Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1 DaoN0 DI0 ke0 zarmA na kare magara kisI prakAra kA nukasAna kabhI nahIM karatI sirpha Ayurveda kI auSadhiyA~ hI haiM jo asAdhya se asAdhya rogoM ko samUla (jar3a) naSTa karane kI kSamatA rakhatI haiN| jabaki elopaithika davAIyA~ zIghra lAbha to karatI haiM kintu unakA prabhAva sthAI nahIM hotA aura vaha roga puna: kucha samaya meM utpanna ho sakatA hai tathA ye nAnA prakAra ke rogoM ko bhI utpanna kara detI haiN| hamArA Ayurveda paripUrNa hote hue isakA cikitsA vijJAna paripUrNa hai| Ayurveda kA mukhya uddezya hI rogI ko sukhI banAnA evaM sukhI ko sadA sukhI evaM niroga rakhanA hai| isa saMsAra meM yaha satya hai ki manuSya kI Ayu kI rakSA dIrghAyu prApta roga nivAraNa se sambhava hai| saMsAra kI jitanI cikitsA paddhatiyA~ haiM unameM uparokta lAbha nahIM milane ke kAraNa una cikitsA paddhatiyoM meM kisI siddhAnta kA AdhAra nahIM hai| unake siddhAnta samaya-samaya para badalate rahate haiM kintu Ayurveda ke dhruva siddhAntoM meM parivartana Aja taka nahIM aayaa| kAraNa trikAlajJa RSiyoM ne dhyAna meM jina siddhAntoM ko aTala dekhA, unhIM kA ullekha kiyA hai| jaise-agni meM uSNatva, jala meM zItalatA, vAyu meM rUkSatA Adi dhruva siddhAMta haiN| vaise dIrgha jIvana evaM Arogya prApti kA mukhya sAdhana Ayurveda hI Ayurveda kA tridoSa siddhAMta anantakAla se aTala rUpa se saphalatApUrvaka cala rahA hai tathA bhaviSya meM bhI aise hI calatA hI hai| Ayurveda kevala cikitsA paddhati hI nahIM balki svastha rhegaa| evaM zatAyu jIvana jIne kI bhI paddhati hai| isalie Ayurveda ko jIvana vijJAna kahA gayA hai| yahI kAraNa hai ki hamAre Ayurveda ke granthoM kA jaba hama svAdhyAya karate haiM to aisA pUrvajoM ne Ayurveda ko vedoM kA aMga mAnA hai| Aja sArA lagatA hai ki yaha zAstra kevala auSadhi zAstra hI nahIM yaha to vizva Ayurveda kI cikitsA evaM auSadhiyoM para garva karatA manuSya kA jIvana zAstra hai| manuSya ke ihaloka evaM paraloka hai| amerikA evaM anya dezoM ne bhI Ayurveda ke sAmane ghuTane donoM jagaha isa zAstra kI upayogitA pratIta hotI hai| isa Teka diye haiM aura bhArata se nIma, A~valA, triphalA, gur3amAra, Ayurveda zAstra meM garIba, amIra evaM madhyamavarga sabhI manuSyoM sUryamukhI evaM anya bahuta sI anamola jar3I buTiyoM ko peTenTa kI cikitsA hotI hai| Aja aisA samaya hai ki vizva ke sabhI buddhijIvI varga aMgrejI cikitsA ke bhayaMkara duSprabhAva ko kara vyavasAya karane kI soca rahA hai aura hama bhAratIya haiN| ki aMgrejI elopaithika davAoM kI tarapha rUkha kiye jA rahe dekhakara Ayurvedika cikitsA karAnA jyAdA pasanda karatA hai| haiN| Ayurveda hamAre bhArata kI mahAna kRti hai| isakI auSadhi kevala bhAratavarSa meM hI nahIM balki videzoM meM bhI loga sevana karane se rogI ko lAbhAnvita hone meM kucha samaya to Ayurvedika cikitsA ke lie lAlAyita ho rahe haiN| Ayurvedika auSadhiyoM dvArA cikitsA kI jAya to aisA koI jarUra lagatA hai parantu koI bhI roga samUla (jar3a) naSTa ho jAtA hai| Ayurveda kI auSadhiyA~ vilakSaNa kArya karatI haiN| isalie bhI roga nahIM jo sAdhya hote hue isase zAnta na ho| ata: Aja sAre vizva ko Ayurveda kI AvazyakatA hai| Ayurveda Ayurveda hI hai jo roga ko jar3a se naSTa karane kI tAkata rakhatA auSadhiyoM meM yaha vizeSa guNa hai ki ve dhIre-dhIre lAbha pahu~cAtI hai| yahA~ kucha Ayurveda se prApta anubhUta prayoga diye jAte haiM haiM kintu yaha prabhAva sthAI hotA hai| yaha bhagavAna dhanvantarI kI jo jaTila rogoM ko samUla naSTa karane meM sahAyaka haiMhI kRpA hai ki Ayurvedika auSadhiyA~ rogI ko lAbha bhale hI vidvat khaNDa/106 zikSA-eka yazasvI dazaka
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. purAnI se purAnI saMgrahaNI (udara roga) meM- siddha prANezvara rogAnusAra anupAta rasa AdhA rattI, rAmabANa rasa AdhA rattI, svarNa prapaTI AdhA . jvara, kapha roga meM-maMdAgni rattI, makaradhvaja AdhA rattI, zaMkhabhasmaM eka rattI ina zarIra puSTI ke lie - bar3I pIpala kA cUrNa sabako milAkara pur3iyA banAnA evaM subaha zAma zahada aura . rakta pitta meM - dUrbA (dUba) kA rasa leveM bhujA jIrA se leveN| balavRddhi ke lie - azvagandha kA cUrNa 2. blaDa sugara yA yUrina sugara meM- bela patra, methIdAnA, babUla pANDuroga meM - punarnavA kA rasa chAla, gur3amAra patra, triphalA cUrNa ina sabako barAbara mAtrA * prameha meM - haldI cUrNa, madhu se meM lekara kUTa-pIsakara cUrNa banA leveM aura eka cammaca . sannipAta jvara meM - kAlImirca kA cUrNa subaha-zAma jala se sevana kreN| pitta jvara - loMga kA cUrNa, madhu se yaha anubhUta prayoga hai aura isase blaDa sugara evaM yUrina . sugara meM kAphI lAbha hogaa| sandhi rogoM meM - dAla cInI, choTI ilAyacI aura tejapatra 3. bavAsIra, kabja, AmabAta meM- rojAnA gur3a ke sAtha soMTha, cUrNa madhu se| pIpala, harar3a, anAradAnA kA sevana karanA caahie| zivA phArmesI 4. raktapitta meM- giloya, nImapatte, kar3ave paravala ke patte 2, kAlIkRSNa Taigora sTrITa, kolakAtA-700 007 inako ekatra kara pIsakara cUrNa banA kara, eka cammaca jala yA AdhA cammaca zahada ke sAtha leveN| 5. agara nitya bhojana ke sAtha A~valA ke rasa kA sevana kiyA jAya to amlapitta, vamana, aruci, khUna ke vikAra evaM vIrya ke vikAra naSTa hokara manuSya kA zarIra hRSTa puSTa ho jAtA hai| 6. pIpala, dAkha, mizrI, harar3a, dhaniyAM, javAsA inakA cUrNa kara leveN| subaha-zAma eka cammaca jala yA zahada ke sAtha sevana karane se jaTila se jaTila kapha, pitta, gale kI jalana, jI macalAnA dUra ho jAtA hai| 7. zArIrika kamajorI evaM vIrya kSINa hone para- dAlacInI, choTI elAyacI, jAyaphala, nAgakezara, vAyavaDaMga, cItAmUla, tejapatra, choTI pIpala, baMzalocana, tagara, kAlImirca, kAlAtila, tAlIsa patra, sapheda candana, haraNa, A~valA, soMTha, bhImasenI kapUra, loMga, kAlAjIrA ina sabako barAbara mAtrA meM le kUTa-pIsakara cUrNa banAkara, mizrI yA cInI pAvaDara milAkara, subaha-zAma eka cammaca, garma dUdha yA gAya kA ghRta aura zahada milAkara leveN| ataeva Ayurveda meM aise-aise jaTila rogoM ko jar3a se miTA dene kI kSamatA hai| Ayurveda cikitsA hI hai jo sthAI lAbha pradAna karatI hai| zikSA-eka yazasvI dazaka vidvat khaNDa/107