Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ * sAdhvI ratna puSpavatI abhinandana grantha bhagavAna mahAvIra evaM buddha : eka tulanAtmaka adhya ya na DA. vijaya kumAra jaina IsA pUrva chaThI zatAbdI meM jaba tathAgata buddha evaM bhagavAna mahAvIra kA AvirbhAva huA, usa samaya bhAratavarSa meM brAhmaNa saMskRti kA prabhAva thA / brAhmaNa apane tyAgamaya AdarzoM se cyuta ho rahe the / vidvAn buddhivAda ke AdhAra para navIna mArga kI vyavasthA meM lage the / vidvadjagat meM niyamana ke binA arAjakatA kA vistAra thA / AdhyAtmika viSayoM ko sandeha kI dRSTi se dekhA jAne lagA thA / eka ora saMzayavAda kI prabhutA thI dUsarI ora andhavizvAsa kI / darzana ke mUla tathyoM kI atyadhika mImAMsA isa yuga kI vizeSatA thI / vicAra ke sAtha hI sadAcAra kA hrAsa ho rahA thA / dharma ke bAhya anuSThAnoM ne dharma ke bhItarI rahasya ko bhulA diyA thA / ADambaroM, devatAvAda, ekezvaravAda aura karmakANDa ke anuSThAna kI ora AvazyakatA se adhika mahatva diyA jAtA thA / tathAgata buddha evaM bhagavAna mahAvIra ne anAcAra se sadAcAra kI ora tathA andhavizvAsa se tarka kI ora mor3A / mAnavatA ke prati logoM ke hRdaya meM Adara kA bhAva bddh'aayaa| nirvANa kI prApti vyakti ke prayatnoM ke AdhAra para sAdhya batalAI tathA vairAgya kI pavitratA ko pradarzita kiyA / buddha evaM mahAvIra donoM hI zramaNa saMskRti ke poSaka the / donoM ne apane-apane alaga dharmatIrtha kI sthApanA kI jo Aja bauddha evaM jaina dharma ke nAma se jAne jAte haiM / donoM mahAnubhAvoM meM bahuta sI sadRzatA hai jisakA hama prastuta patra meM vivecana kara rahe haiN| tathAgata gautama buddha bauddhadharma ke saMsthApaka haiN| sAtha hI buddha paramparA ke antargata 25 veM buddha bhagavAn mahAvIra bhI jainadharma ke antima 24veM tIrthaMkara haiM evaM jainadharmaM ke punaruddhAraka / tIrtha yA dharma kI sthApanA karane vAloM ko tIrthaMkara kahA jAtA hai / buddha bhI tIrthaMkaroM ke samAna hI dharma kI sthApanA karane vAle haiM / bhagavAn mahAvIra evaM anya tIrthaMkaroM ko rAga, dveSa Adi karmoM ko jItane ke kAraNa "jina " kahA jAtA hai aura unake anuyAyiyoM ko Aja "jaina" kahA jAtA hai / usI prakAra buddha ke anuyAyiyoM ko "bauddha" kahA jAtA hai / jaina evaM bauddhadharma paramparA meM tIrthaMkara evaM buddha ke caritra evaM varNana prasaMgoM meM kAphI samAnatA pratIta hotI hai| jaina paramparA meM tIrthaMkaroM ke varNana prasaMga meM unake nAma va sthAna jahA~ se ve uttIrNa hue, mAtA-pitA kA nAma, vaMza, Ayu, UMcAI, cihna, varNa, tapasyA, Asana, nirvANa sthala evaM mahatva kI pA~ca 146 | caturtha khaNDa : jaina darzana, itihAsa aura sAhitya www.jainelin
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdhvAratna puSpavatI abhinandana grantha tithiyoM kA varNana milatA hai - garbha, janma, tapa, kevalajJAna aura nirvANa / bauddha paramparA meM bhI prAyaH samAna rUpa se buddhoM ke varNana milate haiM; yathA - buddhoM kA nAma, kitane pUrva kA samaya, kalpa, nagara, mAtA-pitA, strI-putra, gRhI- jIvana, gRhatyAga kA vAhana, tapazcaryAkAla, bodhivRkSa, agrazrAvaka, agrazrAvikA, paricArikA kA nAma, zrAvaka sammelana, Ayu / bhagavAn mahAvIra ke paMcakalyANakoM kI taraha tathAgata buddha kI bhI pA~ca tithiyoM kA mahatva hai - pratisandhigrahaNa evaM janma, gRhatyAga, bodhilAbha, dharmacakrapravartana evaM parinirvANa / tIrthaMkara banane ke saMskAra SoDaza kAraNa atyanta vizuddha bhAvanAoM dvArA utpanna hote haiM / tIrthaMkaroM ke sambandha meM viziSTa mAnyatAe~ haiM jaise - tIrthaMkara mAtA kA dUdha nahIM pIte, unako gRhasthAvasthA hI avadhijJAna hotA hai para usakA prayoga nahIM karate, unake zarIra kI apanI vizeSatAe~ hotI haiM jaise - mUMcha dAr3hI nahIM hotI lekina zira para bAla hote haiN| manuSya gati meM hI inakI pratiSThApanA hotI hai / isI prakAra buddhatva prApti ke lie kucha mUlabhUta AvazyakatAe~ batalAI gaI haiM jinase abhinIhAra kI siddhi hotI hai / yathA - manuSyabhava, liMgasamprApti hetu, zAstA kA darzana, pravrajyA, guNa samprApti, adhikAra tathA chandatA / dasa pAramitAoM kI pUrti / svayaM gautama buddha ne bodhisatva ke rUpa meM 550 bAra vividha yoniyoM meM janma lekara pAramitAoM kI pUrti kI thI / pAramitAoM kI pUrti kara bodhisatva, tusitaloka meM devaputra ke rUpa meM janma lete haiM / tatpazcAt devatAoM dvArA yAcanA kiye jAne para paMcamahAvilokana karate haiM, arthAt kAla, dvIpa, deza, kula, mAtA tathA unakI Ayu para vicAra karate haiM / (1) zrI RSabhanAtha, (4) abhinandananAtha, (7) supArzvanAtha, (10) zItalanAtha, (13) vimalanAtha, (16) zAntinAtha, (16) mallinAtha, (22) neminAtha, jaina tIrthaMkara (2) ajitanAtha, (5) sumatinAtha, (8) candraprabha (11) zreyAMsanAtha, (14) anantanAtha, (17) kunthunAtha, (20) munisuvrata, (23) pArzvanAtha, (1) dIpaMkara, (4) sumana, (7) anomadarzI, (10) padmottara, (3) sambhavanAtha, (6) padmaprabha, (e) suvidhinAtha (12) vAsupUjya, (15) dharmanAtha, (18) aranAtha, (21) naminAtha, (24) mahAvIra / buddha (2) koNDinya, (3) maMgala, (5) revata, (6) zobhita, (8) padma, (6) nArada, (11) sumedha, (12) sujAta, bhagavAn mahAvIra evaM buddha eka tulanAtmaka adhyayana : DaoN0 vijayakumAra jaina | 147
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdhvIratnapuSpavatI abhinandana grantha / (13) priyadarzI, (14) arthadarzI, (15) dharmadarzI, (16) siddhArtha, (17) tiSya, (18) puSpa, (19) viyazyI, (20) zikhI, (21) bessabhU, (22) kakusandha, (23) koNAgamana, (24) kAzyapa, (25) gautamabuddha / aba hama bhagavAn mahAvIra evaM tathAgata buddha ke jIvana paricaya kA vivecana kareMge bhagavAn mahAvIra evaM buddha donoM kSatriya the| bhagavAn mahAvIra kI pUjya mAtA vaizAlI gaNatantra ke rAjA ceTaka kI patrI trizalA thii| pitA siddhArtha vaizAlI ke eka upanagara kaNDagrAma isIlie mahAvIra ko vaizAlIya bhI kahA jAtA hai| tathAgata buddha ke bacapana kA nAma siddhArtha thA jabaki siddhArtha nAma mahAvIra ke pitA kA thaa| buddha ke pitA zuddhodana bhI zAkyavaMzIya rAjA the tathA mAtA mahAmAyA thIM / tathAgata buddha evaM mahAvIra donoM ne hI kSatriya kula meM janma lenA upayukta samajhA thaa| jaina mAnyatA to yahA~ taka hai ki bhagavAn mahAvIra kA janma pahale brAhmaNa mAtA kI kukSi meM huA lekina bAda meM use kSatriya mAtA ke yahA~ badalA gyaa| garbha ke samaya buddha evaM mahAvIra kI mAtA ko svapnadarzana haa| jaina paramparA meM 14 evaM 16 svapnoM kI mAnyatA hai| buddha kI mAtA ko bodhisatva ke kukSi meM praveza ke svapna para vicAra karane para inakI mahAnatA kA bodha ho jAtA hai| donoM ke janma se camatkAra evaM zrIvRddhi huii| viziSTa jJAnadhArI hote hue bhI zikSA ke lie AcArya ke pAsa ge| donoM kA vivAha huA (digambara paramparA ke anusAra nhiiN)| gautama buddha kA vivAha yazodharA se, mahAvIra kA yazodA se| gautama buddha ke rAhula nAmaka putra utpanna huA tathA bhagavAn mahAvIra ko putrI / bhagavAn buddha ne gRhatyAga 26 varSa kI avasthA meM kiyA; mahAvIra ne 30 varSa kI avasthA meM / bhagavAn buddha ne 6 varSa taka kaThora tapasyA kI evaM jJAna prakriyA meM samaya lagA; bhagavAn mahAvIra ko 12 varSa / bhagavAn buddha 45 varSa upadeza dete hue vicarate rahe; bhagavAna mahAvIra 30 varSa tk| tathAgata buddha kA parinirvANa 80 varSa kI avasthA meM huA, mahAvIra kA 72 varSa kI avasthA meM huaa| donoM ke vicaraNa sthala samAna pradeza the| donoM ne caturvidha saMgha kI sthApanA kii| buddha ne bhikSuNI saMgha kI sthApanA bAda meM kii| jJAna prApti ke bAda bhagavAn buddha ne pahale anicchA prakaTa kI tatpazcAt brahmA kI prArthanA svIkAra kara paMca vargIya bhikSuoM ko upadeza diyA / bhagavAn mahAvIra ke prathama upadeza ke lie bhI devatAoM ne pRSThabhUmi taiyAra kI evaM samozaraNa kI sthApanA kii| donoM ne lokabhASA ko mahatva diyaa| buddha ne mAgadhI bhASA meM evaM mahAvIra ne ardhamAgadhI bhASA meM upadeza diyaa| bhagavAn mahAvIra evaM buddha donoM ke zraddhAlu upAsaka rAjA evaM sammAnita se lekara dalita varga taka the| donoM ne karmaNA varNavyavasthA kA mahatva pratipAdana kiyaa| bhagavAn buddha evaM mahAvIra ko vividha bAdhAoM evaM duSpariNAmoM Adi ko bhI sahana karanA par3A / jaise-bhikSAnna meM bAdhA aadi| . 148 | caturtha khaNDa : jaina darzana, itihAsa aura sAhitya RERARE TATE . ... www.jainelib RACETINE ramA
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ sAdhvIratna puSpavatI abhinandana grantha anya matAvalambiyoM dvArA gAlI evaM patthara Adi se coTa, jise buddha evaM mahAvIra apane alaukika prabhAva se grahaNa karate the| donoM ko eka mAnava kI taraha kaSTa kI anubhUti hotI thii| buddha evaM hAvIra eka samaya evaM eka sthAnoM meM rahate hue bhI sAkSAta mile hoM aisA koI sandarbha nahIM miltaa| lekina unake ziSya eka dUsare se milate the evaM vAda-vivAda hotA thaa| bhagavAn buddha ke bahuta se ziSya nigaNThoM ke anuyAyI ho gae the evaM kaI nigaMThoM ke ziSya buddha ke anuyAyI ho gae the| bhagavAna mahAvIra evaM buddha donoM ne apane vacanoM ko pUrva tIrthaMkaroM evaM buddhoM ke dvArA kathita batalAyA hai lekina buddhoM kI pUrva paramparA kA abhI taka koI sAkSya nahIM milA hai jabaki pUrva tIrthaMkara RSabhadeva evaM pArzvanAtha kI paramparA ke vibhinna sAkSya milate haiN| svayaM bauddha anuyAyI pUrva buddhoM kI koI pUjA yA utsava nahIM manAte haiM jabaki jaina paramparA meM pUrva tIrthaMkaroM kI pratimAe~ evaM unake utsava Adi bhagavAn mahAvIra ke anurUpa hI manAye jAte haiN| bhagavAna buddha ke AvirbhAva ke pUrva nigaNThoM kI paramparA vidyamAna thii| bhagavAn buddha ne buddhatva prApti ke pUrva jo upavAsa, dhyAna, mauna evaM kAyotsarga kiyA thA evaM kezaloMca Adi kie the ve nigaNThoM (jainoM) ke anurUpa thii| lekina tathAgata buddha ne unako niHsAra jAnakara tyAga diyA evaM madhyama mArga kA pratipAdana kiyaa| ___ tathAgata buddha ne aura bhI kaI zikSAoM meM nigaNThoM kA anukaraNa kiyA; jaise-varSAvAsa ke niyama pratipAdana meM, tRNaghAsa Adi ke bacAva meM, bhikSuNiyoM ke saMgha praveza meM / buddha ne pravrajyA ke sambandha meM yaha niyama bAda meM banAyA ki pravrajyA ke pUrva mA~-bApa kI AjJA anivArya hai / vaha bhI unake pitA zuddhodana ne nivedana kiyA ki pravrajyA ke pUrva mA~-bApa kI AjJA honI cAhie kyoMki mA~-bApa ko kaSTa hotA hai| bhagavAna mahAvIra ne yaha bAta usI samaya soca lI thI jaba ve garbha meM the; kyoMki unako mA~ ke darda kI anubhUti ho gaI thii| ___ isa prakAra hama dekhate haiM ki tIrthaMkaroM evaM buddhoM kI mAnyatAoM meM kAphI samAnatA hai| bhagavAn mahAvIra evaM buddha kI paristhitiyoM evaM jIvana meM bhI samAnatA hai jisakA hamane saMkSipta paricaya diyA hai| isameM abhI vistRta adhyayana kI AvazyakatA hai jisakA adhyayana hama apanI yojanA ke antargata kara H sandarbha grantha sUcI 1. vardhamAna koSa, sampAdaka, mohanalAla bAThiyA evaM zrIcanda jaina; darzana samiti, kalakattA, 1980 / 2. tIrthakara vardhamAna mahAvIra, paM0 padmacandra zAstrI, zrI vIra nirvANa grantha prakAzana samiti, indaura, 1974 / 3. jainendra siddhAntakoza, bhAratIya jJAnapITha, kaashii| . 4. nidAnakathA, sampAdaka maheza tivArI, caukhambA saMskRta sIrIja, vArANasI, 1970 / . * Ala iNDiyA oriyaNTala kAnphe sa, 33vAM adhivezana, kalakattA meM par3hA gayA lekha / bhagavAna mahAvIra evaM buddha : eka tulanAtmaka adhyayana : DaoN0 vijayakumAra jaina | 146 www.jal