Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ayurveda jagat meM jainAcAryoM kA kArya zrI. vidyAvAcaspati paM. vardhamAna pA. zAstrI, solApUra jisa prakAra nyAya, vyAkaraNa, siddhAMta sAhitya meM jainAcAryoM kI mahattvapUrNa kRtiyAM upalabdha haiM, usI prakAra Ayurveda, jyotiSa Adi viSayoM meM bhI unakI racanAe~ upalabdha hotI haiN| aneka racanAe~ aprApya haiM, jo upalabdha haiM unakA bhI samucita samuddhAra nahIM ho sakA / isameM eka kAraNa yaha bhI ho sakatA hai ki vaidyaka evaM jyotiSa viSaya kabhI-kabhI logoM ko upayoga meM AnevAle haiM, dainandina jIvana ke upayogI nahIM haiM, aisI dhAraNA bhI logoM kI hosakatI hai, paraMtu yaha samucita nahIM hai / svAsthya ke abhAva meM manuSyajIvana bekAra hai / pratikUlatA ke sadbhAva se sukha kI upalabdhi nahIM ho sktii| yahAM para hameM kevala Ayurveda ke sambandhI hI vicAra karanA hai| Ayurveda jagat meM jainAcAryoM ne kyA kArya kiyA hai ? aura usakI mahattA va AvazyakatA kitanI hai ? unake prakAzana kI kitanI AvazyakatA hai ina bAtoM kA vicAra hama saMkSepa se kreNge| Ayurveda bhI aMga-nirgata hai| jisa prakAra nyAya, darzana va siddhAMtoM kI paraMparA meM prAmANikatA hai usI prakAra Ayurveda zAstra kI paraMparA meM bhI prAmANikatA hai| yaha koI kapolakalpita zAstra nahIM hai, apitu bhagavAn kI divya dhvani se nirgata aMgapUrva zAstroM kI paraMparA se hI zruti va smRti ke rUpa meM isakA pravAha cAlU hai, ataH prAmANika hai / jainAgama meM prAmANikatA svaruci-viracitatva meM nahIM hai, apitu sarvajJa pratipAdita hone se hai / sarvajJa parameSThI ke mukha se jo divyadhvani nikalatI hai use zrutajJAna-sAgara ke dhAraka gaNadhara parameSThI AcArAMga Adi bAraha bhedoM meM vibhakta kara nirUpaNa karate haiM, unameM se bArahaveM aMga ke caudaha uttara bheda haiM, una caudaha pUrva ke bhedoM meM prANAvAya nAmaka eka bheda hai, isa prANAvAya pUrva kA lakSaNa karate hue AcArya likhate haiM ki "kAyacikitsAdyaSTAMga AyurvedaH bhUtakarmajAMguliprakramaH prANApAnavibhAgovi yatra vistaraNa varNitastatprANAvAyam / " arthAt jisa zAstra meM kAya, tadgata doSa, va cikitsAdi aSTAMga Ayurveda kA vistAra ke sAtha varNana kiyA gayA hai, pRthvI Adi paMcabhUtoM kI kriyA, jaharIle jAnavara, va unakI cikitsAkrama Adi evaM prANApAna kA vibhAga bhI jisameM vistAra ke sAtha varNita hai use 'prANAvAya pUrva' kahate haiM, isa prANAvAya pUrva ke AdhAra se hI jainAcAryoM ne Ayurveda zAstra kI racanA kI hai| isa viSaya ko kalyANakAraka ke racayitA maharSi ugrAdityAcArya ne apane graMtha meM spaSTa kiyA hai, vaha isa prakAra hai-- 348
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ 349 Ayurveda jagat meM jainAcAryoM kA kArya sarvArdhAdhika mAgadhIya vilasadbhASAvizeSojvalaprANAvAya mahAgamAdavitathaM saMgRhya saMkSepataH / ugrAdityagururgururgururguNaiH sadbhAsi saukhyAspadam zAstraM saMskRtabhASayA racitavA nityeSa bhedastayoH // a. 25, zloka 54 isakA bhAva yaha hai ki sarvArdha mAgadhI bhASA se suzobhita gaMbhIra prANAvAya zAstra se saMkSipta saMgraha kara saMskRta meM ugrAditya guru ne isa graMtha kI racanA kI hai, una donoM meM saMskRta aura mAgadhI bhASA kA bheda hai, anya koI bheda nahIM hai| isalie jainAcAryoM ne kisI bhI bhASA meM Ayurveda zAstra kI racanA kI ho usameM prAmANikatA kI dRSTi meM samAnatA hai, prameya kI dRSTi meM bhI koI aMtara nahIM hai, aMtara kevala bhASA kA hai| bhASA ke bheda se kRti kI prAmANikatA meM koI aMtara nahIM par3atA hai| ataH yaha Ayurveda zAstra dvAdazAMga kA hI eka aMga hai, aMga-nirgata hone se sarvataH pramANa hai| Ayurveda kI utpatti kisa prakAra huI ? Ayurveda zAstra kI utpatti ke viSaya meM bhI jainAcAryoM kI svataMtra kalpanA hai, aura usakA itihAsa bhI paraMparAgata hai| Ayurveda zAstrakAra jainAcAryoM ne sabase pahile apane graMtha meM bhagavAn vRSabhadeva ko namaskAra kiyA hai, tadanaMtara likhate haiM ki taM tIrthanAthamadhigamya vinamya mUrnA / satprAtihAryavibhavAdiparItamUrtim / saprazrayAH trikaraNorutkRta praNAmAH / prapracchuritthamakhilaM bharatezvarAyAH // zrI vRSabhadeva ke samavazaraNa meM bharatezvara Adi mahA puruSoM ne pahuMcakara vinaya ke sAtha vaMdanA karate hue prazna kiyA ki bhagavan ! pahile bhogabhUmi ke samaya meM mAnava kalpavRkSoM se utpanna bhogopabhoga sAmagriyoM se sukha bhogate the| vahAM ke sukha kA anubhava kara bAda svarga meM pahuMca kara vahAM bhI khUba sukha bhogate the, vahAM se manuSya bhava ko pAkara puNya karma ke bala se apane iSTa saMpadA va sthAnoM ko prApta karate the| bhagavan ! aba to karmabhUmi kI sthiti AgaI hai, jo carama zarIrI hai, upapAda janma ke dhAraka hai, unako to aba bhI apamaraNa nahIM hai, paraMtu aise bhI bahuta se mAnaba paidA hote haiM jinakI Ayu dIrgha nahIM hotI, unake zarIra meM vAta pitta kaphAdi kA udreka hotA rahatA hai, unake dvArA kabhI uSNa va zIta kAla meM mithyA AhAra vihAra kA sevana kiyA jAtA hai, isalie ve aneka prakAra ke rogoMse pIDita hote haiM, aura kabhI kabhI apamRtyu ke bhI bhAgI hote haiM / isalie he svAmin ! unakI svAsthya rakSA kA upAya avazya batAveM, Apa hI zaraNAgatoM ke rakSaka haiN| isa prakAra bharatezvara ke dvArA prArthanA karane para bhagavAn Adi prabhu ne apane divyadhvani ke dvArA puruSa kA lakSaNa, zarIra zarIra kA bheda, doSotpatti, cikitsA aura kAlabheda kA bistAra se varNana kiyA, evaM tadanaMtara gaNadharoM ne bhI usakI vistAra se vyAkhyA kI, usIke AdhAra para uttara kAla ke AcAryoM ne Ayurveda graMthoM kI racanA kii|
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ 350 ___ A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha isa vivecana ko likhane kA prayojana yaha hai ki yaha Ayurveda zAstra koI laukika kAmacalAU zAstra nahIM hai| apitu pramANabhUta Agama hai / usI dRSTi se samAdara pUrvaka usakA adhyayana kara prayoga karanA cAhiye / isa Agama se svapara kalyANa kI sAdhanA hotI hai, ataeva upodaya hai| __Ayurveda kyA hai ? Ayurveda zAstra ko vaidya-zAstra bhI kahate haiM, kevala jJAna ko vidyA kahate haiN| kevala jJAna se utpanna zAstra ko vaidya zAstra kahate haiM, isa prakAra vaidya zAstra kI nirukti hai| ___ sarvajJa tIrthaMkara ke dvArA upadiSTa Ayu saMbaMdhI veda ko Ayurveda kahate haiM, isake dvArA manuSya ko AyusaMbaMdhI samasta viSaya mAlUma hote haiM, yA una viSayoM ko jJAta karane ke lie yaha veda ke samAna hai, ataH ise Ayurveda kahanA sArthaka hai| Ayurveda kA uddeza athavA prayojana jainAcAryoM ke japa, tapa, saMyamAdi se bace hue samaya ko ve lokopakAra karane ke lie upayoga karate haiN| isalie lokopakAra karane ke uddeza se hI isa zAstra kI racanA hotI hai| isa Ayurveda zAstranirmANa ke do prayojana haiM, eka to svastha puruSoM kA svAsthya rakSaNa va asvastha rogiyoM kA rogamokSaNa, isa zAstra kA uddeza hai| ___ svAstha ke binA koI bhI dharma kArya ko bhI karane meM pUrA samartha hI ho sakatA hai| cAritra pAlana, saMyama grahaNa Adi sabhI svAsthyapara avalaMbita hai| Ayurveda zAstroM kA pAramArthika prayojana saba se adhika ullekhanIya hai, AtmaciMtana bhI svasthatA ke sAtha hotA hai ise bhUlanA nahIM cAhiye / Ayurveda jagat meM jainAcAryoM kA kArya jainAcAryoM ne jisa prakAra anya siddhAnta, darzana zAstra Adi vibhAgoM meM grantha racanA kI hai usI prakAra unake dvArA viracita vaidyaka zAstra bhI suprasiddha hai, parantu kheda hai ki aneka grantha anupalabdha haiM, ho sakatA hai kahIM prAcIna grantha bhAMDAroM meM dImaka ke bhakSya bana rahe ho, saMzodhana kI AvazyakatA hai| kina AcAryoM ne kina granthoM kI racanA ki hai ise hama prakAzita vaidyaka grantha ke AdhAra se jAna sakate haiN| aprakAzita prAcIna grantha upalabdha ho jAe to aura bhI adhika prakAza isa sambandha meM paDa sakatA hai / zakavarSa 8 veM zatamAna ke prasiddha Ayurveda grantha ke kartA ugrAdityAcArya kA kalyANakAraka grantha prakAzita huvA hai / usake grantha meM Ayurveda granthoM ke racayitA pUrvAcAryoM kA ullekha milatA hai / unhoMne eka jagaha likhA hai ki zAlAkyaM pUjyapAdaM prakaTitamadhikaM zalyatantraM ca pAtra svAmitroktaM viSogragrahazamanavidhiH siddhasenaiH prasiddhaiH /
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ 351 Ayurveda jagat meM jainAcAryoM kA kArya kArya yA sA cikitsA dazarathagurubhirmeghanAdaiH zizUnAM vaidyaM vRSyaM ca divyAmRtamapi kathitaM siMhanAdairmunIMdraiH // ___ a. 20, zloka 85 pUjyapAda AcArya ne zAlAkyatantra nAmaka grantha kI racanA kI hai, pAtra-svAmI ne zalyatantra nAmaka grantha kI racanA kI hai, prasiddha AcArya siddhasena ne viSa va ugra grahoM ke zamana vidhi kA nirUpaNa kiyA hai, dazaratha guru va meghanAtha sUri ne bAla rogoM kI cikitsA sambandhI granthoM kA prarUpaNa kiyA hai| siMhanAda AcArya ne zarIra balavardhaka prayogoM kA pratipAdana kiyA hai, inameM AcArya pUjyapAda va pAtra-svAmIne zalyataMtra ke saMbaMdhI vistRta prakAza DAlA pratIta hotA hai, zalyataMtra jo Aja ke yuga meM pragati ko prApta oNparezana (Surgery) cikitsA hai, arthAta zastracikitsA hai, kahIM kahIM saMgraha ke rUpa meM ve prakaraNa upalabdha hote haiM, pAtrasvAmI, siddhasena, meghanAda, dazarathasUri aura siMhanAda ke graMtha upalabdha nahIM haiM, anveSaNa va anusaMdhAna kI AvazyakatA hai| maharSi samaMtabhadra ne bhI vaidyaka vibhAga meM graMthoM kI racanA kI hai, isa saMbaMdha kA ullekha kalyANakAraka meM nimna prakAra hai| aSTAMgamaSyakhilamatra samaMtabhadraiH proktaM savistaravaco vibhavairvizeSAt saMkSepato nigaditaM tadihAtmazaktyA kalyANakArakamazeSapadArthamuktam // a. 20, zloka 86 AcArya samaMtabhadra ne aSTAMga Ayurveda nAmaka vistRta va gaMbhIra vivecanAtmaka graMtha kI racanA kI hai, usIkA anukaraNa kara maiMne isa kalyANa kAraka ko saMkSepa ke sAtha saMpUrNa viSayoM kA pratipAdana karate hue likhA hai| isase jJAta hotA hai ki ugrAdityAcArya ke samaya samaMtabhadra kA vaha graMtha avazya vidyamAna thaa| kAza kitane mahatva kA vaha graMtha hogA, hama baDe abhAgI haiM ki ukta graMtha kA darzana bhI nahIM kara ske| AcArya samaMtabhadra AcArya samaMtabhadra kA samaya tIsarA zatamAna mAnA jAtA hai, maharSi pUjyapAda ke pahile samaMtabhadra hue haiM, unakI sarvatomukhI vidvattA kA varNana karanA zabdazakti ke atIta hai / unake dvArA nirmita siddhAMta, nyAya ke graMtha jisa prakAra gaMbhIra haiM usI prakAra vaidyaka graMtha bhI mahattvapUrNa hai| unake dvArA 'siddhAMta-rasAyana kalpa' nAmaka mahatvapUrNa graMtha kI racanA kI gaI thI, vaha graMtha 18000 zloka parimANa thA, yadyapi vaha graMtha Aja samagra upalabdha nahIM hai tathApi yatratatra usa graMtha ke bikhare hue zloka upalabdha hote haiM, jinako bhI saMgraha karane para do tIna hajAra zloka sahaja ekatrita ho sakate haiN| ahiMsA pradhAna dharma ke upAsaka hone se vaidyaka graMtha meM bhI unhoMne ahiMsAtmaka prayogoM kA hI pratipAdana kiyA hai| auSadhi-nirmANa meM siddhAMta asamarthita viSayoM ko grahaNa nahIM kiyA hai, yaha jainAcAryoM ke graMtha kI
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ 352 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha vizeSatA rahI hai| isake alAvA apane graMtha meM unhoMne jaina pAribhASika zabdoM kA prayoga va saMketa kiyA hai, isalie graMtha kA artha karate samaya jaina siddhAMta kI prakriyA ko ThIka taraha se samajhane kI atyaMta AvazyakatA hai| udAharaNa ke lie samaMtabhadra ke graMtha meM ratnatrayauSadha kA ullekha AtA hai| isakA artha sAmAnya vaidya yahI kara sakatA hai ki vajrAdi tIna ratnoM ke dvArA nirmita auSadha yA bhasma / paraMtu vaisA nahIM hai| jaina siddhAMta meM samyagdarzana jJAna cAritra ko ratnatraya ke nAma se kahA hai| ve jisa prakAra mithyAdarzana jJAna cAritra rUpI tridoSoM kA nAza karate haiM, usI prakAra rasa, gaMdhaka va pASANa, ina dhAtutrayoM ke amRtIkaraNa se siddha honevAlA rasAyana vAta, pitta va kapharUpI tridoSoM ko dUra karatA hai| ataH isa auSadha kA nAma ratnatrayauSadha hai| ____ isI prakAra auSadha nirmANa ke pramANa meM bhI jaina mata ke saMketAnusAra hI saMkhyAoM kA nirdeza Apa ne kiyA hai| udAharaNa ke lie rasasiMdUra nirmANa karane ke lie kahA gayA hai ki 'sUtaM kezarigaMdhakaM mRganavAsArahamam' isa vAkya kA artha jaina siddhAMta ke jJAtA hI ThIka taraha se kara sakatA hai| jaina tIrthaMkaroM ke bhinna bhinna cinha haiM, una cinhoM ke saMketa se usa cinhAMkita tIrthaMkaroM kI saMkhyA kA yahAM grahaNa kiyA hai| Upara ke vAkya meM sUtaM kesari arthAta rasa kesarI ke pramANa meM lo, arthAt kesarI nAma siMha kA hai, siMha cobIsaveM mahAvIra bhagavAn kA cinha hai| arthAta kesarI se 24 saMkhyA lenI cAhie, gaMdhaka mRga arthAta hariNa jisa kA cinha hai aise solahave zAMtinAtha kA saMketa karatA hai, gaMdhaka 16 bhAga, isI prakAra artha lenA cAhiye / samaMtabhadra ke graMthoM meM isI prakAra ke sAMketika artha mileMge, yaha unake graMtha kI eka vizeSatA hai / unake hara kalpoM ke prayoga meM bhI jaina prAyogika zabdoM kA darzana hameM mila skegaa| jaina vaidyaka granthoM ke pAribhASika zabdoM ke artha ko samajhane ke lie jainAcAryoM ne svatantra vaidyaka koSoM kI bhI racanA kI hai| upalabdha koSoM meM AcArya amRtanaMdi kA koSa mahattvapUrNa hai, parantu vaha apUrNa hai, zAyada Ayu kA avasAna hone se yaha kRti adhUrI raha gaI ho| vanaspatiyoM ke nAma ko bhI aneka sthAnoM meM hama jaina pAribhASika zabdoM meM hI dekheNge| isa prakAra samaMtabhadra AcArya ne Ayurveda vijJAna kA bhI vipula rUpa se utthAna kiyA hai, unake dvArA viracita eka viSavaidyaka grantha hamane baMgalora ke prasiddha jyotirvid vidvAn zrI zazikAMta jaina ke pAsa dekhA thA, jo sundara tADapatra para aMkita thA / usake aneka prayogoM ko kriyAtmaka rUpa meM prayoga kara zrI jaina ne saphalatA prApta kI hai, unake kathana ke anusAra yaha adbhuta va abhUtapUrva grantha hai| samaMtabhadra ke samagra granthoM kI prApti hone para na mAlUma kisa prakAra ke saphala prayoga sAmane AveMge? vaha dina samAja ke lie bhAgya kA hogA / samaMtabhadra ke pUrvavartI granthakAra paraMparA se vaidyagranthoM kI nirmiti ati prAcIna kAla se calI A rahI hai, isa meM koI saMdeha nahIM hai| isalie samaMtabhadra ne apane sthAna ko sUcita karate hue bhallAtakAdi meM jina muni samaMtabhadra
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ayurveda jagat meM jainAcAryoM kA kArya 353 kA nivAsa kA arthAt bhaTakala ke pAsa honnAvara tAlukA meM yaha gerasaSpA sthAna hai| vahAM para unakA pITha thA, isalie unakA nivAsa vahAM kahA gayA hai| apane grantha meM 'raseMdra jainAgamasUtrabaddhaM' yaha kahakara samaMtabhadra ne apane anya ko pUrva granthoM ke sUtroM kA anukaraNa siddha kiyA hai, isase samaMtabhadra ke pahile bhI jaina vaidyaka granthoM ke nirmAtA hue haiN| aura ve bhaTakala jilhA ke honnAvara ke pAsa hADuhallI (saMskRta meM saMgItapura ) ke rahanevAle the, vahAM para unhoMne aneka vaidyaka granthoM kI racanA kI hai| samaMtabhadra ko bhI isI kAraNa se vaidyaka grantha nirmiti kI preraNA milI hogii| puSpAyurveda jainadharma ahiMsA pradhAna dharma hone se mahAvratadhArI muniyoM ne isa bAta kA bhI prayatna kiyA ki auSadha nirmANa ke kArya meM kisI bhI jIva kA ghAta na ho, kisI ko bhI pIDA nahIM pahuMcanI cAhiye, ekeMdriya prANiyoM kA bhI buddhipurassara ghAta na ho isa kA bhI dhyAna rakhA gayA hai| ataH puSpAyurveda grantha kA nirmANa kiyA gyaa| ____ Ayurveda graMthakAroMne jisa prakAra vanaspatiyoM ko apane graMthoM meM sthAna diyA usI prakAra puSpAyurveda meM kevala parAgarahita puSpoM ko sthAna milA hai| puSpAyurveda meM 18 hajAra jAti ke kevala puSpoM ke upayoga se hI auSadhi nirmANa kI prakriyA batAI gaI hai, yaha puSpAyurveda isvI san pUrva 3 re zataka kI racanA hai, prAcIna kannaDa lipI hai jo baDI kaThinatA se bAMcane meM AtI hai| itihAsa saMzodhakoM ke lie yaha jaisI anUThI cIja hai, usI prakAra Ayurveda jagat ke lie apUrva vastu hai / isa dizA meM jainAcAryoM ke sivAya kisIne bhI kArya nahIM kiyA hai, yaha Aja hama nissaMdigdha rUpa meM kaha sakate haiN| samaMtabhadra gerasappA meM rahate the, Aja bhI vaha jvAlAmAlinI devI kA prasiddha sAtizaya sthAna hai, vizAlacaturmukha maMdira hai, jaMgala meM yatra tatra mUrtiyAM bikharI paDI haiN| darzanIya sthAna hai, daMtakathA ke AdhAra para isa sthAna meM eka rasakUpa hai jo ki siddharasa kA hai| kaliyuga meM dharmasaMkaTa upasthita hone para isa rasakUpa kA upayoga ho sakatA hai, aisA kahA gayA hai| usa rasakUpa ke sthAna ko dekhane ke lie siddha sarvAMjana kA prayoga karanA cAhie, usa sarvAMjana ke nirmANa kI vidhi puSyAyurveda meM hai| isa aMjana meM pramukha puSpa usa prAMta ke jaMgala meM prApta hote haiM yaha bhI kahA gayA hai| isase yaha siddha hotA hai ki maharSi samaMtabhadra ke pahile bhI Ayurveda ke nirmAtA aneka graMthakAra hue haiN| paraMtu Aja unakI kRtiyoM kA anveSaNa va anusaMdhAna karane kI mahatI AvazyakatA hai| saMzodhana, anveSaNa va anusaMdhAna vibhAga kA nirmANa kara kaI vidvAnoM se isa kArya ko karAne kI AvazyakatA hai| maharSi pUjyapAda __ AcArya samaMtabhadra ke bAda isa viSaya meM kadama baDhAnevAle maharSi pUjyapAda kA nAma Adara ke sAtha liyA jA sakatA hai| anaMtara ke maharSiyoM ne bhI pUjyapAda kA nAma baDI pUjyatA ke sAtha liyA hai / isa dizA meM pUjyapAda ke kArya bhI ullekhanIya haiM /
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha maharSi pUjyapAda bhI bahumukhI pratibhA ke dhanI the / unhoMne vyAkaraNa zAstra kI racanA kI hai, siddhAMta graMtha kI vRtti likhI hai| usI prakAra Ayurveda viSaya meM bhI unakA prabhutva thaa| uttara graMthakAroM ne pUjyapAda kI kRtiyoM kA ullekha kara unakI baDI prazaMsA kI hai| AcArya zubhacaMdra ne pUjyapAda kI prazaMsA karate hue likhA hai ki jinake vacana yA graMtha mana, vacana va kAya ke kalaMka ko dUra karate haiM usa pUjyapAda ko hama namaskAra karate haiN| mana, vacana, kAya ke kalaMka ko dUra karane ke abhiprAya ko kannaDa kavi pArzva paMDita ne apane graMtha meM spaSTa kiyA hai| " sakalorvI nuta pUjyapAda munipaM tAM peda kalyANadvAkAraka diM dehada doSamaM vitana vAcA doSamaM zabdasAdhaka jaineMdraditI jagajjanada-mithyA-doSamaM tattvabodhaka tattvArthadavRttiyiMde kaledaM kArUNya dugdhArNavam // " sarva loka ke dvArA pUjya zrI pUjyapAda ne kalyANakAraka vaidyaka graMtha se deha ke vikAra ko, vacana ke doSa ko jaineMdra vyAkaraNa se, evaM citta ke mithyAtva doSa ko tattvabodhaka tattvArtha kI vRtti sarvArthasiddhi se dUra kiyA / isa prakAra pUjyapAda ke dvArA bhI kalyANakAraka nAmaka vaidyaka graMtha kA ullekha milatA hai / paraMtu samagra graMtha upalabdha nahIM hotA hai, troTaka prakaraNa kahIM kahIM upalabdha hote haiM / saMpUrNa graMtha kI upalabdhi na hone para bhI yaha nissaMdeha kaha sakate haiM ki pUjyapAda kA Ayurveda zAstra bahuta hI mahattvapUrNa va prAmANika thA / kyoM ki uttara kAla ke aneka vaidyaka graMthakAroM ne pUjyapAda ke graMtha kA Azraya lekara apane graMtha kI racanA kii| kanaDa, telagU, tAmila Adi vibhinna bhASA ke graMthakAroM ne bhI pUjyapAda kI kRti ko AdhAra banAkara 'zrIpUjyapAdoditaM,' 'pUjyapAdane bhASitaM' Adi zabdoM kA prayoga kiyA hai| pUjyapAda ke dvArA pratipAdita prayoga nitarAM prAmANika hai, aisA usa samaya mAnA jAtA hogA / isalie ve pUjyapAda kA nAma lene meM apanA gaurava samajhate hoNge| pUjyapAda ke dvArA racita graMtha ke kucha bhAga jo upalabdha hote haiM, unakA bhI saMgraha kiyA jAye to kaI hajAra zloka pramANa saMgrahita ho sakate haiN| isake lie aneka bhASAoM meM prakAzita vaidyaka graMtha evaM aprakAzita kucha saMgrahoM ke avalokana kI AvazyakatA hai| pUjyapAda ne kalyANakAraka va zAlAkya tantra ke alAvA vaidyAmRtaM nAmaka vaidyaka graMtha kA bhI nirmANa kiyA thA, zAyada yaha graMtha kannaDa bhASA meM hogaa| pUjyapAda ke uttarakAlavartI gommaTadeva muni ne ukta vaidyAmRta kA ullekha apane graMtha meM kiyA hai| isalie pUjyapAdAcArya kI kRtiyoM kI pratiyAM aneka bhASAoM meM hoMgI, isameM bhI koI zaMkA nahIM hai| isa dRSTi se Ayurveda jagat meM pUjyapAda AcArya ne bhI bahuta bar3A yogadAna diyA hai| ve isa vibhAga ke camakate hue sUrya siddha hue haiN| unakI upakRti ke lie jaina samAja ciraRNI rhegaa|
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ayurveda jagat meM jainAcAryoM kA kArya pUjyapAda ke bAda ke vaidyaka graMthakAra pUjyapAda ke bAda gommaTadeva muni nAmaka graMthakartA hue haiN| inhoMne Ayurveda viSayaka merutantra nAmaka grantha kI racanA kI hai / apane graMtha meM unhoMne pratyeka pariccheda ke aMta meM AcArya pUjyayAda kA Adara ke sAtha smaraNa kiyA hai| siddha nAgArjuna kahA jAtA hai ki yaha pUjyapAda ke bhAnaje the / inhoMne nAgArjuna kalpa, nAgArjuna kakSapuTa Adi vaidyaka graMthoM kA nirmANa kiyA thaa| isake alAvA inhoMne 'vajrakhecara ghuTikA' nAma kI suvarNa banAne kI maNi tayAra kI thii| yaha maNi anarghya va bahumUlya sAdhya thI, isalie isa maNi kI siddhi ke lie rAjAse sahAyatA kI apekSA kii| rAjAne pUchA ki siddha na hone para kyA hogA ? taba nAgArjuna ne dhairya ke sAtha kahA ki yadi maNi siddha nahIM huI to merI donoM AkhoM ko nikalavA dIjiyegA, rAjAne maMjUra kara vipula dhanarAzi isake lie dI aura kaI mahinoM kI avadhI dii| karIba bAraha mahinoM bAda yaha ratna siddha huaa| guTikA ke rUpameM sthita usa maNipara nAgArjuna ne apane nAmakI mudrA lagAI aura una maNiyoM ko nadI ke pAnI se dho rahe the ki hAtha se phisalakara nadI meM tInoM maNiyAM girI, machalIne nigalalI, vaha machalI eka vezyA ke hAtha paDI, cIrane para ye tInoM ratna mile / harSita hokara vaha vezyA apane divAnakhAne ke jhUlepara le jAkara una ratnoM ko rakhA to jhUlekI loha zRMkhalA suvarNa kI bana gaI / idhara rAjA ne pratijJA ke anusAra nAgArjuna kI AMkheM nikalavAI / nAgArjuna aMdhe hokara aba dezAMtara cale gaye / udhara vezyA ne roja lohe ko sonA banAnA prAraMbha kiyaa| parvataprAya suvarNa se vaha kyA karatI ? anakoM annachatrAdikoM ko nirmANa kara karoDoM mudrA oMkA vyaya kiyA, ratnoM para nAgArjunakA nAma dekhakara, una annasatroM kA nAma bhI nAgArjuna annasatra rakhA gayA / nAgArjuna vihAra karate karate jaba vahAM Aye to unhoM ne nAgArjuna annasatra ko sunakara isa nAma kA kAraNa kyA hai yaha pUchA / sArI bAteM vezyA se mAluma hogaI / punazca una ratnoM ko vezyA se prApta kiyA, usIke prabhAva se gaI huI netroM ko punaH prApta kiyaa| rAjasabhA meM pahuMcakara una maNiyoM ke camatkAra ko punaH btaayaa| yaha saba likhane kA prayojana yaha hai ki Ayurveda ke prayogoM meM aparimita mahattva hai / usake lie satata adhyavasAya kI AvazyakatA hai| ugrAdityAcArya pUjyapAda ke anantara Ayurveda graMthakAra jo hue haiM unameM zrI maharSi ugrAdityAcArya kA nAma bahuta Adara ke sAtha liyA jA sakatA hai| unhoMne kalyANakAraka nAmaka mahattvapUrNa vaidyaka graMtha kI racanA kI hai| yaha graMtha karIba 5000 zloka pramANa se yukta hai| jainAcArya paramparA ke anusAra hI isameM bhI kisI bhI auSadha prayoga meM madya, mAMsa, madhu kA prayoga nahIM kiyA gayA hai / isa graMtha meM paccIsa pariccheda haiN| paccIsa
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ 356 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha paricchedoM meM vibhakta graMtha meM vibhinna roga, prApti, nidAna, pUrvarUpa, cikitsA Adi kA sundara krama se varNana kiyA gayA hai| hajAroM rogoM kI cikitsA kA pratipAdana isa grantha meM hai / bhinna bhinna adhikAroM kA vibhAga kara viSayavarNana kiyA gayA 8 veM zatamAna ke mAne hue Ayurveda ke ugrAdityAcArya ke dvArA nirmita isa graMtha kI jainetara vidvAnoM ne bhI mukta kaMTha se prazaMsA kI hai / vaidyapaMcAnana paM. guNe zAstrI ne rasa graMtha para vistRta prastAvanA likhakara isa graMtha kA paramAdara kiyA hai / Ayurveda saMbaMdhI viSayoM se paripuSTa mahattvapUrNa kRti jo upalabdha huI hai vaha kalyANakAraka hai, jainAcArya ugrAditya ke dvArA viracita hai, jo rASTrakUTa rAjya ke rAjA amoghavarSa prathama aura cAlukya nareza kaliviSNuvardhana paMcama ke samakAlIna the / graMtha kA prAraMbha Ayurveda tattva ke pratipAdana ke sAtha huA hai, jo do vibhAgoM se vibhakta hai, eka rogapratikAra - dUsarA cikitsA prayoga / aMta ke pariziSTa meM eka laMbA parisaMvAda saMskRta gadya meM diyA gayA hai jisameM mAMsAzana vagaire kI nissAratA va anAvazyakatA ko batAyA gayA hai / yaha bhI kahA gayA hai ki yaha parisaMvAda graMthakAra ke dvArA rAjA amoghavarSa ke darabAra meM sekar3oM vidvAna va vaidyoM kI upasthiti meM siddha kiyA gayA thA / itanA likhane ke bAda ugrAdityAcArya ke viSaya meM yA unake graMtha ke viSaya meM adhika likhane kI AvazyakatA hai aisA hameM pratIta nahIM hotA, unake dvArA viracita graMtha se hI vizeSa prakAza paDa sakatA hai / isI prakAra malliSeNa sUri ne apane vidyAnuzAsana Adi maMtra zAstroM meM bhI Ayurveda cikitsA kA nirUpaNa kiyA hai / maMtra zAstra aura Ayurveda zAstra kA bahuta nikaTa saMbaMdha thA / isalie bhairava padmAvatI kalpa, jvAlAmAlinI kalpa Adi maMtra zAstroM meM bhI yatra tatra Ayurveda ke prayogoM kA ullekha milatA hai / Ayurveda vidvAn ko apane zAstra meM pravINa hone ke lie maMtra, taMtra, zakuna, nimitta Adi zAstroM kA bhI adhyayana karanA cAhiye, rogIyoM kI roga parIkSA ke lie sarva dRSTi se prApta jJAna saphala sahAyaka ho sakatA hai, ise nahIM bhUlanA cAhiye, ataH pUrvAcAryoM ne Ayurveda ke sAtha anya graMtha meM kA bhI adhyayana manana kiyA hai / maharSi ugrAdityAcArya ne suzrutAcArya ko syAdvAdI ke nAma se ullekha kiyA hai, suzruta graMtha meM jo cikitsA krama batAyA gayA hai usameM prAyaH sabhI prayoga jaina prakriyA se milate julate haiM, isalie unheM graMthakAra ne syAdvAdI ke nAma se ullekha kiyA hoM, yA yaha bhI ho sakatA hai ki suzrutAcArya jainAcArya hoM, pUjyapAda ke zalyataMtra kA anukaraNa kara unhoM ne graMtharacanA kI ho, yaha saba sUkSma anusaMdhAna karane para jJAta ho sakate haiM / tathApi yaha nissaMdigdha kahA jA sakatA hai ki jainAcAryoM kA isa zAstra para advitIya adhikAra thA evaM unakI kRtiyoM kA isa jagat ke anya graMtha nirmAtAoM ke graMthoM meM bhI amiTa prabhAva thA / usa prabhAva se ye graMthakAra apane ko bacA nahIM sakate the / kannaDa bhASA ke jaina vaidyaka graMthakartA jisa prakAra saMskRta meM vaidyaka granthoM kI racanA apane bahumUlya samaya ko nikAlakara jainAcAryoM ne kI hai usI prakAra anyAnya bhASAoM meM bhI vaidyaka granthoM kA nirmANa huA hai| telagU aura tAmila bhASA
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ Ayurveda jagat meM jainAcAryoM kA kArya 357 meM bhI jaina vaidyaka granthoM kI racanA huI hai| keraLa kI maleyAlI bhASA meM bhI vahAM ke vidvAnoM ne vaidyaka granthoM kI racanA kI hai / maleyAla meM Ayurveda ke rasa, rasAyana, tailAdi kA bahuta pracAra hai, tailAbhyaMga kI prakriyA se kAyAkalpa kA prayoga Aja ke vidvAna bhI vahAM para karate haiM, yaha bhulAnA nahIM cAhiye / vaidyaka aura jyotiSa donoM vidyAoM kA saMgopana maleyAla meM bahuta sAvadhAnI ke sAtha kiyA gayA hai / isake alAvA kannaDa granthakAroM ne bhI vaidyaka aura jyotiSa sambandhI aneka granthoM kA nirmANa kiyA hai unameM kaI svataMtra grantha evaM kaI to saMskRta granthoM ke TIkAtmaka grantha haiN| unakA bhI samucita saMzodhana, samuddhAra nahIM ho sakA hai| isa ora samAja ke ciMtakoM ko dhyAna denA cAhiye / pUjyapAda kA kalyANakAraka kannaDa meM jagaddala somanAtha kavi ne pUjyapAdAcArya viracita kalyANakAraka grantha kA karnATaka bhASA meM bhASAMtara kiyA hai / yaha grantha bhI bahuta mahatvapUrNa hai| yaha grantha pIThikA prakaraNa, paribhASA prakaraNa, SoDazajvara nirUpaNa Adi aSTAMgoM se yukta hai, yaha grantha kannaDa bhASA ke upalabdha vaidyaka granthoM meM saba se prAcIna hai| isa grantha meM somanAtha kavi ne pUjyapAda kA bahuta Adara ke sAtha ullekha kiyA hai, vaha isa prakAra hai| sukaraM tAnene pUjyapAda munigala muMpelada kalyANakA raMkamavAhaTa siddhasAra carakA sutkRSTamaM sadguNA dhikamaM varjita madya mAMsa madhuvaM karNATadi lokara kSakamA citra madAge citra kavi somaM pelda nitaltiyiM // yaha kAvya bhI sundara hai, pratyeka caraNa ke dvitIyAkSara meM kakAra ko sAdhA gayA hai / graMthakAra ne spaSTa kiyA hai ki AcArya pUjyapAda ne pahile jo kalyANakAraka kI racanA kI hai, jo vAgbhaTa, caraka Adi Ayurveda graMthoM se utkRSTa hai, jisa meM madya, mAMsa aura madhu kA prayoga varjita kiyA hai, aise lokarakSaka, uttama graMtha ko maiMne karnATaka bhASA ke vividha chandoM meM atyaMta prema ke sAtha nirmANa kiyA hai, yaha uparyukta zloka kA bhAva hai, isase spaSTa hai vAgbhaTa carakAdi graMtha bhI kavi somanAtha ke samaya vidyamAna the| isI prakAra kIrtivarma ne govaidya, maMgarAja ne khageMdramaNidarpaNa nAmaka viSa vaidya, abhinava candra ne hayazAstra nAmaka hayavaidya ( azvaparIkSA va cikitsA), deveMdramuni ne bAlagraha cikitsA, amRtanandi ne vaidyaka nighaMTu Adi graMthoM kI racanA kara isa vibhAga kI apUrva sevA kI hai| isI prakAra jagadeva mahAmaMtravAdi zrIdharadeva ne 24 adhikAroM se yukta vaidyAmRta graMtha kI racanA kI hai| sAtha hI sALava kavi ke dvArA viracita rasaratnAkara aura vaidya sAMgatya graMtha bhI kama mahattva ke nahIM haiN| isa prakAra kannaDa ke prathitayaza mahAkaviyoM ne vaidyaka viSaya meM bhI apanI amUlya sevA pradAna kI hai| jaina vaidyaka granthoM meM ahiMsA pradhAna dRSTi rakhI gaI hai, yaha hama pahile kaha Aye haiN| khAo, pio, majA karo isa dRSTi se hI jainAcAryoM ne kAma nahIM liyA hai, apane zarIra ke svAsthya ke lie anya asaMkhya jIvoM kI hatyA karanA mAnavatA nahIM ho sakatI hai, 'AtmavatsarvabhUteSu yaH pazyati sa mAnavaH,' yaha
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ 358 A. zAMtisAgarajI janmazatAbdi smRtigraMtha vyAkhyA Aja bhI karane kI AvazyakatA hai| AhAra kI nyUnatA ke nAma se sajIva prANiyoM kA utpIDana mAnava vyavahAra nahIM ho sakatA hai, eka ahiMsA dharmapremI, cAhe vaha kisI bhI sampradAya kA kyoM na ho, isa bAta ko kabhI svIkAra nahIM kara sakatA ki eka vyakti kI sahuliyata ke lie aneka jIvoM kA saMhAra kiyA jAya / Aja to mAMsAhAra pradhAna pAzcAtya dezoM meM bhI aneka susamaMjasa subuddha vidvAn mAMsa kI nirupayogitA ko siddha kara rahe haiN| AyurvijJAna-mahArNava, AyurvedakalAbhUSaNa zrI zeSa zAstrI ne Ayurveda sammelana ke eka bhASaNa meM siddha kiyA thA ki madyamAMsAdika kA upayoga auSadha prayoga meM karanA ucina nahIM hai / aura ye galiccha padArtha bhAratIyoM ke zarIra ke lie kadApi hitAvaha nahIM haiM / kAzI hiMdu vizvavidyAlaya ke Ayurveda samAraMbhotsava ke prasaMga meM mahAmahopAdhyAya, vidyAnidhi kavirAja zrI gaNanAtha sena em . e. ne ina madyamAMsAdika ke prayoga kA tarkazuddha paddhati se niSedha kiyA thA / akhila bhAratIya Ayurveda mahAsammelana kAnapura ke adhivezana meM kavirAja zrI yogIMdranAtha sena em . e. ne apane adhyakSIya bhASaNa meM kahA thA ki aMgrejI auSadha prAyaH madyamAMsAdika se mizrita hote haiM ataH ve bhAratIyoM kI prakRti ke lie anukUla nahIM ho sakate / ___vanaspatiyoM meM aciMtya zakti hai, ise bhAratIya Ayurveda graMthakAroM ne prayogoM se siddha kiyA hai| bhAratIya vanaspati hI bhAratIyoM ke svAsthya ke lie upayukta ho sakatI hai| kyA AcArya samaMtabhadra kA bhasmaka roga Ayurveda auSadhoM se dUra nahIM huA ? maharSi pUjyapAda va nAgArjuna ko gagana-gamana-sAmarthya va gata netroM kI prApti Ayurveda auSadhoM se nahIM huI ? loka meM kaThina se kaThina mAne jAnevAle rogoM kI cikitsA Ayurveda paddhati se ho sakatI hai to usake prayogoM meM niMdya va gardA aise mAMsAdika kA prayoga kara ahiMsA dharma kA galA kyoM ghoTA jAtA hai ? sarva prANihita karane kA zreya vaidya vidvAnoM ko mila sakatA hai, isa dRSTi se jaina Ayurveda graMthakAroM ne apane sAmane vizvakalyANa kA dhyeya rakhA hai / auSadhiprayoga meM bhI kisI bhI jIva ko pIDA na pahuMce yaha unakI bhAvanA kitanI baDI udAratA kI dyoti kA hai yaha hamAre vAcaka vicAra kreN| vizvavaMdya cAritra cakravarti AcArya zAMtisAgara mahArAja kA janma zatAbda varSa manAyA jA rahA hai / AcArya zrI ne apane pAvana jIvana meM lokakalyANa kA kArya kiyA hai / vaidya yadi vyavahAra svAsthya kI rakSA karate haiM to AcArya zrI ne pAramArthika svAsthya kI rakSA kI hai| vyAvahArika svAsthya asthAyI hai, nazvara hai, vikRtisaMbhava hai, paraMtu pAramArthika svAsthya sthAyI hai, nitya hai, avikRta va prakRtidatta hai| jaina maharSi usa pAramArthika svAstha kA hI upadeza dete haiM / usakA lakSaNa karate hue AcArya deva kahate haiM ki azeSakarmakSayajaM mahAdbhutaM yadetadAtyaMtikamadvitIyam / atIMdriyaM prArthitamarthavedibhiH tadetaduktaM paramArthanAmakam / /
Page #12
--------------------------------------------------------------------------
________________ 359 Ayurveda jagat meM jainAcAryoM kA kArya AtmA ke sampUrNa karmoM ke kSaya se utpanna, atyadbhuta, AtyaMtika va paramazreSTha, vidvAnoM ke dvArA sadA apekSita jo atIMdriya paramAnaMda hai vahI pAramArthika svAsthya hai| usa pAramArthika svAsthya ko evaM usake lie paraMparA sAdhanabhUta laukika svAsthya ko prApta karane kA upAya Ayurveda graMthakAroM ne, usameM bhI nirdoSa paddhati ko jainAyurveda graMthakAroM ne pratipAdana kiyA hai| vyAvahArika svAsthya va pAramArthika svAsthya donoM hI isa jIva ko Avazyaka hai / isa dRSTi se AcArya kuMdakuMda se lekara AcArya zAMtisAgara taka ke maharSiyoM ne saMsAra ke jIvoM ko svAsthya rakSaNa kA upAya batAte hue mahAna upakAra kiyA hai / isa dizA meM aneka anupama kRtiyoM ko nirmANa kara Aja ke adhyayana premiyoM ko ciraRNI banAyA hai| paraMtu Aja una graMthoMko adhyayana karanevAle, durlabha hogaye haiM to prayoga karanevAloM kA to abhAva hI hai / isalie nikaTa bhaviSyameM bhagavAn mahAvIra kA 2500 vA nirvANa mahotsava manAne ke lie jaina samAja jA rahA hai, usameM mukhyataH jainAyurveda va jaina jyotiSa graMthoM kA prakAzana kara jinavANI kI yathArya sevA kareM / hamArI upekSA yadi isI prakAra rahI to rahI sahI jJAna bhaMDAra bhI lupta ho jAyagA, unake aneka ratnoM ke darzana se hama vaMcita ho jaaveNge| pIche kI pIDhI ke hAtha meM pazcAttApa ke sivAya kucha nahIM AvegA / sAya meM una prAcIna maharSiyoM ke anarghya va mahattvapUrNa kArya dekhate dekhate naSTa ho jAveMge jisakA uttaradAyitva hamapara rahegA / isa aparAdha ke lie kahIM bhI kSamA nahIM ho skegii| ityalaM vistareNa / Ayurvedo vijayatetarAm / bhadraM bhUyAt /