Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ Socesseslada P age jana-maMgala dharma ke cAra caraNa bar3hatA pradUSaNa evaM paryAvaraNIya zikSA -DaoN. hemalatA talesarA, rIDara zikSA (senTara oNpha eDavAnsa sTaDIja ina ejyukezana, phekalTI Apha ejyukezana eNDa sAikaoNlAjI ema. esa. vizva vidyAlaya, bar3odarA (gujarAta)) sampUrNa jar3a aura cetana padArtha jo hamAre cAroM ora dikhAI dete ANavika zakti ke nirantara vikAsa evaM parIkSaNa ke kAraNa bhI haiM yA nahIM dikhAI dete haiM, una sabhI padArthoM ke sammilita svarUpa ko pradUSaNa bar3hatA jA rahA hai| isase reDiyodharmitA bar3hI hai| isakA paryAvaraNa kahate haiN| paryAvaraNa kA samasta jIvoM se gaharA sambandha anuvAMzika prabhAva par3atA hai, jo ki Age calakara mAnava sabhyatA ke hotA hai| yadi paryAvaraNa zuddha hogA to dharAtala para rahane vAle jIva vinAza kA kAraNa ho sakatA hai| prAkRtika sabhyatA kA vidohana svastha hoMge aura paryAvaraNa pradUSita hogA to prANI aneka rogoM se karane se bhI paryAvaraNa meM pradUSaNa bar3hatA jA rahA hai| vanoM kI kaTAI grasita hote rheNge| prANiyoM kI zArIrika evaM mAnasika kSamatA ghaTatI se aneka samasyAe~ paidA hone lagI hai, kyoMki vAtAvaraNa kI zuddhatA jAegI tathA vizva vinAza ke kagAra para pahu~ca jaaegaa| | banAe rakhane meM vanaspati mahattvapUrNa bhUmikA adA karatI hai| Aja hamArA deza hI nahIM sArA vizva paryAvaraNa pradUSaNa ke vizva svAsthya saMgaThana apane antarrASTrIya kAryAlayoM ke dvArA prabhAva se cintita hai| vizva kI pratyeka vastu kisI-na-kisI prakAra / pradUSaNa se bacane ke lie aneka upAya kara rahA hai| yaha saMgaThana se pradUSita hotI jA rahI hai| havA, pAnI aura khAne ke padArtha bhI / paryAvaraNa pradUSaNa se hone vAlI hAniyoM se saceta kara rahA hai| isake prabhAva se achUte nahIM hai| paryAvaraNa pradUSaNa mAnavatAvAdI / saMgaThana dvArA kiyA jAne vAlA kArya isa vizAla samasyA ke lie vaijJAnikoM ke lie cunautI kA viSaya banatA jA rahA hai| nirantara nagaNya hai| isake lie to paryAvaraNa pradUSaNa ke khilApha jana bar3hatI huI janasaMkhyA, audyogIkaraNa, zaharIkaraNa aura prAkRtika Andolana calAyA jAnA caahie| jana-jana ko isakI vibhISikA kA sAdhanoM ke tejI se dohana ke kAraNa paryAvaraNa pradUSaNa bar3hatA jA | jJAna honA caahie| isake lie hamArI Aja kI zikSA vyavasthA ko rahA hai| ikkIsavIM sadI ke madhya taka isa pradUSaNa se mAnava jAti / paryAvaraNa se sambandhita karane kI atyadhika AvazyakatA hai| ghuTane lgegii| jala, thala aura vAyu pUrNa rupa se dUSita ho jaaeNge| paryAvaraNa zikSA ko vidyAlayoM meM anivArya viSaya ke rUpa meM lAgU paryAvaraNa pradUSaNa eka anAvazyaka parivartana hai| eka sarvekSaNa karake chAtroM ko pradUSaNa se bacane kA jJAna denA caahie| hamAre ke anusAra vAyu kA pradUSaNa asImita mAtrA meM bar3hane lagA hai| RSi-muni yadi apane vyAkhyAna meM paryAvaraNa zikSA ko jor3e to prativarSa pradUSita vAyu se amerikA meM lagabhaga taiMtIsa karor3a DAlara adhika janasamudAya ko sahaja hI meM paryAvaraNa ke bAre meM jAgarUka kA anAja naSTa ho jAtA hai| bhAratIya rASTrIya paryAvaraNa kiyA jA sakatA hai| iMjIniyariMga anusaMdhAna saMsthAna kA kahanA hai, ki varSA ke mausama paryAvaraNa zikSA ko chor3akara zeSa mahInoM meM dillI meM sabase adhika vAyu pradUSaNa / bAlaka cAroM ora se paryAvaraNa se jur3A huA hai, jisameM vaha rahatA hai aura yahI sthiti bambaI, kalakattA aura kAnapura kI hai| jItA hai, eka dUsare ko prabhAvita karatA hai aura paryAvaraNa sAdhanoM pradUSaNa kA sabase adhika prabhAva jalIya srotoM para ho rahA hai| para Azrita rahatA hai| jisake binA vaha jI nahIM sakatA hai| choTe-choTe evaM bar3e udyogoM se gandA pAnI nAloM se nadiyoM meM paryAvaraNa kA sIdhA sambandha usa vAtAvaraNa se hai, jisameM bAlaka milakara pAnI ko dUSita kara rahA hai| usa pAnI meM haijA, DipthIriyA jIvita rahate haiM. sIkhate haiM tathA kAma karate haiN| kAphI saMkhyA meM Adi anyAnya rogoM ke rogANu hote haiN| ye rogANu nadiyoM ke pAnI Aja aise loga mila jAyeMge jo gaMdI, saMkarI bastiyoM meM lUMse hue ko dUSita kara dete haiN| aneka sarvekSaNoM se yaha tathya sAmane AyA hai| hai| aisI dazA meM sabase pahalI AvazyakatA yaha hai, ki ve svastha, ki gaMgA kA pAnI pUrNa rUpa se gandA ho cukA hai| | sukhI va uttaradAyitvapUrNa pArivArika jIvana jIne ke upAya siikhe| audyogika saMsthAnoM meM prayukta IMdhana (koyalA, tela Adi) ke rasUla (1979) ne paryAvaraNa zikSA meM isake cAra mahattvapUrNa jalane se jaharIlI gaisa banatI hai, jo havA meM bikharakara sabhI taka pakSoM ko jor3ane kI bAta kahI hai, jo isa prakAra haipahu~catI hai| adhika tApa ke kAraNa nAiTrojana ke oNksAiDa bhI banate haiN| ye oNksAiDa hAiDrokArbana ke sAtha milakara eka jaTila 1. bhautika paryAvaraNa-jala, vAyu aura bhuumi| kintu hAnikAraka phoTokemikala oNksAiDa banAte hai| ye rasAyana 2. jaivika paryAvaraNa-paudhe aura jntu| vAyumaNDala meM sthita kaNoM ke sAtha milakara dhundha kA nirmANa karate 3. janopayogI paryAvaraNa-kRSi, udyoga, vana, bastI, hai, jo sUrya kI kiraNoM meM gatiruddhatA utpanna karatI hai| yAtAyAta, jala ApUrti, jala UrjA aura mnorNjn| D 50000002DOOD DOORD0%a8%8Daco llegislatus Hos.30003 Dad IPATPAPESDD OID
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ 16990Vore 10.000000000000300co 1809. 00000 Yalco. 000000 5800RatoPAL VD000 1588 0.0.000 300 0: 0300:P PA 4. mAnava-mUlya paryAvaraNa-paramparAgata jIvana paddhati, dhArmika stara, Arthika AdhAra, sAmAjika saMracanA, zikSA, janasvAsthya, paryaTana aura jnsNkhyaa| paryAvaraNa avibhAjya hai, isakA yaha vibhAjana kRtrima hai, kyoMki paryAvaraNa ke vibhinna ghaTaka paraspara antakriyA karate haiN| isa antakriyA kA adhyayana hI paryAvaraNIya zikSA hai| paryAvaraNIya zikSA meM prAkRtika vijJAna tathA sAmAjika vijJAna kI viSaya vastu kA vartamAna pariveza meM samanvaya hai| yaha viSaya paryAvaraNa ke svarUpa, usako prabhAvita karane vAle vibhinna kArakoM tathA usake samAdhAna ko sujhAtA hai| isIlie nikalsana (1971) ne kahA hai-"Aja jJAna kA zAyada hI koI aisA kSetra ho, jo 'paryAvaraNIya krAMti' se apratyakSataH prabhAvita na ho|" paryAvaraNIya zikSA meM jaiva bhautikIya evaM sAmAjika vAtAvaraNa kI mAnava jIvana ke sAtha antakriyA kA adhyayana kiyA jAtA hai, isalie isakA pAThyakrama nirdhArita karate samaya hameM paryAvaraNa ke sabhI pakSoM ko isameM sammilita karanA hogA, jaise-prAkRtika evaM mAnavanirmita, praudyogika evaM sAmAjika, Arthika, rAjanaitika, naitika, sAMskRtika, aitihAsika tathA saundryprk| paryAvaraNIya zikSA prAthamika stara se prArambha hokara jIvanaparyanta calane vAlI prakriyA apekSita hai, kyoMki yaha paryAvaraNIya samasyAoM kI rokathAma evaM samAdhAna kI dizA meM janasAmAnya ko sakriya sambhAgItva hetu tatpara karatI hai| paryAvaraNIya zikSA kI vartamAna meM sarvAdhika AvazyakatA isa zatAbdI meM vijJAna va takanIkI ke atizaya vikAsa svarUpa mAnava ne prakRti para paryApta niyatraMNa pA liyA hai| udyoga, vANijya aura kRSi ke kSetra meM eka Arthika krAnti kA sUtrapAta huA hai| audyogIkaraNa dvArA jahA~ eka ora mAnava jIvana ko sukha-savidhA sampanna banAyA jA rahA hai, vahA~ dUsarI ora Aja vizva audyogIkaraNa ke kAraNa utpanna paryAvaraNIya khataroM ke vinAzakArI prabhAvoM ko jhela rahA hai| Aja vizva meM janasaMkhyA vRddhi, audyogIkaraNa aura paramANu UrjA ke kAraNa paryAvaraNa para sIdhA prahAra huA hai, phalataH vanoM kI andhAdhundha kaTAI, miTTI kA kaTAva, kama varSA, durbhikSa, nagaroM meM AbAdI kI saghanatA, svacAlita vAhanoM kI abhivRddhi, jala-mala nikAsI kI doSapUrNa praNAlI, rAsAyanika urvarakoM va kITanAzakoM ke upayoga, vanya jIvoM ke prati upekSAbhAva, vASpa evaM zora pradUSaNa, paramANu visphoToM se utpanna vikiraNoM se utpanna khatare sampUrNa vizva sabhyatA ko nigalane ke lie tatpara khar3e pratIta ho rahe haiN| isa paryAvaraNIya saMkaTa ko dUra karane ke lie koI pUrNatayA vaijJAnika yA takanIkI samAdhAna saMbhava nahIM hai| ataH isake lie zikSA dvArA sAmAjika saMcetanA utpanna karanA hI Aja kI AvazyakatA hai| upAdhyAya zrI puSkara muni smRti-grantha aupacArika ke sAtha-sAtha anaupacArika tathA niropacArika zikSA kI Aja utanI hI AvazyakatA hai| vibhinna prakAra ke dhArmika saMgaThana apane AdarzoM ke sAtha-sAtha paryAvaraNa zikSA bhI AsAnI se dekara janasamudAya ko lAbhAnvita kara sakate haiN| kaI paryAvaraNa aise haiM, jo vyakti svayaM banAte haiN| isake sabase sAmAnya udAharaNa rahane aura kAma karane ke AvAsa hai| apanI utpAdana kSamatA bar3hAne ke lie hI ye banAye jAte haiN| jaba logoM kI saMkhyA tejI se bar3hatI hai athavA audyogIkaraNa meM tejI AtI hai, taba paryAvaraNa kA paristhitigata santulana bigar3a jAtA hai| ghara AsapAsa banane se, udyogoM ke lie per3oM ko kATane aura audyogika rAsAyanika avaziSToM ko binA sUjhabUjha ke pAnI meM chor3a dene se paryAvaraNa ke prAkRtika sAdhana vikRta ho jAte haiN| jaise-jaise janasaMkhyA tejI se bar3hatI jAtI hai, vaise-vaise asaMtulana ke kuprabhAva prAkRtika aura bhautika paryAvaraNoM para bhI dikhAI dene lagate haiN| inameM se kucha nimna likhita haiM1. oNksIjana kA manuSya aura udyogoM dvArA upayoga hone se vAyU dUSita hone lagatI hai, per3a paudhoM kI kamI se bhI oNksIjana nahIM banatI hai| tejI se calane vAle yAtAyAta ke sAdhanoM kA dhuMA paryAvaraNa ko aura bhI dUSita karatA hai| 2. hare bhare kSetroM aura jaMgaloM ko AvAsa tathA udyoga mila jAte haiM tathA khetI ke lie jamIna nahIM rahatI haiN| 3. bastiyA~, udyoga, rela kI paTariyA~ aura sar3akeM khAlI sthAna nahIM chodd'tiiN| 4. audyogika aura mAnavIya avaziSTa se jo dUSaNa hotA hai, vaha nadiyoM va naharoM ko kharAba kara detA hai| 5. paryAvaraNa kI UparI sataha dhue~, dhUla aura udyoga dhandhoM se banane vAle kohare se Dhaka jAtI hai tathA manuSya ko dUSita jindagI jIne para majabUra honA par3atA hai| zaharI AbAdiyoM kA yaha sAmAnya anubhava hai, ki vaha nagaroM ko gaMdI bastiyoM meM parivartita hote dekhate haiM aura gaMdI bastiyoM ko gaMdagI meN| nAgarika suvidhAe~ kama par3a jAtI haiN| pIne kA pAnI muzkila se milatA hai| gaMdagI aura kUr3e ko sahI DhaMga se kinAre na lagAnA samasyAe~ paidA karatA hai| AvAsa, bijalI, yAtAyAta ke sAdhana, khAdya padArthoM kA saMbharaNa sabhI meM kamI hotI hai| yadi svAsthya kharAba karane vAlI sthitiyA~ calatI raheM to havA aura pAnI dUSita ho jAte haiN| havA aura pAnI ke dUSaNa se bImArI kA khatarA banA rahatA hai| gaMdI bastiyoM meM rahane vAle loga hamezA rogANuoM aura saMkrAmaka bImAriyoM ke jokhima meM jIte haiN| vizeSakara havA se Ane vAlI bImAriyA~ ghanI bastiyoM meM khUba phailatI haiN| inameM se kucha sAMsa lene ke avayavoM se sambandhita haiN| ina rogoM meM sabase sAmAnya hai 0.000000 00003000 0024 1080 100.00.00000APPEPPEAR 0.00 .0020050.50.00 .00AGE 8.00 ( 290016000
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2005RSAJ.SUA 2 8006036060030899 0000000000000000000 RW- jana-maMgala dharma ke cAra caraNa 589 / khA~sI, jukAma yA tpedik| aise rogiyoM ke sAtha se anya roga bhI para AtmanirbharatA kI bhAvanA utpanna karake unheM jAgarUka banAyA ho sakate haiN| khujalI, kor3ha aura anya tvacA roga bhI isI koTi meM jA sakatA hai| hara umra ke logoM ke sarala zabdoM meM samajhAyA jAye Ate haiN| ki paryAvaraNa hamArA vaha vAtAvaraNa hai, jisakA upayoga hama apanI ghanI bastiyoM meM rahane se mAnasika tanAva utpanna hotA hai| isa } pratidina kI jindagI meM karate haiM; vaha jamIna hai, jisa para hama rahate tanAva ke kAraNa hai-zora bharA vAtAvaraNa, ArAma karane ke lie haiN| per3a, pahAr3a, nadiyA~ aura samudra-yaha sabhI paryAvaraNa ke bhAga hI samaya kI kamI, thake hue snAyuoM ko rAhata na milanA aadi| hai| paryAvaraNa ko svaccha rakhanA, isa yogya banAnA ki prANI mAtra bhIr3a-bhar3ake kI jindagI se bacane ke lie kaI loga ghara se bhAga isameM svastha jIvana jI ske| yaha hara vyakti, bAlaka, mahilA sabhI Sanp jAte haiM aura jyAdAtara samaya ghara se bAhara hI bitAte haiN| aneka kA dAyittva hai| bAra vyakti ke sAmAjika svAsthya para prabhAva par3atA hai, jaise vAyu pradUSaNa ke bAre meM bhI hara vaya varga ko spaSTIkaraNa kiyA 08 cir3acir3A karane vAlA ravaiyA, jaldI krodhita honA, lar3AI-jhagar3A jA sakatA hai| vAyu meM hama zvAMsa lete haiM aura pradUSaNa se jindagI karanA aadi| gaMdI bastiyoM ke kharAba hAlata ke mukhya zikAra choTe ko khatarA ho sakatA hai| vAyu pradUSaNa udyogoM ke jariye hotA hai| bacce hote haiM, jo yA to apane mAtA-pitA ko unake asAmAjika parivahana ke sAdhanoM ke dhue~ se vAyu ke svAsthyakara guNa samApta ho 10000 kukRtyoM ke kAraNa kho dete haiM athavA svayaM samAja se bahiSkRta ho jAte haiM, jinase mAnava ko hAni pahu~catI hai| vAyu ko svaccha rakhane jAte haiN| asAmAjika kAryakrama unheM AsAnI se bhaTakA dete haiN| loga kI dizA meM sabase mahattvapUrNa AvazyakatA vRkSoM kI hai| jitane vRkSa bhIr3a yukta ilAkoM meM rahane ke kAraNa svaccha havA se vaMcita rahate haiN| lagAye jAyeMge, utanI hI havA svaccha hogI aura usameM prANadAyI ve zakti kI kamI mahasUsa karate haiN| isa kamI se unake zArIrika, tattva bddh'eNge| vRkSa na sirpha hameM lakar3I dete haiM athavA phala dete haiM, Peopp mAnasika aura sAmAjika svAsthya meM asaMtulana utpanna hotA hai| balki havA meM ve Avazyaka tattva bhI chor3ete haiM, jinakI sahAyatA se saal bhIr3a yukta sthala para rahane se chUta kI bImAriyA~ hotI hai| gaMde / pRthvI prANiyoM ke yogya rahatI hai| vAtAvaraNa meM kIr3e, cUhe, khaTamala aura makkhiyA~ panapatI hai| sAtha vAyu pradUSaNa ke sAtha-sAtha jala pradUSaNa ke bAre meM vistRta 3000 hI gaMde vAtAvaraNa se loga AlasI bhI ho jAte haiN| gaMdagI, pAnI, jAnakArI bhI hara umra ke strI-puruSa, bAlakoM ko denI Avazyaka hai| havA aura jamIna ke prAkRtika guNoM kA nAza karatI hai| ghanI / unheM batAnA cAhie ki gaMdA pAnI pIne se aneka bImAriyA~ phailatI bastiyoM meM rahane vAle logoM meM asAmAjika vyavahAra panapatA hai, haiN| pAnI ko zuddha karake pInA caahie| dhovana kA athavA ubalA 2000 svAsthya ko hAni pahu~cAne vAlI AdatoM ko bar3hAvA milatA hai aura huA pAnI bhI svAsthya ke lie lAbhadAyaka hotA hai| jIvana stara giratA hai| bAlakoM ko pRthvI kI sataha kI dekhabhAla karane tathA usakA pradUSita vAtAvaraNa meM bAra-bAra mahAmAriyA~ AtI haiM, chUta kI saMrakSaNa ucita prakAra se samajhAyA jAnA caahie| unheM yaha batAnA bImAriyA~ phailatI hai, jisase mRtyu dara meM bar3hottarI hotI hai| bImArI Avazyaka hai, ki pRthvI kI sataha jisa para anna paidA hotA hai tathA tathA mRtyu-dara kI bar3hottarI se logoM ke diloM meM apane svayaM ke jIvana ke prati tathA baccoM ke jIvana ke prati asurakSA utpanna hotI hai| svAsthya kI kharAbI se loga nimna sthitiyoM meM jIne ko bAdhya khaNDa phailate jA rahe haiN| upajAU dharatI Usara hotI jA rahI hai hote haiM-khetI lAyaka jamIna kI kamI se anna kI kamI hotI hai| parvatoM kI DhalAne, vRkSoM kI kaTAI ke kAraNa miTTI ko bahAkara, bAlakoM, mahilAoM aura praur3hoM ko yadi paryAvaraNa kI zuddhatA patharIlI banA rahI haiN| aisI sthiti meM hara vyakti sajaga nahIM hogA evaM azuddhatA, utpAdana para isakA prabhAva, per3oM kA kaTAva, udyoga to Usara bhUmi kA phailAva kama nahIM kiyA jA skegaa| upajAU dhandhoM para paryAvaraNa kA prabhAva, janasaMkhyA aura paryAvaraNa kA miTTI jamIna kI UparI sataha para pAnI aura kIr3oM-pattoM ke galane se bahana sambandha, oNksIjana kI kamI, yAtAyAta ke sAdhanoM ke dhue~ se banatI hai| isa upajAU miTTI ko kAyama rakhane ke lie hama bahuta paryAvaraNa para dUSita prabhAva, mAnavIya avaziSTa, pradUSaNa Adi ke kama upAya karate haiN| jarUrata yaha hai, ki ucita urvarakoM kI bAre meM jAnakArI dI jA sakatI hai| zikSaNa yA vyAkhyAna ke samaya sahAyatA se hama pRthvI meM se lie gaye tattvoM kA saMbharaNa kareM aura paryAvaraNa se sambandhita udAharaNa dekara viSaya vastu kA spaSTIkaraNa use punaH kRSi yogya bnaaeN| dharatI ke tattvoM kA saMrakSaNa karane para kiyA jA sakatA hai| hara umra ke logoM ko svaccha rahane hetu prerita hI yaha ho skegaa| kiyA jA sakatA hai, saphAI kA mahattva samajhAyA jA sakatA hai| dI gaI jAnakArI bAlaka, yuvA, mahilAe~ tathA vRddha sabhI apane rogoM kI rokathAma sambandhI jAnakArI dI jA sakatI hai tathA svayaM / parivAra ke sadasyoM, par3osiyoM tathA samAja ke logoM ko batAe~ ko apane svAsthya kI ucita prakAra se saMbhAla karane hetu jAnakArI tAki eka svastha aura samRddha jIvana jIne kI ora Age bar3hA jA dI jA sakatI hai| bAlakoM tathA mahilAoM meM parAzrayatA ke sthAna | ske| 200000 DIDARDoormalayapra 2006.00 GRO OROSA HODACOR