Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ E COAC zrI saubhAgya munijI 'kumuda' (zramaNa saMghIya mahAmantrI) bhagavatI sUtra meM parAmanovijJAna evaM parAzaktiyoM ke tattva mAnava mana jJAta, ajJAta, asaMkhya ananta saMveda- mAnasa adhyayana kA krama bhI vahA~ pracalita huA nAoM kA samUha-sA hai, pratikSaNa usameM saMvedanA taraMga aura mAnavIya sabhyatA ke carama vikAsa meM yaha bhI taraMgita hotI rahatI hai / hama pratyakSa meM jo anubhava apanI carama yogyatA ke sAtha upasthita rhaa| karate haiM vaha mAnasika saMvedanAoM kA hI prAkaTya zAstra, grantha, zilAlekha evaM purAtatva se samba- kA hai| kintu yaha to usakI anubhavita saMvedanAoM kA vita vastaoM se hameM apanI prAcIna sabhyatAoM ke RAVI nyanAtinyana bhAga hai| jo aprakaTa tathA asavit pramANa milate haiN| zrImada bhagavatI sutra zramaNa hai, vaha to apAra hai| saMskRti kA eka mahatvapUrNa grantha-rAja hai / bhagavAn vizva meM aneka prAkRta racanAe~ bar3I jaTila haiM mahAvIra dvArA.prarUpita tatva jo sudharma svAmI ke dvArA jinheM samajhanA mAnava ke lie bar3A kaThina hai| una sUtrita kiye gaye haiN| isameM bar3I saMkhyA meM upalabdha sabhI durUha jaTila racanAoM meM mAnava kA mana hai| jIva aura jagata sambandhI hajAroM viSayoM para jaTilatama padArtha hai isakA adhyayana kaThina hI nahIM kahIM saMkSipta, kahIM vistRta prakAza DAlA gayA hai kaThinatama hai| yahI kAraNa hai ki jaina vAGamaya meM isa grantha-rAja / manovijJAna. mAnasavijJAna, lezyA aMkana mana- kA apratima sthAna hai| saMvita, saMjJAsaMjJAna ye sAre zabda vyAkhyA kI kucha- prazna aura uttara ke rUpa meM hajAroM prajJaptiyA~ kucha bhinnatA ke sAtha eka hI viSaya ko abhivyakta isameM saMkalita haiN| isa sUtra-rAja meM parAmanovijJAna karate haiN| se sambandhita aneka aise saMketa sUtra aura vyAkhyA mAnava mana kI jaTilatama gutthI ko jyoM-jyoM sUtra hai, jinakA Adhunika zailI se vizleSaNa karane sulajhAyA gayA, prAyaH dekhA gayA hai ki usake Ara- se parAmanovijJAna ke aneka tathya udghATita ho pAra anekAneka navIna vizeSatAe~ udaghaTita hotI sakate haiM / isa kSetra ke vidvAnoM kA isa tarapha dhyAna rahIM / aparA-parA aneka zaktiyoM kA usameM khajAnA AkarSita karane ke lie yahA~ hama una saMketa sUtroM khulatA gyaa| meM se katipaya sUtra upasthita karate haiM / mAnasa kI parA-aparA zaktiyoM ko samajhane parabhavika jJAna parakhane aura unheM udghATita karane kA prayatna vaijJA- 1-gautama svAmI bhagavAn mahAvIra se eka nika yuga meM hI sambhava ho sakA, aisA socanA kUpa- bAra prazna karate haiM ki prabhu ! jJAna ihabhavika hai, maMDakatA hogii| bhArata hI nahIM vizva-bhara meM jahA~- parabhavika hai, yA tadubhayabhavika hai ? jahA~ mAnavIya sabhyatA kA tanika bhI utthAna huA uttara meM bhagavAna mahAvIra kahate haiM ki 378 paMcama khaNDa : jaina sAhitya aura itihAsa | na sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha 60 Jain oration International Sor Sivate & Personal Use Only
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ gautama ! jJAna ihabhavika bhI haiM parabhavika bhA haiM dekha sakate haiM / aisA saMsUcana uparyukta sUtra se upaaura tadabhayabhavika bhI haiM ? labdha haiN| ___isa sUtra se parabhavika jJAna ke astitva kI parAzaktiyA~ spaSTa svIkRti hai| parabhavika jJAna use kahate haiM eka prazna ke uttara meM yaha bhI spaSTa haA ki jo mRtyu ke bAda naye jIvana meM bhI sAtha rhe| tapa saMyama ke sAdhaka muni apUrva balazAlI aura zakti isase eka janma meM pUrvajanmoM kI smRti honA siddha sampanna ho jAte haiM, ve bAhya aNa paramANaoM ko hotA hai| grahaNa kara na kevala apane aneka rUpa banA sakate haiM bhaviSya kI bAta jAna lenA apitu ve durladhya parvatoM ko bhI lAMgha jAte haiM aisA 2-bhagavAna mahAvIra gautama ko kahate haiM / ve vaikriya nAmaka parAzakti se karate haiN| gautama ! Aja tuma apane pUrvabhava ke sAthI se vaikriya nAmaka parAzakti se sampanna muni ke dvArA miloge? aise aura bhI aneka vilakSaNa kArya sampanna ho sakane bhagavAna ! maiM Aja kisa sAthI se milUMgA? ke ullekha isI krama meM upalabdha hote haiN| bhagavAna ne kahA-tu skaMda parivrAjaka se milegaa| mAya aura samAdhAna phira gautama pUchate haiM ki kyA vaha Apake pAsa do devoM ne mana meM hI bha. mahAvIra ko prazna dIkSita hogA? kiyA ki Apake kitane muni siddha hoNge| bha. mahAbhagavAna mahAvIra ne isakA uttara svIkRti meM vIra ne usa mAnasa prazna kA mAnasa uttara dete haye diyA / kahA-mere 700 ziSya siddha hoNge| parokSa ko pratyakSa jAnanA-dekhanA __ ye mAnasika praznottara mana kI adbhuta nirgrantha muni ke ekAgratApUrvaka jJAna karane ke vizeSatAoM kA paricaya dete haiN| eka prazna ke uttara meM bha. mahAvIra ne kahA ki kabhI punarjanma kA smaraNa vaha vRkSa ke bAhya ko jJAta kara letA hai, dekhatA hai zrAvaka sudarzana ko bha. mahAvIra ne dharmopadeza ! kintu antara ko na jJAta kara pAtA hai aura na dekha diyA use zravaNa kara vaha atyanta harSita huA tathA pAtA hai| kabhI bAhya ko jJAta nahIM kara pAtA kinta pavitra adhyavasAyayukta haA tabhI use "saNNI puvva || antar ko jJAta bhI kara letA hai aura dekha bhI letA jAIsaraNo samuppanne" arthAt apane pUrva saMjJI janma ko smRta karane vAlA jJAna utpanna huaa| ____ kabhI aisA hotA hai ki na bAhya aura na antara sudarzana gRhastha mAnava thA phira bhI usako apane | 3 ko jJAta kara pAtA hai, na dekha hI pAtA hai kintu kabhI adhyavasAya ke nirantara vikAsa se pUrva-janma kI donoM ko dekha bhI letA hai aura jAna bhI letA hai| smRti ho gaI yaha eka mahatvapUrNa bAta hai| tapa Adi viziSTa sAdhanA karane vAle muni ko pUrva-janma ke aneka udAharaNa gata kucha varSoM meM ||5 kucha aisI parAmAnasa zaktiyA~ upalabdha ho jAtI haiM prApta hue unakA vaijJAnika pravidhiyoM se aMkana bhI kA ki ve muni unase parokSa vastu ko pratyakSa jAna va huA kintu isa prazna kI cunautI abhI taka jyoM kI LAS 1. bhagavatI sUtra zataka 1 uddezaka sUtra krama 54 3. bhagavatI sUtra zataka 3 uddezaka 4 , 5. bhagavatI sUtra zataka 5 uddezaka 4 2. bhagavatI sUtra zataka 2 uddezaka 1 4. bhagavatI sUtra zataka 3 uddezaka 5 376 paMcama khaNDa : jaina sAhitya aura itihAsa 50 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha For private e. Personal use only
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ % E SIYA tyoM banI huI hai| itanA hI nahIM isa kSetra meM vaijJA- bhagavAn mahAvIra usa samaya campA nagara ke || nikoM ne jitanA adhyayana kiyA usase aneka aise bAhara pUrNabhadra udyAna meM virAjita the / unhoMne // naye prazna khar3e ho gaye ki jinakA samAdhAna milanA vahIM udAyana ke vicAroM ko jAna liyA aura vahA~ aura duzvAra ho gayA hai / se lambe bhUkhaNDa ko pAra kara vItibhaya pdhaare| udAaba taka prApta punarjanma ke prakaraNoM meM adhikAMza yana ne bhagavAn mahAvIra kA bar3A sammAna kiyA, aise hI prakaraNa haiM jinake pAtra bAlaka yA bAlikA unakA upadeza sunA aura unake pAsa dIkSita ho haiN| jo bar3I umra ke nahIM ho gaye haiM aise baccoM gayA, mUni bana gyaa| meM pUrva-janma kI smRti janma se hI satata bano rahI, pratyeka vyakti anya vyakti ke vicAroM ko fil abhivyakti kA sAmarthya Ane para usane prakaTa kii| jAnane-samajhane kA prayatna prAyaH karatA hI hai| kucha abhI aisA udAharaNa eka bhI nahIM mila pAyA ki aise saMketa bhI mAnava pakar3a letA hai jisase sAmane koI bar3I umra kA vyakti apane mAnasa krama ko vAle yA dUrastha vyakti ke vicAroM kA vaha jAna / / vikasita kara pUrva-janma smRti kA pAtra banA ho| sake aura kaI bAra usakA jAnA huA saca bhI / yahA~ sudarzana kA jo prasaMga upasthita kiyA or siddha hotA dekhA gayA hai to isase yaha to siddha hai / / sa. gayA hai isakI yaha vizeSatA hai ki yaha eka bar3o ki vyakti kA mana parabhAva jJapti kI eka zakti umra kA gRhastha thaa| sAtha hI pahale pUrva-janma smRti ___ apane Apa meM rakhatA avazya hai| yaha eka alaga bAta || se zUnya thA kintu kisI vizeSa avasara para vaha hai ki kucha vyaktiyoM meM yaha zakti prasupta rahatI hai| apanA mAnasa krama itanA vikasita kara pAyA ki to kucha vyakti ise jAgrata kara lete haiN| mAnasa vaha usa umra meM bhI pUrva janma kI smati kA pAtra zakti jAgaraNa ke bhI aneka stara haiN| kucha amuka vana gyaa| stara taka hI apane meM jAgRti pA sakate haiM, to kucha - yadyapi isa ghaTanA kA zAstrokta ullekha ke aise bhI ho sakate haiM jinameM pUrNa jAgRti vika- 10 alAvA koI cinha upasthita nahIM hai phira bhI isa sita ho cukI ho / parabhAva jJapti ke hajAroM udAhaghaTanA se itanA to saMsUcana ho ho jAtA hai ki raNa prAyaH sabhI dharmagranthoM meM pAye jAte haiM, unakI mAnava kA mAnasa krama yadi vikasita ho sake to samyak samIkSA honI caahie| usameM anekAneka Azcaryajanaka saMjaptiyoM kI yaha nizcita tathya hai ki mAnava mana meM nizcaya apAra sambhAvanAe~ upalabdha haiM / hI aisI parAzaktiyA~ vidyamAna haiM jo sAmAnyatayA parabhAva jJapti kalpanAtIta haiN| granthoM AkhyAnoM se isa viSaya kI bahuta dUra rahate hue vyakti ke vicAroM ko jAna jitanI bhI sAmagrI upalabdha haiM usa sabhI kA vyavalenA mAnasa kI eka aisI pratibhA hai jisa para Ama sthita saMkalana hokara unakI gambhIra samIkSA ho isa vyakti prAyaH vizvAsa nahIM kiyA karate kintu yaha to isa viSaya meM aneka anudghATita tathya prakAzita eka aisA satya hai jo yugoM-yugoM se prakaTa hotA rahA ho sakate haiN| hai| vItibhaya nagara kA rAjA udAyana apanI pauSadha jvalanazIla parAzaktiArAdhanA meM sthita hai aura apane bhAva banAtA hai zrImada bhagavatI sUtra ke gozAlaka AkhyAna meM ki bhagavAna mahAvIra prabhu yahA~ padhAreM to maiM unakI tejolezyA kA eka aisA adbhuta prasaMga hai jise par3haupAsanA kruuN| kara cetanA kI eka aisI parAzakti kA paricaya 1 bhagavatI sUtra zataka 13 uddezaka 6 380 Os paMcama khaNDa : jaina sAhitya aura itihAsa sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ ORRORSCORPIO DOG PRODOORCHD saTa milatA hai jo sacamuca Azcaryajanaka hai / gozAlaka isa prakaraNa meM "utkArikA" rUpa viziSTa parAeka tapasvI vezyAyana ko dekhakara use tira- zakti vicAraNIya viSaya hai| skRta karatA hai, yaha tapasvI gozAlaka para kupita tIvrAtitIvra gamana parAzakti hotA hai aura usa para eka aisA teja pheMkatA hai jo bhagavatI satra ke bIsaveM zataka ke havaM uddezakaH (Vy jvalanazIla hai| gozAlaka jala hI jAtA usa teja se meM cAraNa muniyoM kI tIvragati kA viSaya vyAkhyA- ra kintu bhagavAn mahAvIra usa para karuNA kara tatkAla yita huA hai / vidyA cAraNa evaM jaMghA cAraNa do zItala teja prakaTa karate haiM aura vaha zItala teja usa taraha ke cAraNa mani hote haiM aura unakI gagana- ra uSNa teja ko naSTa kara detA hai| gozAlaka baca gAminI zakti Azcaryajanaka hotI hai ve eka cuTakI jAtA hai| zAstrIya bhASA meM 'uSNa teja ko lagAne jitane thoDe se samaya meM jambudvIpa ke cAroM IIKE tejolezyA kahA hai tathA zItala teja ko 'zItala tarapha cakkara lagA Ate haiM / yaha adbhuta parAzakti tejolezyA" kahA hai| bhI muni ko vizeSa tapa sAdhanA se hI prApta hotI prastuta prasaMga meM 'tejolezyA" jise kahA gayA hai| aisA vidhAna hai| vaha tapasvI ke zarIra se bAhara prakaTa huI hai, isI isa taraha bhagavatI sUtra meM parAmanovijJAna aura | taraha 'zIta tejolezyA' bhI bhagavAn mahAvIra ke parAzaktiyoM ke aneka ullekha upasthita haiN| yadyapi deha se bAhara AI hai| aise ullekha prathama dRSTayA Azcaryajanaka tathA aticetanA kI yaha tejomaya parAzakti nitAnta raMjita pratIta hote haiM kintu yaha apanI sthUlagrAhI hai| adbhuta aura Azcaryajanaka hai| isI AkhyAna meM dRSTi kA hI pariNAma hai / jIvana meM nihita ananta tejasvI parAzakti "tejolezyA" ko apane meM upa- sambhAvanAoM ke sandarbha meM yadi ye tathya dekhe jAe~ Klabdha karane kA upAya bhI prApta hotA hai| upAya to ye kadApi asambhava nahIM hoNge| Aja jIvana kI LD Milf svarUpa jo batAyA gayA vaha eka ugra kintu kaThora parAzaktiyoM ko tarkapradhAna vijJAna ne na kevala tapa hai aura usake sAtha sUrya tApa ko nirantara svIkAra kiyA isa kSetra ko zodha kA viSaya bhI sahate hue chaha mAha sAdhanA karane kA vidhAna hai| banAyA hai| sUtragata yaha AkhyAna itanA to spaSTa karatA hI hai abhI amerikA Adi aneka yUropiyana dezoM ne ki cetanA eka aisA zakti kA kendra hai jisameM zakti aura bhArata meM parAzaktiyoM para anusandhAna cala rahe kA apAra koSa nihita hai una zaktiyoM ko viziSTa haiN| zrI ambAguru zodha saMsthAna ne bhI apanA eka prayogoM se prakaTa bhI kiyA jA sakatA hai| upakrama isa dizA meM sthApita kiyA hai / parA-kSetra eka meM aneka rUpa parAzakti meM jyoM-jyoM vaijJAnikoM kI paiTha ho rahI hai, tyoM-tyoM bha0 mahAvIra ke sAmane eka prazna AyA ki aneka ajJAta rahasya hastAmalakavat niHsaMzaya aura kyA caudaha pUrvadhara mani eka ghaDe meM se hajAra ghar3e pratyakSa hote jA rahe haiN| dikhA sakate haiM ? samAdhAna dete hue bha0 mahAvIra ne yahA~ hamane mAtra bhagavatI sUtra se prApta katipaya kahA ki hA~ aisA ve kara sakate haiN| jaba pratiprazna parA-prasaMga upasthita kiye haiM, isI grantha meM aura huA ki aisA kaise ho sakatA hai, to samAdhAna thA bhI aneka parA-saMsUcaka vRtta upasthita haiM, aise hI ki caudaha pUrvadhara "utkArikA bheda" dvArA bhinna jaina vAGamaya ke sUtroM granthoM jIvana vRttoM meM aura | ananta dravyoM ko prApta karate haiN| aura unase hI ve bhI aneka ghaTanAe~ ullikhita haiM / AryoM kI AtmA | aisA kara sakate haiN| sambandhI vicAra paddhati meM AtmA ko ananta zakti 1 bhagavatI sUtra zataka 5 uddezaka 4 381 2 bhagavatI sUtra zataka 5 uddezaka 4 paMcama khaNDa : jaina sAhitya aura itihAsa 550 sAdhvIratna kusumavatI abhinandana granthaReso ForevetaDersonalise Only
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ 0 mAna dravya ke rUpa meM svIkAra kiyA gayA hai jIvana apAra hai / parA-manovijJAna aura parAzodha unhIM AtmA kA pariNamana hI hai isameM puruSArtha evaM kSayo- viSayoM ko kholane kA prayatna kara rahA hai| pazama kI vicitratA se anekAneka Azcaryajanaka AzA hai vaijJAnikoM kA yaha prayAsa bhaviSya meM | pariNAma bhI hote rahate haiM / ve pariNamana Atma- jIvana ke aise adbhuta kintu parama satya tathya prakAza zakti ke udbhava-parAbhava ke pariNAmasvarUpa haiN| meM lA sakegA jo pratyeka jIvana meM zAzvata svadharma jIvana kA vyakta aMza atyanta alpa hai avyakta to rUpa nirbAdha rUpa se sthita haiN| 00000000000000000000000000006 (zeSa pRSTha 377 kA) tulanA kI jAe to saMbhava hai hama ina sthaloM kI citraNa kiyA hai, sAtha hI sAMskRtika paramparAoM ME pahacAna kara sakate haiN| isI prakAra aura sthaloM kA bhI mUlyAMkana kiyA hai| ina sAre sandarbho ko kI bhI tulanA karanA upayogI hogaa| yadi vaijJAnika rIti se saMkalita kiyA jAe to 12 ___ isa prakAra jaina bhUgola ko Adhunika bhUgola ke nizcita ho vyAvahArika bhUgola kI sundara rUparekhA vyAvahArika pakSa ke sAtha rakhakara hama yaha niSkarSa hamAre samakSa prastuta ho sakatI hai| yahA~ zodhakoM nikAla sakate haiM ki jaina bhUgola kA samUcA pakSa ko bhI aneka samasyAoM kA sAmanA karanA par3a korA bakavAsa nahIM hai| usake pAribhASika zabdoM sakatA hai| kaviyoM ne rAjAoM, nadiyoM, parvatoM aura ko Adhunika sandarbho ke sAtha yadi milAkara samajhane nagaroM Adi ke abhisrotoM kA bhI anuvAda kara kI koziza kI jAe to saMbhava hai ki hama kAphI diyA hai, jisase unake yathArtha nAmoM kA patA karanA / sImA taka jana bhaugolika paramparA ko AtmasAt duSkara ho gayA hai / isI taraha saMkhyA Adi ke samaya kara skeNge| atizayokti kA upayoga kiyA jAtA hai jisase ___isa sandarbha meM yaha dRSTavya hai ki jainAcAryoM ne sAdhAraNa pAThakoM kA vizvAsa DagamagAne lagatA bhUgola ko itanA pramukha viSaya nahIM bnaayaa| parantu hai| ina sAre sandarbho kA samAdhAna khojate hue deza, nagara, parvata Adi kA varNana karate hue samaya, vyAvahArika bhUgola kI saMracanA kI jAnA AvajalavAyu, AkRti Adi kA varNana avazya kiyA hai| zyaka hai| unhoMne kRSi, udyoga, vyApAra Adi kA bhI sundara ___-nyU eksaTeMzana eriyA, sadara, nAgapura / 8 paMcama khaNDa : jaina sAhitya aura itihAsa sAdhvIratna kusumavatI abhinandana grantha 6. 00 Por Private & Personal Use Only