Book Title: Bhagwan Mahavir ke Jivan Sutra
Author(s): Shreechand Surana
Publisher: Z_Sumanmuni_Padmamaharshi_Granth_012027.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/211527/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ bhagavAn mahAvIra ke jIvana sUtra jIvana jIne kI kalA ke marmajJa AcArya vinobA bhAve ne eka bAra jIvana kI paribhASA karate hue kahA thArasAyana zAstra kI bhASA meM pAnI kA sUtra hai - HO (eca-TU-o) yAnI do bhAga hAiDrojana aura eka bhAga AksIjana milakara pAnI banatA hai| isI prakAra jIvana kA sUtra hai - MA (ema-TU-e) do bhAga, meDITezana ( cintana-manana) aura eka bhAga ekTIviTI ( pravRtti ) | pahale vicAra phira AcAra bhagavAn mahAvIra ne kevala tattvoM kA hI udbodhana nahIM diyA apitu aise jIvana sUtra bhI diye haiM jisameM AplAvita hokara zraddhAlu apane jIvana ko sarvAMgINa banA sakatA hai| isake lie Avazyaka hai - jJAna aura kriyA kA samanvaya, madhura satya se jur3Ava, vivekapUrvaka dharma kriyA kA AcaraNa / prastuta hai - jaina jagat ke supratiSThita vidvAn zrI zrIcaMda jI surAnA 'sarasa' kA yugAnukUla Alekha / - sampAdaka mAnava jIvana aura pazu jIvana meM yahI eka mukhya bheda hai ki pazu jIvana kevala pravRtti pradhAna hai / usameM kriyA hotI hai, kintu cintana nhiiN| jabaki mAnavIya jIvana cintana pradhAna hai| usameM kriyA hotI hai, kintu cintanapUrvaka / vicAra, manana, jJAna yaha mAnavIya guNa haiN| manuSya jo kucha karatA hai, pahale socatA hai| jo pahale socatA hai, use bAda meM socanA, pachatAnA nahIM pdd'taa| vaha khUba soca-vicAra kara, samajhakara apanI pravRtti kA lakSya nizcita karatA hai / pravRtti kI prakRti nizcita karatA hai aura pravRtti kA pariNAma bhii| usake pazcAt hI vaha pravRtti karatA hai / isa prakAra mAnava kI pratyeka pravRtti/ ekTIviTI meM pahale cintana-manana arthAt meDiTezana kiyA jAtA hai / 1. dazavaikAlika 4 / 60 2. sUtrakRtAMga 12/11 3. uttarA 2/63 bhagavAn mahAvIra ke jIvana sUtra f jaina saMskRti kA Aloka - jIvana ke isa sahaja niyama ko bhagavAn mahAvIra ne 'paDhamaM nANaM tao dayA" ke sarala siddhAMta dvArA prakaTa kiyA hai / bhagavAn mahAvIra kA darzana kriyAvAdI darzana hai / vaha kriyA, pravRtti evaM puruSArtha meM dRr3ha vizvAsa rakhatA hai / kintu kriyA ke sAtha jJAna kA saMyoga karatA hai / 'AhaMsu vijrA caraNaM pamokkhaM ? -vidyA aura AcaraNa ke milana se hI mukti hotI hai / sAdhu ke lie, AcArya ke lie jo vizeSaNa Ate haiM usameM eka mukhya vizeSaNa haivijrA-caraNa sampannA yA vijjA-caraNa pAragAra - arthAt jJAna evaM kriyA se sampanna evaM kriyA ke sampUrNa bhAvoM ko jAnane vaale| isase patA calatA hai ki bhagavAn mahAvIra kA kriyAvAda jJAnayukta kriyAvAda hai / ajJAna yA aviveka pUrvaka kI gaI kriyA 'kriyAvAda' nahIM hai, vaha 'ajJAnavAda' yA mithyAtva hai| jisakI dRSTi spaSTa hai, jisakA viveka jAgRta hai jo apane dvArA hone vAlI pravRtti ke pariNAmoM para pahale hI vicAra kara letA hai, vaha jJAnI hai / bhagavAn kahate haiM - NANI no paridevae vaha jJAnI karma karake phira zoka yA ciMtA nahIM karatA isalie - NANI no pamAyae / jJAnI kabhI apanI pravRtti meM, apane AcaraNa meM / AcAra meM pramAda nahIM krtaa| na to vaha Alasya karatA hai aura na hI niyama viruddha AcaraNa / 4. AcArAMga 3/3 zrIcanda surAnA 'sarasa' 7 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhanA kA mahAyAtrI : zrI sumana muni hama binA vicAre hI karate jAte haiM yA loka dikhAve ke rUpa meM pravAha meM bahate jAte haiN| isalie hamAre kriyA kalApoM meM, dhArmika kahe jAne vAle kriyA kAMDoM meM na to tejasvitA hotI hai na hI hRdayasparzitA hotI hai| vicAra zUnya kriyA hamAre AcaraNa ko prabhAvazAlI nahIM banA sakatI aura na hI koI jIvana meM parivartana lA sakatI hai| jisa kriyA va AcAra ke pIche vicAra nahIM hai, usase acche pariNAma kI kyA AzA kI jA sakatI hai? isalie bhagavAn mahAvIra kA yaha sabase mukhya jIvana sUtra hai - tattha bhagavayA pariNNA paveiyA' - bhagavAn ne yaha prajJA, viveka, vicAra batAyA hai ki jo bhI kAma karo, pahale usakA cintana manana karo, viveka kro| viveka kI rozanI hamAre karma ko caitanya aura pariNAmakArI bnaayegii| __isalie aise jJAnI ko, cintanazIla ko koI upadeza yA zikSA kI bhI jarUrata nahIM rhtii| uddeso pAsagassa nntthi|' jo svayaM draSTA hai, jo apanA mArga svayaM dekhatA hai, use kyA kisI dUsare mArga darzaka kI jarUrata rahatI hai? kimatthi uvAhI pAsagassa? na vijjai - kyA vicArazIla, vivekazIla draSTA ko kabhI upAdhi, parezAnI yA cintA hotI hai? nahIM hotii| bhagavAna mahAvIra kA yaha cintana hameM jIvana kA sabase pahalA niyama samajhAtA hai ki jo karo, vaha vivekapUrvaka kro| ___ dUsarI bAta ve apane jJAna ko dUsaroM para nahIM thopate haiM, kintu usI ke bhItara jJAna dRSTi jagAte haiN| use svataMtra cintana, svataMtra vicAra karane kA avasara dete hue kahate haiM - maimaM pAsa - he matimAna, tU svayaM vicAra kara, maiMne kahA hai, isalie tU mAnane ko bAdhya nahIM hai| kiMtu apanI buddhi kI tulA para tolakara isakI parIkSA kara aura phira vizvAsa kara / bhagavAn mahAvIra kA yaha kathana mAnava kI buddhi para, usakI vicAra kSamatA para gaharA vizvAsa prakaTa karatA hai| adhyAtmavAdI AcArya kundakunda kahate haiM - jaha visamuva jato vijo puriso Na mrnnmuvyaadi| jisa prakAra auSadha kA jJAtA vaidya viSa khAtA hai yA auSadha ke rUpa meM viSa detA hai taba bhI usase mRtyu nahIM hotI, apitu vaha viSa auSadha bhI roga kA pratIkAra karane vAlA hotA hai| ___ Aja hamAre jIvana meM cintana kI, jAgRti kI, viveka kI kamI A rahI hai| hama jo kucha kara rahe haiM, usake pIche yA to paramparA kI lIka pITI jAtI hai yA rUr3hi ke rUpa meM satya se jur3o ___ bhagavAn mahAvIra kA dUsarA mahatvapUrNa jIvana sUtra haisayA sacceNa sampanne / sadA satya se jur3e rho| sacce tattha karejuvakkama / jo satya ho, usameM puruSArtha karo, parAkrama kro| satya hI saMsAra meM mUla-bhUta zakti hai| isalie saccassa ANAe uvaTThie sa mehAvI mAraM tri| jo buddhimAna satya kA AdhAra lekara calatA hai, satya kA pakSa letA hai yA jIvana meM satya kA sahArA letA hai vaha saba prakAra ke bhayoM ko jIta jAtA hai| saba prakAra ke kaSToM se pAra pahu~ca jAtA hai| yahA~ taka ki mRtyu ko bhI jIta letA hai| bhagavAn mahAvIra ke sAmane gaNadhara gautama Ate haiN| ve kahate haiM - bhante ! Ananda zrAvaka kahatA hai, use aisA apUrva avadhi jJAna huA hai, jisase vaha vizAla kSetra ko dekha sakatA hai, parantu maiMne use kahA hai, aisA vizAla avadhijJAna zrAvaka ko nahIM ho sakatA hai, tumheM asatya kA 4. samayasAra 1/4 5. sUtrakRtAMga 15/3, AcArAMga sUtra 1/1 1. AcArAMga 2/6 2. AcArAMga 3/4 3. AcArAMga 3 6. sUtrakRtAMga 2/3/64 7. AcArAMga 3 8. vahI bhagavAn mahAvIra ke jIvana sUtra | Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ doSa laga rahA hai / bhante ! kyA merA kathana satya hai, yA Ananda zrAvaka kA kathana satya hai ? bhagavAn mahAvIra kahate haiM- "gautama ! Ananda zrAvaka kA kathana satya hai / tumane usake jJAna kA apalApa karake usakI avahelanA kI hai / ataH jAo use khamAo / " gautama turaMta jAte haiM aura Ananda zrAvaka ko khamAte haiM / apanI bhUla ke lie pazcAttApa karate haiM / bhagavAn mahAvIra satya ke pakSadhara the| eka zrAvaka ke satya kathana kA apalApa karane para apane pramukha ziSya gaNadhara ko bhI usake pAsa bhejakara kSamA mA~gane ko khaa| yaha ghaTanA batAtI hai, satya ke sAmane koI choTA-bar3A nahIM / satya hI mahAn hai / satya hI bhagavAna hai / saccakhu bhavaM ' jo satya kI rakSA karatA hai vaha svayaM surakSita rahatA hai, satya ko bhI bhaya nahIM / upaniSad kA pravaktA RSi kahatA hai - satyaM vadiSyAmi RtaM vadiSyAmi, tanmAmavatu tadvaktAramavatu maiM satya boluuNgaa| maiM nyAya yukta vANI bolUMgA / vaha satya merI aura bolane / sunane vAloM kI rakSA kare / satya samasta jagat ko abhaya kare / satya bhI madhura bolo kahate haiM satya kar3avA hotA hai| sunane meM, bolane meM satya kabhI-kabhI kaThora va apriya lagatA hai| isalie bhagavAn mahAvIra satya ko mAnate hue bhI satya ke sAtha mAdhurya kA yoga karate haiM / bhagavAn kahate haiM - bhAsiyavvaM hiyaM sacca - satya to bolo, parantu vaha hitakArI ho aura priya ho, madhura ho / satya sunakara kisI kA hRdaya dukhI na ho, kisI ke mana para AghAta nahIM lge| isa bAta kA bhI pUrA dhyAna rakhanA hai / 1. prazna vyAkaraNa 2 - 2. aitareya upaniSad 1/3 | bhagavAn mahAvIra ke jIvana sUtra jaina saMskRti kA Aloka eka tarapha prabhu satya ke pUrNa pakSadhara haiM to sAtha hI loka nIti va loka vyavahAra ko bhI mahatva dekara calate haiM / isalie satya ke sAtha loka nIti ko jor3ane kI bAta kahate haiM - saccaM pi hoi aliyaM jaM para pIDAkaraM vayaNaM / 4 jisa satya vacana ko sunakara kisI ke hRdaya para coTa lagatI hai, dUsaroM ko pIr3A hotI hai, aisA satya vacana asatya kI koTi meM hai| vaha satya, satya nahIM jo dUsaroM ke hRdayoM para ghAva kara de / oe tahIyaM pharusaM viyANe - jo satya kaThora ho, jisake sunane se sunane vAle kA mana khinna va dukhI ho jAtA hai, aisA satya vacana mata bolo / bhagavAn mahAvIra kA pramukha zrAvaka hai- mahAzataka / apanI pauSadhazAlA meM baiThA hai, jIvana kI antima ArAdhanA karatA hai, use avadhi jJAna ho jAtA hai| apanI ArAdhanA meM lIna hai tabhI usakI patnI revatI usake sAtha atyanta abhadra durvyavahAra karatI hai / bar3e hI azlIla vacana bolatI hai, jinheM sunate, sahate mahAzataka kA dhairya jabAva de jAtA hai / taba vaha usase kahatA hai revatI ! tU isa prakAra ke durAcaraNa ke kAraNa ghora rogoM kA zikAra hogI aura anta meM marakara prathama naraka meM jAyegI / vahA~ bhayaMkara yAtanAe~ bhogegii| pati kA yaha vacana sunakara revatI udbhrAMta ho jAtI hai - pati ne mujhe zApa de diyA / isa prakAra vaha bhayabhIta hokara Akula-vyAkula hokara idhara-udhara bhAgatI hai / AkulatA se chaTapaTAtI hai| chAtI pITatI hai| - dUsare dina prAtaH bhagavAn mahAvIra gaNadhara gautama ko kahate haiM gautama ! tuma jAo aura zrAvaka mahAzataka se kaho, usane apanI bhAryA revatI ko pauSadha meM jo kaThora karkaza vacana kahe haiM, unheM sunakara usakA hRdaya vyathita ho uThA hai| bhale hI satya vacana ho, parantu zrAvaka ko itanA 3. uttarAdhyayana 16/23 4. prazna vyAkaraNa 2 5. sUtra 14/21 E Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sAdhanA kA mahAyAtrI : zrI sumana muni kaThora, dUsaroM ke hRdaya ko pIr3A pahu~cAne vAlA vacana nahIM sthavira zramaNoM ko hI kahate haiM - "he zramaNoM ! tuma isa bolanA caahie| mahAzataka se kaho vaha isakI AlocanA bAla muni kI avajJA mata kro| isakI avahelanA mata prAyazcita kre| karo, yaha bahuta sarala AtmA hai| isI bhava meM mokSa jAne vAlA carama zarIrI hai| isalie ise khamAo, isako jo satya ke sAtha bhadratA, madhuratA kA milana hI, satya ko ___ kaTu vacana kahe haiM usake lie kSamA maaNgo|" upAdeya aura lokamAnya banAtA hai| isalie satya ke zreSThatama advitIya sAdhaka bhagavAn mahAvIra bhI satya ke yaha hai bIja meM vaTa kI asIma saMbhAvanA kA darzana / sAtha hiyaM saccaM aNavajjaM akakkasaM - Adi niyama jor3a ve bAlamuni ke bhItara chipI carama zarIrI kI zreSThatA kA dete haiN| satya hitakArI ho, akarkaza ho, madhura ho, darzana karAte haiN| usakI saralatA aura sahajatA kA sammAna marmaghAtI na ho / mana ko pIr3AkArI na ho| aisA madhura karate haiN| vartamAna meM bhaviSya ko dekhate haiM aura ujjvala, hitakArI satya bolane vAlA loka meM yaza aura kIrti kA bhaviSya ko udghATita kara use saMyama meM utsAhita karate haiM / bhAgI hotA hai| aura sAdhanA meM satata Age bar3hane kI preraNA dete haiN| vyaktitva meM chipI saMbhAvanAoM ke draSTA jJAtAsUtra meM meghakumAra kA prasaMga hai - jaba vaha rAta bhara nIMda nahIM Ane ke kAraNa vicalita ho jAtA hai aura bhagavAn mahAvIra sarvajJa the| yaha eka satya hai| ve sAdhu jIvana chor3akara vApasa apane rAjamahaloM meM lauTa jAne bhUta-bhaviSya ke jJAtA the| parantu isa viziSTatA se haTakara ke lie bhagavAn ke pAsa AtA hai to bhagavAn usake hama unakI jIvana dRSTi para vicAra kareM to yaha eka satya bhItara kI AkulatA ko samajhate haiM, chaTapaTAhaTa pahacAnate ujAgara hotA hai ki ve vyakti ke bhItara chipI asIma haiN| parantu usakI adhIratA ko pratAr3ita nahIM krte| use saMbhAvanAoM ko dekhate the aura unako udghATita karate kaThora yA apriya zabdoM meM lAMchita nahIM karate, kintu the| bIja ke bhItara vaTa banane kI kSamatA kA jJAna to sabhI usake bhItara chipI saMvedanA ko, sahiSNutA ko jagAte haiN| ko hai parantu usa kSamatA kA sammAna karanA aura use kucha bhI nahIM kahake use usakA hAthI kA pichalA bhava udghATita karane kA avasara pradAna karanA, yaha jIvana dRSTi sunAte haiN| basa, apanA pUrva jIvana sunakara hI vaha jAgRta kisI-kisI ke pAsa hI hotI hai| ho uThatA hai| apanI bhUla para pazcAtApa karatA hai aura antakRddazA sUtra meM eka prasaMga hai| jaba atimuktaka bhagavAn ke caraNoM meM punaH svayaM ko samarpita kara detA hai| kumAra zramaNa bhAvanAoM meM bahakara pAnI meM apanI nAva yaha prasaMga batAtA hai, bhagavAn mahAvIra mAnava-manovijJAna tirAtA hai aura sthavira Akara bhagavAn se usakI zikAyata kI dRSTi se pratyeka vyakti ko bhItara se TaTolate the, karate haiM - bhante ! ApakA bAla ziSya to varSA ke pAnI meM usakI bhAvanAtmaka cetanA ko, mUrcchita saMvedanA ko jagAkara nAva tirAtA hai| yaha abhI abodha hai| taba bhagavAn use svayaM hI jAgRta hokara Age bar3hane kA avasara pradAna karate the| atimuktaka kumAra ko kucha nahIM kahate, na hI kisI prakAra kA prAyazcitta dete haiN| na hI DAMTate haiM, kintu una isa prakAra kI alaukika jIvana dRSTi ne saikar3oM 1. upAsaka dazA sUtra | 10 bhagavAn mahAvIra ke jIvana sUtra | Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jaina saMskRti kA Aloka vyaktiyoM kA bhaviSya saMvArA hai| pApI hatyAre arjunamAlI meM kSamatAvIra zramaNa kI tasvIra dekhate haiN| krUra, ugra viSadhara caMDakauzika kI jaharIlI phukAroM meM bhI ve usake kalyANa kI saMbhAvanA sunate haiN| isI divya dRSTi ne pApiyoM ko, adhamiyoM ko sAdhutA aura zreSThatA ke patha para bar3hAyA Aja jaba hama bhagavAn mahAvIra ke jIvana sUtroM para vicAra karate haiM to AgamoM meM yatra-tatra sarvatra bikhare una jIvana sUtroM ko aura ghaTanAoM ke sAtha jur3e usa jIvana darzana ko samajhane kI, svIkArane kI jarUrata hai| vahI Aja hamArA mArgadarzana karegI aura hameM aMdhakAra meM prakAza kA patha dikhaayeNgii| / jaina sAhitya ke supratiSThita vidvAn zrI zrIcaMda surANA ne jaina zramaNoM / sAdhviyoM ke aneka granthoM kA saMpAdana evaM prakAzana kiyA hai| Apane Agama sAhitya kA vizeSa adhyayana kiyA evaM AcArAMga, uttarAdhyayana, dazavaikAlika Adi sUtroM ke hindI evaM aMgrejI meM suMdara citrAtmaka saMskaraNoM kA prakAzana kiyaa| Apa AgarA sthita "divAkara prakAzana" ke nidezaka haiN| isa pratiSThAna ne divAkara kathA-mAlA ke aMtargata citrAtmaka jaina kathAoM kA prakAzana kara jaina sAhitya ko lokapriya banAne kA abhUtapUrva kArya kiyA hai| Apa jaina darzana ke gambhIra jJAtA haiN| Agama prakAzana samiti, byAvara dvArA prakAzita aneka AgamagranthoM ke saMpAdana va prakAzana kA kArya Apa dvArA huA hai| 'devendra bhAratI' mAsika ke yazasvI sNpaadk| "AdamI Atma hatyA para utArU kaba hotA hai? jaba vaha kisI Aveza meM hotA hai| bhAvoM ke atizaya Avega ke binA AtmahatyA nahIM hotii| zAnti meM AdamI maratA nahIM hai| AdamI jaba bhI maratA hai azAnti meM maratA hai| krodhAdi meM vaha uttejita hotA hai, tabhI marane ko taiyAra hotA hai| aura vaise koI AdamI ko kahate ki "maiM tujhe mAra dUMgA" yA "tUM marajA" to dekho kyA socatA hai AdamI? isane mujhe yaha kaise kaha diyA? mA~ apane beTe ko bhale hI kahatI rahe ki "isase to mara jAnA hI behatara thA terA" aadi-aadi| kiMtu galI-mohallA kA koI vyakti kaha de ki "terA beTA mara jAe" phira dekho mAtA ke mana para kyA bItatI hai? lar3atI hai, jhagar3atI hai - "merA beTA kyoM mara jAye! tUM ne kahA to kahA kaise? merA beTA mara jaaye|" mAtA nahIM cAhatI kintu svayaM kahatI rahatI hai| ghara meM jhagar3oM se taMga Akara kabhI svayaM ke lie to kabhI putra Adi ke lie ki "mara jAtA to acchA thA" - yaha Aveza to hai hI kintu Aveza meM bhI tAratamya, kamovezI rahatI hai| mAtA kA Aveza maMda hI rahatA hai, prAyaH vaha aMtara se na svayaM maranA cAhatI hai na hI baccoM ko maarnaa|" - sumana vacanAmRta bhagavAn mahAvIra ke jIvana sUtra Vain Education International