darzana kA prayojana, pR026-DA0 bhagavAnadAsa 3 (ka) athAto dharmajijJAsA-vaizeSikadarzana : (kha) duHkha trayAbhidhAtA jijJAsA-sAMkhyakArikA 1, IzvarakRSNa (ga) athAto dharmajijJAsA-mImAMsAsUtra 1, jaiminI (gha) athAto brahmajijJAsA-brahmasUtra 111 4 dekhie, bhagavatI Adi jaina Agama 5 adhyAtma vicAraNA, pR074, paM0 sukhalAlajI saMghavI, gujarAta vidyA sabhA, ahamadAbAda 4 . ATARA -~- :S.Brot-/- -J myantibrarynerg Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 268 | pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 000000000000 NE Minit OTODA w JAIAIL LISH LAGE di7WN Ta JAINIK 6 (ka) muNDakopaniSad 111 / 6 (kha) vaizeSikasUtra 71 / 22 (ga) nyAyamaJjarI (vijayanagaram) pR0 468 (gha) prakaraNa paMjikA, pR0 158 7 (ka) bRhadAraNyaka upaniSad 5 / 6 / 1 (kha) chAndogya upaniSad 5 / 18 / 1 (ga) maitrI upaniSad 638 8 adhyAtma vicAraNA pR0 75 6 (ka) AtyantikI duHkha nivRttiH (mokSaH), (kha) (mokSaH) carama duHkhadhvaMsa:-tarkadIpikA 10 nyAyasUtra 1 / 122 para bhASya / 11 tadabhAve saMyogAbhAvo'prAdurbhAvazca mokssH|-vaishessiksuutr 5 / 2 / 18 12 (mokSaH) Atyantiko duHkhaabhaavH|-nyaayvaattik 13 (ka) tadevaM dhiSaNAdInAM navAnAmapi mUlataH / guNAnAmAtmanodhvaMsaH sopavarga: pratiSThitaH / / -nyAyamaJjarI, pRSTha 508 (kha) tadatyanta vimoksso'pvrgH|-smaassy nyAyasUtra 12122 14 syAdvAdamaJjarI, pR063 varaM vRndAvane ramye kroSTTatvamabhivAJchitam / natu vaizeSikI mukti gautamo gantumicchati / -syAdvAdamaJjarI meM uddhRta, pR0 63 bhAratIya darzana meM mokSa-cintana, eka tulanAtmaka adhyayana-DA. azokakumAra lADa, madhyapradeza hindI grantha akAdamI, 67 mAlavIya nagara, pra0 saMskaraNa 1673 tasmAnnabadhyatenA'pi mucyate nA'pi saMsarati kazcita / saMsarati badhyate mucyate ca nAnAzrayA prakRti / -sAMkhyakArikA 62 anAditvAnirguNatvAt paramAtmAyamavyaya / zarIrastho'pi kaunteya na karoti na lipyate / / yathA sarvagataM saukSamyAdAkAzaM nopalipyate / sarvatrA'vasthito dehe tathA''tmA nopalipyate // -gItA 13 / 31-32 16 adhyAtma vicAraNA ke AdhAra se, pR084 20 bhAratIya darzana-DA0 baldeva upAdhyAya 21 hisTrI oNpha philAsaphI-IsTarna eNDa vesTarna, volyUma, pR0 212 22 hisTrI oNpha iNDiyana philAsaphI, pR0 328 23 sisTamsa Apha buddhisTika thaoNTa, pR0 31 24 bhAratIya darzana, bhAga-1, pR0 411-14 25 (ka) dhammapada 154 / (kha) dekheM-saMyukta nikAya ke oghataraNa sutta, nimokkha sutta, saMyojanasutta tathA baMdhana sutta / 26 ena0 ke0 bhagata : paTanA yunivarsiTI rIDarazipa, lekcarsa 1624-25 pR0 165 27 saMyukta nikAya khemAtherI sutta 28 bhAratIya darzana, bhAga-1, pR0 416-417 -DA. rAdhAkRSNana, dvi saMskaraNa 26 usseho jassa jo hoi bhavammi carimammi u / timAgahINA tatto ya siddhANogAhanA bhave ||--uttraadhyyn 36 / 65 30 milinda prazna 4862-64 31 (ka) uDDhaM pakkamaI disaM-uttarAdhyayana 1682 (kha) prazamarati prakaraNa 264 kA bhASya (ga) tadanantaramevordhvamAlokAntAt sa gacchati pUrvaprayogAsaGgatvabandhacchedordhvagauraveH kulAlacakraDolAyA... siddha gati smRtAH |-tttvaarthraajvaattik / RAand HINITION .. Jain Education international For Private Personal use only www.ameraty.org Page #11 -------------------------------------------------------------------------- ________________ mokSa aura mokSamArga | 269 32 carakasaMhitA sthAna a0 1 zlo0 128-30 33 yathA cikitsAzAstraM catuvyuhaM rogo rogahetu: Arogya bhaiSajyamiti evamidamapi zAstraM catuvyu hameva / tadyathA saMsAra, saMsAra hetuH mokSo mokSopAya iti -yogadarzana bhASya 21-15 34 heyaM duHkhamanAgatam / -yogadarzana sAdhana pAda 16 35 draSTa dRzyayoH saMyogo heyhetuH| vahI 17 36 tadabhAvAt saMyogAbhAvo hAnaM tadRzeH kaivalyam |-vhii 25 37 vivekAkhyAtiraviplaka haanopaayH|-vhii 26 38 heyaM tasya nirvartakaM hAnamatyantikaM tasyopAyo'dhigantavya ityaMtAni catvAryarthapadAni samyaga buddhavA niHzreyasamadhi gacchati-nyAyabhASya 1, 1, 1, 36 majjhimanikAya-bhayabhekha sUtta 4 000000000000 000000000000 avidyAkSetramuttareSAM prasupta tanu vicchinno dArANAm |-yogdrshn 2 / 3-4 41 sAMkhyakArikA 47-48 42 dekhie prazastapAda bhASya, saMsArApavarga (ka) duHkhajanmapravRttidoSamithyAjJAnAnAmuttarottarApAye tadanantarApAyAdapavarga:-nyAyasUtra 11112 tattra rAzyaM rAgadveSa mohAntara bhAvAt / -nyAyasUtra 4 / 1 / 3 teSAM moha yApIyAnnAmUDhasyetarotpatteH-nyAyasUtra 4 / 116 (kha) nyAyasUtra kA bhASya bhI dekheN| 44 avidyAyAmantarevartamAnAH svayaM dhIrAH paMDitaM manyamAnAH danDamyamANAH pariyanti mUr3hAandhanavanIyamAnA yathA andhA |-ktthopaanissd 1 / 2 / 5 ajJAnenAvRttaM jJAnaM tena muhyAti jantavaH jJAnena tu tadajJAna yaSAM nAzitamAtmanaH / / 45 teSAmAdityavajjJAna prakAzayati tatparam |-shriimdbhgvdgiitaa 5 / 15 46 majjhima nikAya mahA tanhA saMkhaya sutta 38 47 vizuddhi magga 117 48 majjhima nikAya sammAdiTThi suttanta 6 46 maggAnaM aTThaGgiko settttho| 50 vizuddhi maarg| 51 samyagdarzanajJAna cAritrANi mokssmaargH|-tttvaarth sUtra 111 Main amme WWS ...- . .'.BAAT-di/