Atmanand Prakash Pustak 027 Ank 09

Author(s): Jain Atmanand Sabha Bhavnagar
Publisher: Jain Atmanand Sabha Bhavnagar
Catalog link: https://jainqq.org/explore/531318/1

Page #1

Reg. No. B. 81 श्रीमद्विजयानन्दसूरि सद्गुरुम्यो नमः
આeભા પ્રકાશ
(દર માસની પૂર્ણિમાએ પ્રકટ થતુ” માસિકપત્ર. )
|શાવિહિત મ્ कारुण्यान्न सुधारसोऽस्ति हृदयद्रोहान हालाहलं । वृत्तादस्ति न कल्पपादप इह क्रोधान्न दावानलः ॥ संतोषादपरोऽस्ति न प्रियसुहल्लोभान्न चान्यो रिपु । युक्तायुक्तमिदं मया निगदितं यद्रोचते तत्त्यज ।।
પુ. ૨૭ મું. વીર સં. ૨૪૫૬.
સ. ૧૯૮૬ ચૈત્ર.
આત્મ સં. ૩૪. અંક ૯ મી.
પ્રકાશક-શ્રી જૈન આત્માનંદ સભા-ભાવનગર
વિષયાનુક્રમણિકા,
પંચ મહાવ્રત રેખાદર્શન.. માનવભવની દુલભતાના દર્શ દ્વષ્ટાન્ત ... શ્રી તીર્થંકર ચરિત્ર શ્રી પાટણુના જેન જ્ઞાન ભંડાર સમાન ભાવ ગુરૂગમ લેવા તેમજ સેવાની આવશ્યકતા છે. પુરૂષાર્થ ... સમયનો ઉપયોગ
૨૨૩ ૦.૧૨૪ •..૨૬ •૨૩ ૦ •૨૪૫ • ૮.૨૪૫ •..૨૪૬ •૨૪ ૬.
૮
મુદ્રક –બ્રા. ગુલાબચંદ લલુભાઈ. આનંદ પ્રિ. પ્રેસ સ્ટેશન રોડ-ભાવનગર.
વાર્ષિક મૂલ્ય રૂ. ૧) ટપાલ ખચ ૪ આના.

Page #2

આત્માનદ પ્રકાશના કદરદાન ગ્રાહુકાને નમ્ર સુચના..
આત્માનંદ પ્રકાશ પુસ્તક ( ૨૭-૨૮ મા ) આ વર્ષની ભેટ તરીકે જૈન ઐતિહાસિક જૈન કુલ ભૂષશુ નરરત્નનું અપૂર્વ ચરિત્ર અનેક જાણવા જેવી હકીકતા સાથેનું પુસ્તક તૈયાર થાય છે. તેની સવિસ્તર હકીકતે હવે પછી આપવામાં આવશે. વી. પી૦ નો ખર્ચ” નહિ કરનાર બંધુએ હાલમાં ૨૭–૨ ૮ માં વર્ષની લવાજમના નાણા મેકલી આપવા, નહિતા પ્રયુ તયાર થયે ધારા પ્રમાણે ( વી. પી. ) થી ભેટની બુક માકલવામાં આવશે.
જે ગ્રાહુકાએ બેટની બુકનું' વી - પી ને સ્વીકારવું હોય તેમણે અમોને હાલમાં તાતકાલીક લખી જણૂાવવું જેથી સભાને નકામા ખર્ચ ન થાય અને નકામી તકલીફ ન પડે.
અમારા સરકાર, ગયા માસમાં અમારા માનવતા લાઈમેમ્બરાને ત્રણ મોટા ઉત્તમ ચરિત્ર કથાના ગ્રંથા ભેટના માકલાઈ ગયેલ છે. આ વખતે કેટલાક લાઈફ મેમ્બર બંધુઓએ આવા ઉત્તમ પ્રથા દર વર્ષે આ સભા તરફથી ભેટ મળવા માટે ( અને આ વખતે માટે ખાસ ) સહર્ષ પિતાના આનંદ જાહેર કરી ભવિષ્ય માં સભાની વિશેષ ઉન્નતિ ઈચ્છી સભાની કાર્યવાહી માટે તેમજ આવું અમૂલ્ય જૈનસાહિત્ય પ્રકાશન માટે પત્રઠારા સભ ની પ્રશંસા કરી છે.
( સેક્રેટરીએ (पूज्य श्री संघदासगणि-वाचकनिर्मितं.) ॥ श्री वसुदेवहिण्डि प्रथमखण्डम् ॥ સંપાદક તથા સંશાધા-આરાચાર્ય ન્યાયાભાનિધિ શ્રીમદ્વિજયાનંદસૂરિશ્વરજી શિષ્ય૨ન પ્રવૉકજી મહારાજશ્રી કાન્તિવિજયજી મહારાજના શિષ્ય પ્રશિષ્ય મુનિરાજ શ્રી ચતુરવિજયજી મહારાજ તથા મુનિરાજ શ્રી પુણ્યવિજયજી મહારાજ. - આ ગ્રંથના પ્રથમ ખંડનો પ્રથમ અંશ મૂળ (પ્રાકૃત) ભાષામાં આજે પ્ર:ટ થાય છે. આ પ્રથમ અંશમાં સાત લબકા આવેલા છે. આ ખંડના કર્તા મહાત્માતા | - પરિચય અને તે કેટલા ઉચ્ચ કીના છે તે બીજા ભાગમાં આપવામાં આવતો. આ ગ્રંથ
જેનેાના પ્રાચીનમાં પ્રાચીન કથા સાહિત્યમાંનું એક અણમોલ રત્ન છે. અનેક પુજાઓમાં, ગ્રંથ વિગેરેમાં ઘણે સ્થળે આ ગ્રંથની સાધતા અપાય છે, કે જે પ્રકટ થવાની જૈનેતર સાક્ષરો, જૈનધર્મના યુરોપીયન અભ્યાસીઓ અને વિદ્વાન મુનિ મહારાજાએ તરફથી રાહ જોવાતી હતી. આ ગ્રંથના ઉત્તરોત્તર ભાગે છપાયે જાય એવા ઉદ્દેશથી આ ગ્રંથ ની કિંમત રૂા. ૩-૯-૦ સાડા ત્રણ રૂપૈયા રાખેલ છે. ઉંચા ઢોક્ષલી લાયન સ્કુલેજર પેપર ( કાગળ ) ઉપર, નિર્ણયસાગર પ્રેસમાં સુંદર શાસ્ત્રી વિવિધ ટાઇપ [ અક્ષરો] માં છપાવેલ છે. ઇતિહાસિક પ્રાચીન કથા સાહિત્યના આ ગ્રંથનું ગુજરાતી ભાષાંતર કરાવી પ્રકટ કરવા માં સભાની ઇરછા છે, મનુષ્યજન્મનું સાર્થક કરવાની ઈચ્છાવાળા બંધુએ લાભ લેવા જેવું છે. તેમની ઈચ્છા પ્રમાણે સીરીઝ તરીકે, અડધી કિંમતે, કે ભેટ તરીકે સલા તે તે રીતે સાહિત્ય પ્રટન અને પ્રચાર કરવાનો પ્રબંધ કરી શકશે.

Page #3

» FO@૯ શ્રી »ege આમાનદ પ્રકાશ.
-:: ::
: -----------------
यथा वा धौतपटो जलार्द्र एव संहतश्विरेण शोषमुपयाति, स एव च वितानितः सूर्यरश्मिवायुभिर्हतः क्षिप्रं शोषमुपयाति, न च संहते तस्मिन्नभूत स्नेहागमोनापि वितानिते सति अकृत्स्न शोषः, तद्वद्यथोक्त निमित्तापवर्तनैः कर्मणः क्षिप्रं फलोपभोगो भवति, न च कृतप्रणाशाकृताभ्यागमाफल्यानीति ॥
तत्त्वार्थ मूत्र-भाष्य -द्वितीय अध्याय । Eછw@9C%C[ GC%CFes - ૩ -
પુસ્તક ૨૭ | વીર સં. ૨૪૧૬ ચૈત્ર. બારમ સંરૂ છે. { ગ્રં ૨ મો.
पंच महाव्रत रेखादर्शन.
દેહરે. વિશ્વપ્રેમી વ્રતરાજ આ, આર્યધમી આરાધ્ય; રેખાવત વર્ણન અહીં, સાધક સાધન સાધ્ય. ૧
(નાથ કૈસે ગજ કે બંધ –એ ચાલ.) મહાવત પંચ” સમજવા બ્રાતુ! પૂર્વ મહર્ષિ કથિત કર વાતુ. મહા. પ્રશ્ન પ્રભુત્વ પ્રકાશક જાની, જ્ઞાની જન સમજાવે; નૈસર્ગિક નિશ્ચલતા સાથે, દર્શન દેવી કરાવે. મહા. ૧ અહિંસા સત્ય-અસ્તેય વળી બ્રહ્મચર્ય ને નિપરિગ્રહનું સ્ફોટન કારણ ક્રમથી કરીએ, ઉઘાટન અખ્તરનું. મહા. ૨ થાય પ્રતિષ્ઠિત પૂર્ણ પણે જ્યાં, “અહિંસા ” અદ્વેત સમાની;
જન્મ વિરોધી વેર ત્યજી ત્યાં, વર્તે મિત્ર પ્રમાની. મહા. ૩ છું 800x0008
માછ0 % 9 %8
૦૦૦૦૦૦૦૦૦૮
000000

Page #4

૨૧૪
ܐܐ
""
00-0000x ==
રાતા.
66 સત્યવ્રત ” સર્વાંગે પ્રતિષ્ઠિત, ઢાય વચન સિદ્ધ વ્યવહાર અનુપમ, તૃતીયવ્રત “ અસ્તેય ઋ કહાવે, પ્રકટ થાય શ્રી પૂર્ણ છતાં પણુ, રચન તે પર “ બ્રહ્મચય વ્રત થાય પ્રતિષ્ઠિત, જે જનને આ જગમાં; વીલાલે સંસ્કારી અને એ, સદ્ ચિદ્રાનંદ રમણુમાં, ગ્રહ દર કરાવે, જ્યારે; પૂર્વ જન્મનું જ્ઞાન સમુત્પન્ન, કમ વસ કૃતિ ધારે. આય મહિ પ્રણિત પ્રણાલી, તાત્વિક દોહનદ્વારા; ખેતલાવી ખધન કરવા, સાત્વિક અમિરસ ધારા, રેખા “ પંચ મહાવ્રત ” ની આ, હૃદય રસાન્વિત કરશે; આત્મિક અનુભવ મળતાં સહેજે, પરમાતમ પદ વરશે. વેલચટ્ટુ
“ અપરિગ્રહ
થાય પ્રતિષ્ઠિત
૧ રાણીએ.
શ્રી આત્માનદ પ્રકારી.
0000000000
c
જિહાં મમ બન્યું;
શરણ તરણુ ભસિન્ધુ. મહા. ૪ એહુ પ્રતિષ્ઠિત થાતા;
મહા. ૫
c000
મહા. ૬
માનવભવની દુર્લભતાના દશ દ્રષ્ટાન્ત.
( ઝેર ગયા ને વેર ગયા. એ રાગ. )
ભરત ક્ષેત્રમાં ઘર ઘર ભાજન બ્રાહ્મણને આપે ચકીશ; ચેાસઠ સહસ અન્તઉરી જસ નરપતિ સેવે સહુસ ખત્રીશ, દૈવ ચેાગથી એક ઘરે તે ત્રીજી વખતે જમવા જાય; “પણુ વિષ્ણુ સુકૃત ગત નરભવ તે પાછા ચેતન નહીંજ પમાય” (૧) ભરતક્ષેત્રનાં સર્વાં ધાન્યની દેવે કીધી ઢગલી એક, તેમાં પાલી સરસવ નાંખી લાગ્યે ડોશી વૃદ્ધજ છેક; તે વૃદ્ધાથી કદાચ સરસત્ર સત્ર ધાન્યથી ભિન્ન કરાય, પ વિષ્ણુ સુકૃત ગત નરભવ તે પાછા ચેતન નહીંજ પમાય. (૨) દેવી ધૂત કલાથી જીતી શ્રીમન્તાને વારવાર, જે ચાણાકયે ચન્દ્રગુપ્ત નૃપને ભરપૂર ભ ભડાર; માની લે કે તે મન્ત્રી તે વણિક જને થી પણ જીતાય; પણ વિણ સુકૃત ગત નરભન્ન તે પાળે ચેતન નહીંજ પમાય. (૩)
મહા. ૭
મહા. ૮
મહા. ૯
ઇ.

Page #5

૫
માનવભવની દુર્લભતાના દશ દ્રષ્ટાન્ત.
છતાછ0000000 એકહજાર ને આઠ સ્તષ્ણની શાલા સ્તબ્બે સ્તબ્બે હાંસ, અષ્ટોત્તર શત હાર્યા વિણ તે સર્વ જીતવા નૃપની પાસ એ ઘટનાથી જીતી જનકને રાજપુત્ર પણ રાજા થાય, પણ વિણ સુકૃત ગત નરભવ તે પાછો ચેતન નહીંજ પમાય. (૪) દૂર દેશ વાસી વણીકોને શ્રેષ્ઠી સુતોએ આપ્યાં રત્ન, પિતૃવચનથી પશ્ચાતાપે તેજ રત્ન મેળવવા યત્ન કરતાં કોઈ દીન સર્વ રત્નથી, જનક હદય પણ સંતોષાય. પણ વિણ સુકૃત ગત નરભવ તે પાછા ચેતન નહીંજ પમાય, (૫) પૂર્ણ શશીને સ્વને દેખી રાજપુત્રને રંક વિશેષ, વિવેક વિકલ લહે રંક ક્ષીરને નૃપ સુત પામે રાજ્ય વિશેષ; એજ મઠે સુતા સ્વપનામાં જેહ પૂણે ન્દુય જણાય, પણ વિણ સુકૃત ગત નરભવ તે પાછો ચેતન નહીંજ પમાય. રાધાના મુખ નીચે ચકો સવળા અવળા ફરતા ચાર, તેલ કટાહીમાં પ્રતિબિમ્બ નિરખતે ઉભે રાજકુમાર; તે રાધાનું નામ નેત્ર તે ચપળ વિરથી પણ વીંધાય, પણ વિણ સુકૃત ગત નરભવ તે પાછો ચેતન નહીંજ પમાય. (૭) કચ્છપ દેખી પૂર્ણ ચન્દ્રને હદમાં દૂર થયે સેવાલ, આનન્દ એ જેણું જેવા લઈને આવ્યો બાળ ગોપાળ, મળી ગયે સેવાલ સુધાકર ક૭૫થીય કદી નિરખાય, પણ વિણ સુકૃત ગત નરભવ તે પાછો ચેતન નહીંજ પમાય. (૮) પૂર્વ પાધિમાંહે સમોલને ધંસરી પશ્ચિમ જલધિમાંય, દુર્ધર કલેલે ખેંચાતા કોઈક સમયે ભેગા થાય; વળી સમેલ સ્વયં એ યુગનાં વિવર વિષે પણ પેસી જાય, પણ વિણ સુકૃત ગત નરભવ તે પાછા ચેતન નહીજ પમાય. (૯) કેઈ કુતુહલી દેવ મણિમય તમ્મનું ચૂર્ણ કરીને જાય, મેરૂ શિરે એ ચૂર્ણ નળીમાં નાંખી સર્વ દિશા વિખરાય; એ અણુઓને વીણી વીણી દેવે પાછા સ્તન્મ કરાય, પણ વિણ સુકૃત ગત નરભવ તે પાછો ચેતન નહીં જ પમાય. (૧૦)
સંગ્રાહક:-કસ્તુરચંદ હેમચંદ દેશાઈ. ૧ ખૂણાઓ. ૨ તેલની કડાઈ. ૩ કાચબો. ૪ ઘેંસરીના. 80000000 %0x604 vows
000000000000.0x000000~

Page #6

૨૨૬
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ.
અગીયાર અંગોમાં નિરૂપણ કરેલ
શ્રી તીર્થકર ચરિત્ર.
(ગતાંક પૃષ્ટ ૧૪૨ થી શરૂ. ) ત્યારપછી ક્ષત્રિયકુંડગ્રામ નગરની વચ્ચોવચ નીકળતા તે ક્ષત્રિયકુમારને શંગાટક, ત્રિક ચતુષ્ટક યાવત્....માર્ગોમાં ઘણા ધનના અર્થિઓએ, કામના અર્થિઓએ,–ઈત્યાદિ ઐ૫પાતિક સૂત્રમાં કહ્યા પ્રમાણે યાવતુ અભિનંદન આપતા, સ્તુતિ કરતા, આ પ્રમાણે કહ્યું કે-હે નંદ– આનન્દદાયક, તારો ધર્મ વડે જય થાઓ. હે નન્દ તારો તપવડે જય થાઓ. હે નન્દ તારં ભદ્ર થાઓ, અભગ્ન, અખંડિત અને ઉત્તમ જ્ઞાન, દર્શન, અને ચારિત્રવડે અજીત એવી ઇન્દ્રિયને તું જીત. અને જીતીને શ્રમણ ધર્મનું પાલન કર. હે દેવ, વિનોને જીતી તું સિદ્ધિ ગતિમાં નિવાસ કર, ધર્યરૂપ ક૭ને મજબૂત બાંધીને તપવડે રાગદ્વેષરૂપ માનો ઘાત કર. ઉત્તમ શુકલધ્યાનવડે અષકર્મ રૂપ શત્રુનું મર્દન કર. વળી તે ધીર, તું અપ્રમત્ત થઈ ત્રણલેકરૂપ રંગમંડપ મધ્યે આરાધના પતાકાને ગ્રહણ કરી નિર્મળ અને અનુત્તર એવા કેવળજ્ઞાનને પ્રાપ્ત કર. અને જુનવરે ઉપદેશેલ સરલ સિદ્ધિમાગવડે પરમ પદરૂપ મેક્ષમાર્ગને પ્રાપ્ત કર. પરિસહરૂપ સેનાને હણીને ઇંદ્રિયોને પ્રતિકૂલ ઉપસર્ગોનો પરાજય કર. તને ધર્મમાં અવિઘ થાઓ. એ પ્રમાણે તેઓ અભિનન્દન આપે છે અને સ્તુતિ કરે છે.
ત્યારબાદ તે જમાલી ક્ષત્રિયકુમારે હજારો નેત્રોની માલાએથી વારંવાર જેવાતો ઈત્યાદિ-પપાતિક સૂત્રમાં કૃણિકનાં પ્રસંગે કહ્યું છે તેમ અહીં જાણવું. યાવતુ તે જમાલી નીકળે છે. નીકળીને ત્યાં બ્રાહ્મણ કુંડગ્રામ નામે નગર છે, જ્યાં બહુશાલ નામે ચિત્ય છે ત્યાં આવે છે. ત્યાં આવીને તીર્થકરના છત્રાદિક અતિશને જુએ છે. જેઈને હજાર પુરૂષોથી વહન કરાતી તે શિબિકાને ઉભી રાખે છે. ઉભી રાખીને તે શિબિડ થકી નીચે ઉતરે છે. ત્યારપછી તે જ માલી ક્ષત્રિયકુમારને આગળ કરી તેના માતા-પિતા જ્યાં શ્રમણ ભગવાન મહાવીર છે ત્યાં આવે છે. ત્યાં આવીને શ્રમણ ભગવાન મહાવીરને ત્રણવાર પ્રદક્ષિણા કરી યાવત્ નમી તેઓ આ પ્રમાણે બોલ્યા કે હે ભગવન, એ પ્રમાણે ખરેખર આ જમાલી ક્ષત્રિયકુમાર અમારે એક ઈષ્ટ અને પ્રિય પુત્ર છે. જેનું નામ શ્રવણ પણ દુર્લભ છે. તો દર્શન દુર્લભ હોય તેમાં શું કહેવું ? જેમ કે એક કમળ, પદ્મ, યાવતું સહસ્ત્રપત્ર કાદવમાં ઉત્પન્ન થાય, અને પાણીમાં વધે, તે પણ

Page #7

શ્રી તીર્થકર ચરિત્ર.
તે પંકની રજથી કે જલનાં કણથી લેપાતું નથી. એ પ્રમાણે આ જમાલી ક્ષત્રિયકુમાર પણ કામ થકી ઉત્પન્ન થયો છે, અને ભેગોથી વૃદ્ધિ પામે છે. તે પણ તે કામ જવરથી અને ભેગરજથી લપાતો નથી.
તેમજ મિત્ર, જ્ઞાતિ, પોતાના વજન, સંબંધી અને પરિજનથી પણ લેપાત નથી. હે દેવાનુપ્રિય, આ જમાલી ક્ષત્રિયકુમાર સંસારનાં ભયથી ઉદ્વિગ્ન થયે છે, જન્મ મરણથી ભયભીત થયો છે. અને દેવાનુપ્રિય એવા આપની પાસે મુંડ-દીક્ષિત થઈને આગારવાસથી અનગારિકપણાને સ્વીકારવાને ઈચ્છે છે, તે દેવાનુપ્રિયને અમે આ શિષ્યરૂપી ભિક્ષા આપીએ છીએ. તો હે દેવાનુપ્રિય, આપ આ શિખરૂપ ભિક્ષાને સ્વીકાર કરો.
ત્યારે શ્રમણ ભગવાન મહાવીરે તે જમાલી ક્ષત્રિયકુમારને આ પ્રમાણે કહ્યું કે—“હે દેવાનુપ્રિય, જેમ સુખ ઉપજે તેમ કરો, પ્રતિબન્ધન કરે.જ્યારે શ્રમણ ભગવાન મહાવીરે જમાલી ક્ષત્રિયકુમારને એ પ્રમાણે કહ્યું ત્યારે તે હર્ષિત થઈ, તુષ્ટ થઈ, યાવત શ્રમણ ભગવંત મહાવીરને ત્રણવાર પ્રદક્ષિણા કરી વાવ નમસ્કાર કરી ઉત્તર પૂર્વ દિશા તરફ જાય છે, જઈને પોતાની મેળે આભરણુ, માળા, અને અલંકાર ઉતારે છે. પછી તે જમાલી ક્ષત્રિયકુમારની માતા હંસના ચિન્હવાળા પટપટકથી આભરણ, માળા, અને અલંકારોને ગ્રહણ કરે છે. ગ્રહણ કરીને હાર અને પાણીના ધારા જેવા આંસુ પાડતી પાડતી તેણે પોતાના પુત્ર જમાલીને આ પ્રમાણે કહ્યું કે—હે પુત્ર ! સંયમને વિષે પ્રયત્ન કરજે. હે પુત્ર, યત્ન કરજે, હે પુત્ર, પરાક્રમ કરજે, સંયમ પાળવામાં પ્રમાદ ન કરીશ. એ પ્રમાણે કહીને તે જ માલી ક્ષત્રિયકુમારના માતા-પિતા શ્રમણ ભગવંત મહાવીરને વાંદે છે, નમે છે. વાંદી અને નમીને જે દિશાથી તેઓ આવ્યા હતા તે દિશાએ પાછા ગયા.
ત્યારપછી તે જમાલી ક્ષત્રિયકુમાર પોતાની મેળે પંચમુષ્ટિક લેચ કરે છે. કરીને જ્યાં શ્રમણ ભગવાન મહાવીર છે ત્યાં આવે છે. આવીને અષભદત્ત બ્રાહ્મણની પેઠે તેણે પ્રવજ્યા લીધી. પરન્તુ જમાલી ક્ષત્રિયકુમારે પાંચસે પુરા સાથે પ્રવજ્યા લીધી. ઈત્યાદિ સર્વ જાણવું. યાવત તે જમાલી અનગાર સામયિ. કાદિ અગીઆર અંગેને ભણે છે. ભણીને ઘણું ચતુર્થ ભક્ત, છઠ્ઠ, અઠ્ઠમ અને થાવત્ માસાર્ધ, તથા માસક્ષમણરૂપ વિચિત્ર તપકર્મવડે આત્માને ભાવિત કરતા વિહરે છે.
- ત્યારબાદ અન્ય કોઈ દિવસે તે જમાલી અનગાર જ્યાં શ્રમણ ભગવાન મહાવીર છે ત્યાં આવે છે. આવીને શ્રમણ ભગવંત મહાવીરને વાંદે છે, નમે છે. વાંદી અને નમીને તેણે આ પ્રમાણે કહ્યું કે –હે ભગવન, તમારી અનુમતિથી હું પાંચસે અનગારની સાથે બહારના દેશોમાં વિહાર કરવાને ઇચ્છું છું. ત્યારે

Page #8

૧૮
શ્રી આત્માનંદ પ્રાય.
શ્રમણ ભગવાન મહાવીરે જમાલી અનગારની આ વાતને આદર ન કર્યાં, સ્વીકાર ન કર્યો. પરન્તુ મેન રહ્યા. ત્યારપછી તે જમાલી અનગારે શ્રમણ ભગવત મહાવીરને બીજીવાર, ત્રીજીવાર પણ એ પ્રમાણે કહ્યું કે—હે ભગવન્, તમારી અનુમતિથી પાંચસે સાધુ સાથે યાવત વિહાર કરવાને ઇચ્છું છુ. પછી શ્રમણ ભગવાન મહાવીરે જમાલી અનગારની આ વાતના બીજીવાર, ત્રીજીવાર, પણ આદર ન કર્યા. યાવત્ માન રહ્યા. ત્યારબાદ જમાલી અનગાર શ્રમણુ ભગવંત મહાવીરને વાંદે છે, નમે છે. વાંદીને, નમીને શ્રમણ ભગવત મહાવીર પાસેથા અને બહુશાલ નામે ચૈત્યથી નીકળે છે, નીકળીને પાંચસેા સાધુઓની સાથે બહારના દેશેામાં વિહાર કરે છે.
તે કાળે અને તે સમયે શ્રાવસ્તી નામે નગરી હતી. વન....ત્યાં કાષ્ઠક નામે ચૈત્ય હતું વર્ણ ન....યાવત્ વનખંડ સુધી જાણવું,
તે કાળે અને તે સમયે ચ પા નામે નગરી હતી. વર્ણન—પૂર્ણ ભદ્ર ચૈત્ય હતુ. વર્ણન....યાવત્ પૃથિવી શીલાપટ્ટ હતા. હવે અન્ય કોઇ દિવસે તે જમાલી અનગાર પાંચસે સાધુએન! પિરવારની સાથે અનુક્રમે વિહાર કરતા, એક ગામથી બીજે ગામ જતા, જ્યાં શ્રાવસ્તી નામે નગરી છે અને જ્યાં કાઇક ચૈત્ય છે ત્યાં આવે છે. ત્યાં આવીને થાયેાગ્ય અવગ્રહને ગ્રહણ કરીને સંયમ અને તપડે આત્માને ભાવિત કરતા વિહરે છે. ત્યારબાદ અન્ય કોઇ દિવસે શ્રમણ ભગવાન મહાવીર અનુક્રમે વિચરતા યાવત્....સુખપૂર્વક વિહાર કરતા જ્યાં ચંપા નગરી છે અને જ્યાં પૂર્ણ ભદ્રં ચૈત્ય છે ત્યાં આવે છે, આવીને યથાયેાગ્ય અવગ્રહને ગ્રહણુ
કરી સયમ અને તપવડે આત્માને ભાવિત કરતા વિચરે છે.
હવે અન્ય કોઇ દિવસે તે જમાલી અનગારને રસરહિત, વિરસ, અન્ત, પ્રાન્ત, રૂક્ષ, ( લુખા ) તુચ્છ, કાલાતિક્રાન્ત, ( ભૂખ તરસના કાળ વીતી ગયા પછી ) પ્રમાણાતિક્રાન્ત ( પ્રમાણથી વધારે) શીત-પાન ભાજનથી શરીરમાં મેાટા વ્યાધિ ઉત્પન્ન થયા. તે વ્યાધિ અત્યન્ત દાહ કરનાર,વિપુલ, સખ્ત, કર્કશ, કટુક, ચ’ડ ( ભયંકર ) દુ:ખરૂપ, કષ્ટસાધ્યું, તીવ્ર અને અસહ્ય હતેા, તેનું શરીર પિત્તજવરથી વ્યાપ્ત હોવાથી તે દાહયુક્ત હતા. હવે તે જમાલી અનગાર વેદનાથી પીડિત થયેલા પેાતાનાં શ્રમણ નિગ્રન્થાને બેાલાવે છે. એલાવીને તેણે એ પ્રમાણે કહ્યું કે~~હે દેવાનુપ્રિયા, તમે મને સુવા માટે સસ્તારક ( શય્યા ) પાથરો. ત્યારમાદ તે શ્રમણ નિગ્રન્થા જમાલી અનગારની આ વાતના વિનયપૂર્વક સ્વીકાર કરે છે. સ્વીકારીને જમાલી અનગારને સુવા માટે સંસ્તારક પાથરે છે. જ્યારે તે જમાલી અનગાર અત્યન્ત વેદનાથી વ્યાકુલ થયેા ત્યારે ફરીથી શ્રમણ નિગ્ર ન્થાને મેલાવ્યા અને ખેલાવીને ફરીથી તેણે આ પ્રમાણે કહ્યું કે--ડૅ દેવાનુપ્રિયા, મારે માટે સસ્તા

Page #9

શ્રી તીર્થકર ચરિત્ર,
૨૨૯
રક કર્યો છે કે કરાય છે ! ત્યારપછી તે શ્રમણ નિર્ઝન્થાએ જમાલી અનગારને એમ કહ્યું કે–દેવાનુપ્રિયને માટે શયા સંસ્કારક કર્યો નથી પણ કરાય છે. ત્યાર પછી તે જમાલી અનગારને આવા પ્રકારનો સંકલ્પ ઉન્ન થશે કે –“ શ્રમણ ભગવંત મહાવીર જે એ પ્રમાણે કહે છે યાવતું પ્રરૂપે છે કે ચાલતું હોય તે ચાલ્યું કહેવાય, ફુદીરાતું હોય તે ઉદીરાયું કહેવાય, યાવત્ નિર્જરાતું હોય તે નિર્જરાયું કહેવાય, તે મિથ્યા છે.કારણ કે આ પ્રત્યક્ષ દેખાય છે કે શય્યા સંસ્કારક કરાતો હોય ત્યાં સુધી તે કરાયું નથી, પથરાતે હોય ત્યાં સુધી પથરાયે નથી, જે કારણથી આ શય્યા સંસ્મારક કરાતો હોય ત્યાં સુધી તે કરાયું નથી, પથરાતો હોય ત્યાં સુધી પથરાયેલ નથી, તે કારણથી ચાલતું હોય ત્યાં સુધી તે ચલિત નથી, પણ અચલિત છે. યાવત્ નિર્જરાતું હોય ત્યાં સુધી તે નિરાયું નથી પણ અનિર્જરિત છે. એ પ્રમાણે વિચાર કરે છે. વિચાર કરીને તે જમાલી અનગાર શ્રમણ નિાને બોલાવે છે. બોલાવીને તેણે આ પ્રમાણે કહ્યું કે – હે દેવાનુપ્રિયા ! શ્રમણ ભગવંત મહાવીર જે આ પ્રમાણે કહે છે કે યાવત્ પ્રરૂપે છે-કે ખરેખર એ પ્રમાણે “ચાલ તું તે ચલિત ” કહેવાય ઇત્યાદિ પૂર્વવત.સર્વ કહેવું. યાવત...નિર્જરાતું હોય તે નિર્જરિત નથી પણ અનિર્જરિત છે.”
જ્યારે જમાલી અનગાર એ પ્રમાણે કહેતા હતા યાવતુ પ્રરૂપણ કરતા હતા ત્યારે કેટલાએક શ્રમણ નિર્ગળ્યો, એ વાતને શ્રદ્ધાપૂર્વક માનતા હતા, તેની પ્રતીતિ કરતા હતા, રૂચિ કરતા હતા, અને કેટલાએક શ્રમણ નિર્ગળે એ માનતા નહાતા, તથા તેની પ્રતીતિ અને રૂચિ કરતા નહોતા, જેમાં જે શ્રમણ નિગ્રંથે તે જમાલી અનગારના આ મન્તવ્યની શ્રદ્ધા કરતા હતા, પ્રતીતિ કરતા હતા અને રૂચિ કરતા હતા તેઓ તે જમાલી અનગારને આશ્રયી વિહાર કરે છે.
અને જે શ્રમણ નિન્થ જમાલી અનગારના એ મન્તવ્યમાં શ્રદ્ધા કરતા નહોતા, પ્રતીતિ કરતા નહતા, અને રૂચિ કરતા નહોતા, તેઓ જમાલી અનગારની પાસેથી કેક ચિત્ય થકી બહાર નીકળે છે અને બહાર નીકળીને અનુકમે વિચરતા એક ગામથી બીજે ગામ વિહાર કરતાં જ્યાં ચંપાનગરી છે, જ્યાં પૂર્ણ ભદ્ર ચત્ય છે, અને જ્યાં શ્રમણ ભગવંત મહાવીર છે ત્યાં આવે છે, આવીને શ્રમણ ભગવત મહાવીરને ત્રણવાર પ્રદક્ષિણા કરે છે. કરીને વાંદે છે, નમે છે, અને વાંદી અને નમીને શ્રમણ ભગવંત મહાવીરની નિશ્રામાં વિહાર કરે છે.
ત્યાર પછી કોઈ એક દિવસે તે જમાલી અનગાર પૂર્વોક્ત રોગના દુઃખથી વિમુકત થયો. હg, રોગરહિત અને બલવાન શરીરવાળો થયે. અને શ્રાવસ્તી નગરીથી અને કેષ્ટક ચૈત્યથી બહાર નીકળી અનુક્રમે વિચરતા, ગ્રામનુગ્રામ વિહાર કરતા જ્યાં ચંપાનગરી છે. જ્યાં પૂર્ણભદ્ર ચૈત્ય છે અને જ્યાં શ્રમણ ભગવાન

Page #10

૨૩૦
શ્રી અમાનંદ પ્રકાશ
-
=
|શ્રી જ્ઞાનભંડારની ઉત્પત્તિ, વિકાસ, વગેરે
અને
પાટણના જૈન જ્ઞાનભંડારો.
નામદાર ગાયકવાડ-વડેદરા પુસ્તકાલય પરિષદનું પાંચમું અધિવેશન ગયા માગશર વદી. ૨-૩-૪ ના રોજ પાટણ શહેરમાં મળ્યું હતું. સાથે પ્રાચીન વસ્તુઓ, પ્રથો, વર્તમાન પેપરનું સંગ્રહ સ્થાન પણ હતું. પાટણ શહેરની સાથે જેના પ્રભાવ અને સંસ્કૃત્તિ, પ્રાચીન જૈન જ્ઞાન ભંડાર, અનેક જૈનાચાર્યો, જેનરાજાઓ, જેનમંત્રીઓ, વગેરેની પરંપરા વગેરે સ્મૃતિમાંથી પસાર થઈ જાય. આ પુસ્તકાલય પરિષદના બંને પ્રમુખોએ પિતાના ભાષણમાં જેનોના ઉપરોકત પ્રભાવ અને પ્રભાવકોનું દિગ્ગદર્શન કરાવ્યું છે. સાથે તેઓએ જણાવ્યું છે કે “ પાટણના બીજા બધાં અવશેષો કરતાં પાટણના જૈન ગ્રંથ ભંડારો આજે પાટણ વાસીઓને માટે એક ગૌરવ અને અભિમાનની વસ્તુ છે. અને એ ભંડારની કિંમત જૈન ધર્મના અનુયાયીઓ પુરેપુરી રીતે સમજી શકયા હોય તે વિષે તેઓ (પ્રમુખશ્રા ) તે વિષે શંકાશીલ છે. પ્રમુખ બહેન વિદ્યાગૌરી પોતાના ભાષણમાં જણાવે છે કે “ગ્રંથ સંગ્રહમાં પાટણના ભંડાર અગ્રસ્થાન ભોગવે છે. જૈન મુનિએ સાચા જ્ઞાનપ્રેમથી પ્રેરાઈ આ પુસ્તકે લખતાં અને એક પુસ્તકની અનેક નકલે લખાવતાં. વિદ્યા વૃદ્ધિ માટે
મહાવીર છે ત્યાં આવે છે. આવીને શ્રમણ ભગવંત મહાવીરની અત્યન્ત દૂર નહીં તેમ અત્યન્ત પાસે નહીં તેમ ઉભા રહીને શ્રમણ ભગવંત મહાવીરને આ પ્રમાણે કહ્યું–જેમ દેવનુપ્રિયના ઘણા શિષે શ્રમણ નિર્ચન્થ છદ્યસ્થ હાઈને વિહારથી વિહારી રહ્યા છે, હું પણ તેમ છદ્યસ્થ વિહારથી વિહરતો નથી. હું તો ઉસન્ન થયેલા જ્ઞાન અને દર્શન ધારણ કરનારે અહ, જીન અને કેવલી થઈને વિહારથી વિહરૂં છું.
ત્યાર પછી ગૌતમ ભગવંતે તે જમાલી અનગારને આ પ્રમાણે કહ્યું કેહે જમાલી, ખરેખર એ પ્રમાણે કેવલીનું જ્ઞાન કે દર્શન પર્વતથી સ્તંભથી કે સ્તૂપથી આવૃત થતું નથી, તેમ નિવારિત થતું નથી. હે જમાલી, જે તું ઉત્પન્ન થયેલા જ્ઞાન, દર્શનને ધારણ કરનાર અહેન છન અને કેવલી થઈને કેવલી વિહારથી વિચરે છે તે આ બે પ્રશ્નોનાં ઉત્તર આપ [40] હે જમાલી, ૧ લેક શાશ્વત છે કે અસાશ્વત છે? હે જમાલી ૨ જીવ શાશ્વત છે કે અશાશ્વત છે? જ્યારે ભગવંત ગતમે તે જમાલી અનગારને પૂર્વ પ્રમાણે પૂછયું ત્યારે તે શકિત અને કાંક્ષિત થયે, યાવત્ કલુષિત પરિણામવાળે થયે. જ્યારે તે જમાલી ભગવંત ગાતમના પ્રશ્નોને કાંઈપણ ઉત્તર આપવા સમર્થ ન થયો ત્યારે તેણે મન ધારણ કર્યું.
–ચાલુ.

Page #11

પાટણના જેન જ્ઞાનભંડારે.
૨૩
આ સાધના કંઇ જેવી તેવી ન ગણાય. આના પ્રતાપે જ દેશનું મેટું વિદ્યાધન આપણું હાથમાં રહી ગયું છે, પરંતુ જેનેતર પ્રજાવાગે આ સંબંધમાં જોઈએ તેવું લક્ષ આપ્યું નથી. ડો. ભંડારકર, ડે. બુહર, ડો. હરિલાલ ધ્રુવ, અને સ્વ. ચિમનલાલ દલાલે ચલાવેલી શોધખોળ પછી જે હકીકત મળી શકી છે તે ઉપરથી પ્રમુખ શ્રી માને છે કે પાટણના તેર ભંડારોમાં જુદી જુદી જાતના બધા મળીને સાડાબાર હજાર હસ્તલિખિત ગ્રંથો હોવા જોઈએ વગેરે વગેરે.
ઉપર પ્રમાણે પાટણના જૈન જ્ઞાન ભંડારોના સંબંધમાં તેઓનું વકતવ્ય હતું. આ પરિષના પ્રસંગે માન માઈ અમીન સાહેબનો “ જૈન જ્ઞાન ભંડારની ઉત્પત્તિ, વિકાસ અને હાલની સ્થિતિનું દિગદર્શન અને પાટણના જન જ્ઞાન ભંડારોએ સંબંધમાં એક લેખ પ્રગટ કરેલ છે. જેમાં ભંડારોની ઉત્પત્તિ, વિકાસ, પુસ્તકો તે લખવાના સાધનો, લખવામાં વપરાતી ચીજો, પુસ્તકના પાના તરીકે વપરાતી ચીજો વગેરે હકીકતો લેખકશ્રીએ મેળવી પ્રગટ કરેલી છે તે જાણવા જે હોવાથી આ નીચે આપીએ છીયે.
(સેક્રેટરી) જૈન જ્ઞાન ભંડારોની ઉત્પત્તિ વિકાસ અને હાલની
સ્થિતિનું દિગદર્શન.
જ્ઞાનભંડારો, જ્ઞાનભંડારેની સ્થાપના:- પુરાતન હસ્તલિખિત, તાડપત્ર૫ર, કપડાંના તેમ જ કાગળનાં પુસ્તકાના અંતમાં દષ્ટિગોચર થતા અનેક નાના મોટા ઉલેખ તથા આચાર્ય ઉદયપ્રભકૃત ધર્માલ્યુદય (વસ્તુપ.લ ચરિત્ર), પ્રભાવક ચરિત્ર, જનહર્ષત વસ્તુપાલ ચરિત્ર, કુમારપાલ પ્રબંધ, સુકૃત સાગર મહાકાવ્ય, ઉપદેશ તરંગિણુ આદિ ઐતિહાસિક ચરિત્ર ગ્રંથે, કુમારપાલ રાસ, વસ્તુપાલ તેજપાલરાસ આદિ એતિહાસિક રાસાઓ તેમજ છુટક પાનાએમાં મળતી વિવિધ નાના આધારે સપષ્ટ રીતે જાણી શકાય છે કે જૈન ધર્મ અને તેના આચાર્યોને મળતા રાજ્યા બયથી ૧૦ થી ૧૩મા શતક સુધીમાં જેન આચાર્યોએ ગુજરાતના પાટનગરમાં તથા અન્ય સ્થળે રહીને ઈતિહાસ, ધર્મ, નીતિ, તત્વજ્ઞાન, સાહિત્ય વિગેરે સંબંધી અનેક અગત્યના પ્રથે લખીને ગુજરાતમાં જે સાહિત્ય ઉત્પન્ન કર્યું છે તે અતિ વિશાળ છે. દરેક ગચ્છના આચાદિ મુનિ વર્ગના ઉપદેશ કે પોતાના આંતરિક ઉલ્લાસથી અનેક રાજાઓએ, મંત્રીઓએ તેમ જ ધનાઢય ગૃહસ્થોએ તપશ્ચર્યાના ઉદ્યાપન નિમિતે, જીનાગમ શ્રવણ નિમિત્તે, પો નાના અગર પિતાના પરલોકવાસી સ્વજનના કલ્યાણ માટે, સાહિત્ય પ્રત્યેની પોતાની અભિરૂચના કારણે અગર તેવા કોઈ પણ શુભ નિમિત્તે નવીન પુસ્તકાદર્થો લખાવીને અથવા પુરાતન જ્ઞાનભંડારે અસ્તવ્યસ્ત થવાને કારણે કોઈ વેચતું હોય તેને વેચાતાં લઈને મોટા મોટા જ્ઞાનભંડારોની સ્થાપના કરી છે અથવા પોતપિતાના શ્રદ્ધેય આચાર્યાદિ મુનિ વર્ગને તેવાં પુસ્તકે સંગ્રહ અધ્યયનાદિ નિમિત્તે ભેટ આપ્યાં છે. સાધારણમાં સાધારણ વ્યકિતઓએ પણ અ૫સંપન્ન હોવા છતાં ઉપર જણાવેલાં શુભ નિમિત્તો પૈકીનું કોઈ પણ નિમિત્ત પ્રાપ્ત થતાં ટીપે ટીપે સરોવર ભરાય એ ન્યાયે મહાનમાં

Page #12

૨૩૨
શ્રી આત્માનં પ્રકાર
મહાન જ્ઞાનભંડારા ઉભા કરવામાં મહત્વપૂર્ણ કાળા આપ્યા છે. લેાક આગળ વાંચી બતા. વવા વાસ્તે આચાર્યને પુસ્તકા ભેટ ધરવાં એ જૈન ધર્માંમાં સારૂ અને પુણ્યનું કામ મનાય છે. એટલા જ વાસ્તે એ લેાકાએ પુસ્તકા લખાવવા પાછળ મેાટી મેટી રકમેા ભૂતકાળમાં ખર્ચી છે અને હાલમાં ખેંચે છે. આવા વ્યકિતગત અલ્પ ફાળા દ્વારા જે કામે થયાં છે તે જો બાદ કરી દઇએ તા સમ વ્યકિતઓએ કરાવેલા કાર્યાનુ માપ પચીસ ટકા જેટલુ' જ છે. એટલે પ્રમાણુમાં નાના સરખા દેખાતા આ ફાળાએની કિમત જેવી તેવી નથી.
તેમ જ
પૂજ્યપાદ શ્રીમાન દેવધિ ગણી ક્ષમાશ્રમણે વલ્લભી-વળામાં ગ્રંથ લેખનને આરબ તાડપત્રા ઉપર વિક્રમ સંવત ૫૧૦ માં કરાવ્યો ત્યારે અતે ત્યાર પછી પણ અનેક સમ સાધારણુ વ્યકિતઓએ વિશાળ જ્ઞાનભડારાની સ્થાપના કરી હતી. ગુજરાતના મહારાજા કુમારપાલ કે સિદ્ધરાજના સમય પહેલાં જૈન જ્ઞાનભડારો હતા કે નહિ, હતા તેા કયાં હતા ? તેની માહિતી મળી આવતી નથી; છતાં જૈન ગ્રંથા તેા વિક્રમની છઠ્ઠી સદીમાં લખાયા હતા એ નિર્વિવાદ છે અને તે હિંદુ પર અનેક વિદેશી હુમલા થયા હતા તેથી, છઠ્ઠી સાતમી અને આઠમી સદીમાં બૌદ્ધોનુ જોર, રિલ ભટ્ટ અને ત્યાર પછી શંકરાચાર્યના ઉદ્ભવ, આરખાનુ સંવત ૭૧૨ માં સીંધ દેશનું જીતી લેવુ વિગેરે અનેક કારણે થી, અગ્નિ, જળ અને જંતુઓને વશ થઇ ઘણે ભાગે નાશ પામ્યા હાવાથી તેને લગતા ઐતહાસિક સાધતાના અભાવને લીધે માત્ર જ્ઞાનભડારાની વિશાળતાના ખ્યાલ આવે તેટલા, પાલી શતાબ્દિએમાં રાજા મટ્ઠારાજા, યાત્રિકા અને ધનાઢય ગૃહસ્થાએ જે જ્ઞાનભડારા સ્થાપ્યા છે તેને આ સ્થાને પરિચય આપવામાં આવે છે.
રાજાએ સ્થાપેલ ભડારાઃ—જાઓમાં જ્ઞાતકાશની સ્થાપના કરનાર ગુર્જરેશ્વા પ્રસિદ્ધ છે. એક વિપ્રિય સાહિત્યરસિક મહારાળ શ્રી સિદ્ધરાજ અને બીજા જૈન ધર્મ પ્રતિપાલક મહારાજાશ્રી કુમારપાલ, સિદ્ધરાજે ત્રણસે હુિઆએ એકઠા કરી સદનના ગ્રંથા લખાવી રાજકીય પુસ્તકાલય સ્થાપ્યાના તથા આચાય હેમચંદ્રકૃત સાંગાપાંગ સપાદલક્ષ (સવાલાખ) વ્યાકરણ ગ્રંથનો સેકડા પ્રતિ લખાવી તેના અભ્યાસીઓને આપ્યાના તેમજ અંગ અંગ આદિ ભિન્ન ભિન્ન દેશામાં ભેટ મેકલાવ્યાના અને તે વિષયના અભ્યાસીઓને તે તે ગ્રંથા પૂરા પાડયાને ઉલ્લેખ પ્રભાવક ચરિત્ર તથા કુમારપાલ પ્રબંધમાં છે. મહારાજ કુમારપાલ માટે પણ કુમારપાલ પ્રબંધાદિમાં એકવીશ જ્ઞાનભંડાર સ્થાપ્યાના તથા પેાતાના રાજકીય પુસ્તકાલય માટે જૈન આગમ ગ્રંથ અને આચા હેમચંદ્ર વિરચિત યોગશાસ્ત્ર સિવાય વિતરાગસ્તવની હાથપાથી સ્વર્ણાક્ષરે લખાવ્યાની નોંધ છે. આ સિવાય અન્ય રાજાઆએ જૈન ગ્રંથ લખાવ્યા હશે તેમ જ જૈન જ્ઞાન ભંડારાની સ્થાપના પશુ કરી હશે; પરન્તુ તે સંબધી ખાસ ઉલ્લેખ મળતા નથી.
મત્રીઓએ સ્થાપેલ ભંડારો:—મત્રીઓમાં જ્ઞાનભંડાર લખાવનાર પ્રાગ્ગાટ ( પારવાડ ) નાતીય મહામાત્ય વસ્તુપાલ તેજપાળ અને ઓસવાળ જ્ઞાતીય માંડવગઢના મત્રી પેથડશાહ ખાસ પ્રસિદ્ધ છે, મહામાત્ય વસ્તુપાલ તેજપાલ નાગેદ્રગચ્છીય આચા વિજયસેન તથા ઉદયપ્રભસૂરિના ગૃસ્થ શિષ્ય હતા. તેમના ઉપદેશથી તેમણે અઢાર કરોડના

Page #13

પાટણના જૈન જ્ઞાનભંડારે.
૨૩૩ ખર્ચે ત્રણ જ્ઞાનભંડારો લખાવ્યાની નોંધ છનહર્ષ ગણિકૃત વસ્તુપાલ ચરિત્ર, ઉપદેશ તરંગિણુ આદિમાં નજરે પડે છે. મંત્રી પેથડશાહ તપગચ્છીય આચાર્ય ધર્મસૂરિના શિષ્ય હતા. તેમણે આગમ શ્રવણ કરતાં ભગવતીસૂત્રમાં આવતા વીર ગૌતમ નામની સેના નાણાથી પૂન કરી તે એકઠા થયેલ દ્રવ્યથી પુસ્તક લખાવી ભરૂચ આદિ સાત સ્થાનમાં ભંડાર સ્થાયા હતા. આ સિવાય મંત્રી વિમલશાહ મહામાત્ય આમ્રાટ ( આંબડ ) વાગભટ્ટ ( બાહડ ) આદિ અન્ય મંત્રી એ જ્ઞાન ભંડારો અવશ્ય લખાવ્યા હશે, પરંતુ તેને લગતાં કશાં પ્રમાણ જોવામાં આવ્યાં નથી.
ધનાઢય ગૃહસ્થાએ સ્થાપેલ ભંડારો:-ત્રીજા વર્ગમાં ધનાઢય ગૃહસ્થ આવે છે. તેમના નામોની પૂરી નોંધ આપવી એ ને શક્ય જ નથી, છતાં સાધારણ ખ્યાલ આવી શકે તેટલા ખાતર તેવા ધર્માત્મા ગૃહસ્થોનાં ચાર પાંચ નામને પરિચય આપવો ઉચિત ગણાશે; જેમ મહામાત્ય વસ્તુપાળ આદિએ પોતપોતાના ગુરૂના ઉપદેશથી પુસ્તકો લખાવ્યાં છે તેમ ખરતરગચ્છીય આચાર્ય જનભદ્રના આદેશથી ધરણશાહે મહામહોપાધ્યાય શ્રી મનસમુદ્રગણુના ઉપદેશથી નંદુરબારનિવાસી પ્રાગ્વાટ જ્ઞાતીય ભીમના પૌત્ર કાલુએ, આગમગછીય શ્રી સત્યસુરિ જ્યાનંદસૂરિ, વિવેકરત્નસૂરિના ઉપદેશથી પેથડશાહ મંડલિક તથા વર્તત કાહાએ નવિન ગ્રંથો લખાવી જ્ઞાન ભંડારો સ્થાપ્યા હતા, કેટલાક એવા ગૃહસ્થો હતા જેમાં કઈ વિદ્વાન મુનિવરે નવીન ગ્રંથની રચના કરી હોય તેની એકી સાથે ઘણી નકલે લખાવતા; આ વાતની સાબીતી કેટલાક ગ્રંથને છે તે તે ગ્રંથકર્તાઓએ આપેલ પ્રશસ્તિઓ પરથી સારી રીતે મળે છે. કેટલાક એવા પણ હતા જેઓ માત્ર કલપસૂત્રની જ પ્રતો લખાવતા અને પિતાના ગામના ઉપાશ્રયમાં અગર ગામે ગામ ભેટ આપતાં. જૈન ભંડારોમાં હસ્ત-- લિખિત પ્રતો આવા મોટા જથામાં શી રીતે એકઠી થતી તે આ પરથી સમજાશે. આ રીતે દરેક ગચ્છના આચાર્યાદિ મુનિવર્ગના પુણ્ય ઉપદેશથી ભિન્ન ભિન્ન જ્ઞાતિના સેંકડો ધર્મામાઓએ એકજ નહિ પણ અનેકાનેક જ્ઞાન ભંડારો સ્થાપ્યા હતા.
જ્ઞાન ભંડારનાં પુસ્તકે અને તે લખવાનાં સાધનો.
પુસ્તકનાં પાનાં તરીકે જુના વખતમાં વપરાતી ચીજો. તાડપત્ર:-તાડપત્ર એટલે તાડના ઝાડના પાંદડાં. તાડના ઝાડ બે પ્રકારના થાય છે ખરતાડ અને શ્રીતાડ. ગુજરાતની ભૂમિમાં જે તાડના ઝાડ અત્યારે છે તે ખરતાડ છે. તેનાં પાન રથુળ લંબાઈ પહોળાઈમાં ટૂંકાં તેમજ નવાં હોય ત્યારે પણ સહેજ ટકકર લાગતાં તૂટી જાય તેવાં બરડ હોય છે માટે પુસ્તક લખવાનાં કાર્યમાં તેનો ઉપયોગ કરાતે નથી. શ્રીતાડના ઝાડ મદ્રાસ બ્રહ્મદેશ આદિમાં થાય છે, તેનાં પત્ર “સ લંબા પહોળા તેમજ સુકુમાર હેવાથી ઘણું વાળવામાં આવે તે પણ માંગવાનો ભય રહેતો નથી. આ પત્રો સાક કર્યા પછી પણ ૩૩ ઇંચથી પણ લાંબા અને ૩ પહોળા રહે છે. આ શ્રીતાડનાં પત્રને જ પુસ્તક લખવા માટે ઉપયોગ કરાતે અને હજી પણ કરાય છે. દક્ષિણમાં તાડપત્ર ઉપર ખીલાથી લખવામાં આવ્યું છે જ્યારે ગુજરાતની પ્રતોમાં તાડપત્રને ચળકાટ તથા

Page #14

૨૩૪
શ્રી આત્માનં પ્રકાશ
લીસાપણું કાઢી નાખી કલમવડે સાહીથી અક્ષરે લખવામાં આવ્યા છે. તાડપત્ર પર પુસ્તક લખવાના પ્રારંભ વિક્રમ સંત ૫૧૦ માં કરાયેા હતેા, પશુ તેટલાં જૂનાં તાડપત્રીય પુસ્તકા હાથ આવતા નથી, ખારમી શતાબ્દિના પ્રારંભમાં લખાએલ તાડપત્રા હજી સુધી એટલાં બધાં સુકુમાર છે કે તેને વચમાંથી આપણે ઉપાડીએ તેા તેની બન્ને તરફના ભાગ ભાંગ્યા સિવાય સ્વમેવ નમી જાય છે ચિત્રવાળ તાડપત્રના પુસ્તકેા ઠીક સખ્યામાં મળી આવે છે.
# કાગળ: જૂના વખતમાં અને છેક ઓગણીસમી સદીના અંત સુધીમાં આપણા દેશના દરેક વિભાગમાં પાતપાતાની ખપત અને જરૂરિયાત પ્રમાણે ભુંગળીઆ સાહેબખાની આદિ અનેક પ્રકારના કાગળા બનતા અને તેમાંથી જેને જે સારા અને ટકાઉ લાગતા તેને તે પુસ્તક લખવા માટે ઉપયાગ કરતા. આજકાલ આપણા ગુજરાતમાં શાસ્ત્રીય ગ્રંથા તથા વેપારી ચેાપડા લખવા માટે અમદાવાદી તેમ જ કાશ્મીરી કાગળના ઉપયેગ થાય છે. કાશ્મીરી કાગળ રેશમના અનતા હાઇ એટલા મજબુત ાય છે કે તેને ણા જોરથી આંચકા મારવામાં આવે તે પણ એકાએક કાટતા નથી, પુસ્તક લખવા માટે જે કાગળા આવે છે તે ત્યાંથી ઘૂંટાઈને જ આવે છે કે જેચી લખતાં અક્ષરો ફૂટી નીકળતા નથી. એમ અનુમાન કરવામાં આવે છે કે ગુજરાતમાં પહેલવહેલા કાગળના પ્રવેશ કુમારપાલના વખતમાં થયા હોય પરન્તુ તેના એટલે ૧૩ માં સૈકામાં લખાયેલાં કાગળ ઉપરનાં પુસ્તકા ખામ મળી આવતાં નથી. ભંડારમાં જૂનામાં જૂનાં કાગળ ઉપરનાં પુસ્ત। સંવત ૧૩૫૬-૫૭ માં નકલ કરાયેલાં છે. અને તે તાડપત્રનાં પુસ્તકાની માફક કાપેલાં છૂટાં પાનાં ઉપર છે. આવાં કાળ ઉપરનાં પુસ્તકામાં ચિત્રા સાનેરી રંગથી ચીતરવામાં આવતા.
ક' ડું: - સામાન્ય પ્રાદીનાં કડાંના એ કટકા ઘઉંના આટાની ખેળથી ભેગા ચોંટાને ઉપરની બન્ને બાજુએ ખેળ લગાડી સકાયા પછી તે કપડાના પાનાને અકીકના અગર તેવા કાઇ ઘૂંટાવડે ઘૂટવાથી તે લખવા લાયક પાનાં બને છે. પાટણના વખતજીની શેરીના ભંડારમાં કપડા ઉપર લખેલાં બે પુસ્તકા સારી સ્થિતિમાં છે. એક પુસ્તક સ૦૧૪૧૮ માં લખાયલુ છે તેના પાનાનુ માપ ૨૫ ઇંચ લંબાઇ તથા ૫ ઈંચ પહેાળાઇ છે. તેમાં ૯૨
* ભાજપત્રપર વખાએલ • સંયુક્તાગમ ” નામના ખાધ ગ્રંથ મળ્યે તે ઈ. સ. ની ચાથી રાતાબ્દિમાં લખાયેલ મનાય છે.
અહીં જે લખવામાં આવ્યું છે તે માત્ર જૈન સમ્પ્રદાયના લેખનને આધારે સમજવાનું છે, ઇતર સોંપ્રદાયને આધારે નહિ. કારણ કે તાડપત્રપર લખાએલ એક નાટકના ખંડ મળ્યા છે જે ઈ. સ. ની બીજી રાતાબ્દિમાં લખાએલ માનવામાં આવે છે. જે ડે, લડસે` છપાવેલ છે. ( Kleimere Sanskrit text Part I)
*
લડાઇના વૃત્તાંતમાં જણાવ્યુ છે કે
બાદશાહ અલેક્ઝાન્ડરના સેનાપતી નિઆસે પેાતાની ભારતવાસી લેાકા ને અને ચિંથરાને કૂટી ફૂટીને કાગળ બનાવતા હતા તેમ જ ડા. વેખરને મચ એાિચામાંના યારક ંદ નગરથી દક્ષિણમાં ૬૦ માઇલ પર આવેલ કુગિમ્બર ' નામના સ્થાનમાંથી કાગળપર પ્રાચીન લિપિમાં લખાયેલ ચાર સાંસ્કૃત ગ્ર ંથે મળ્યા છે જે ડા. હા`લીના કહેવા પ્રમાણે
ઈ. સ. ની પાંચમી શતાબ્દિનાં છે.

Page #15

પાટણના જૈન જ્ઞાનભંડારે.
૩૫
પૃષ્ટ છે. હમણાં પણ ભાગ્યે જ મળે, તેમાં પુસ્તકોની નકલ માટે કપડાંનાં પાનાં પસંદ કરવામાં આવે છે. અત્યારે આનું સ્થાન ટ્રેસીંગ કલેથે લીધું છે.
ભેજ પત્ર –ભૂર્જ પત્ર. આને ઉપયોગ મુખ્યત્વે મંત્રો લખવા માટે કરાતા અને હજી પણ કરાય છે.
પુસ્તક લખવા માટે તાડપત્ર તેમ જ કાગળને જેટલો બહોળો ઉપયોગ કરાયો છે તેટલે બીજી કોઈપણ વસ્તુને કરાયું નથી. તેમાં પણ લગભગ છ થી તેરમી શતાબ્દિ પર્યત તે પુસ્તક લખવા માટે તાડપત્રને જ ઉપયોગ કરવામાં આવ્યો છે.
લખવાને વપરાતી ચીજે. કલમ –કલમ માટે ઘણું પ્રકારનાં બરૂ વપરાતાં અને વપરાય છે. જેવાં કે તછમાં, કાળાં, ઘેળાં, વાંસના વિગેરે. આમાં તછમાં બરૂ તજની માફક પિલાં હોય છે. એ સ્વભાવે બરડ હેય છે તથાપિ તેમાં એક ગુણ એ છે કે તેનાથી કેટલુંય લખીએ તે પણ તેની અણીને કૂ વળતા નથી.
પીંછી–ખિસકોલીના પૂછડાના વાળને કબુતરના પીંછાના આગલા ભાગમાં પરોવીને બનાવેલી પીંછી સારી ગણાય છે. આ વાળ કુદરતે જ પછીના આકારમાં ગોઠવેલા છે અને તે એકાએક સડી કે તૂટી જતા નથી. આવી પીંછીઓનો ઉપયોગ પુસ્તક શોધવા માટે કરાય છે; જેમકે નો , ક ને , મ ન જ કરવો હોય, એક અક્ષર કે આખી પંક્તિ કાઢી નાખવી હોય અથવા એક અક્ષરને બદલે બીજો અક્ષર કરવું હોય તો પછી વડે હરિતાલ કે સફેદાને તે નકામા ભાગ પર લગાડતાં જેતે અક્ષર બની જાય છે.
જુજબળ:-કલમથી લીંટીએ દેરતાં થોડી વારમાં જ કલમ બુઠ્ઠી થઇ જાય છે માટે લીટીઓ દોરવા માટે જુજબળ વપરાય છે. હજુ પણ મારવાડમાં વપરાય છે. આ લોઢાનું હોય છે અને તેને આકાર આગળથી ચીપીયા જેવો હોય છે. આનું સ્થાન અત્યારે રીલે લીધું છે એમ કહેવામાં જરાયે હરકત નથી.
સોયા–બ્રાદેશ, મદ્રાસ આદિ જે પ્રદેશમાં તાડપત્રને ખેતરીને લખવાનો રિવાજ છે ત્યાં કલમને બદલે લેઢાના અણીદાર સેવાનો ઉપયોગ કરાય છે. - તાડપત્ર પર લખવાની કાળી શાહી-લીંબડાના ગુંદરથી બમણે બીજા બાળ, તેનાથી બમણું તલના તેલનું પાડેલું કાજળ લેતા. આ બધાને તાંબાપાત્રમાં નાંખી અગ્નિ ઉપર ચઢાવી તેમાં ધીરેધીરે લાક્ષારસ નાખતા અને તાંબાની ખેાળા ચઢાવેલ ઘૂંટાને તળીએ બીલામાને રસ લગાડી ઘૂટતા. તેમાં ભાંગરાને રસ પણ નાખતા આ પ્રમાણે તાડપત્ર પર લખમે લાયક શાહી તૈયાર કરવામાં આવતી. તાડપત્ર પર શાહીથી લખતા પહેલાં તેનું ભીમા પણ અને ચળકાટ કાઢી નાંખવામાં આવતો. પણ જ્યાં તાડપત્રને સયાથી છેતરીને લખવાનો રિવાજ છે ત્યાં શાહીને બદલે નાળીએરની ઉપરની કાચલી કે બદામનાં ઉપરનાં

Page #16

૨૩૬
શ્રી આત્માનંદ પ્રકારા.
છેતરાં બાળીને તેની મેશને તેલમાં મેળવી તેને કોતરીને લખેલા તાડપત્ર પર ચોપડી દીધા પછી કપડાથી સાફ કરતા તેથી કતરેલા અક્ષરો કાળા લખેલા હોય તેવા દેખાતા.
કાગળ લખવાની શાહી–-કેટલીક શાહીઓ કાગળને ઘણા જ થોડા વખતમાં ખાઈ જાય છે. તેથી પુસ્તકે ઘણું વર્ષો સુધી-હજારો વર્ષો સુધી ટકી રહે તે માટે શાહીની બનાવટ તરફ ખાસ લક્ષ આપવામાં આવતું હતું. કાજળને કલવાય તેટલા ગૌમૂત્રમાં અને હીરાબેળ તથા ગુંદરને સામાન્ય પાતળો રસ થાય તેટલા પાણીમાં આખી રાત ભીંજાવી રાખી ત્રણેને તાંબાની કે લેઢાની કડાઈમાં કપડાથી ગાળીને તાંબાની બેબી ચઢાવેલા લીંબડાના લાકડાના ઘૂંટાથી ખૂબ ઘૂંટીને કાળી ભભકાવાળી અને તેજદાર શાહી બનાવતા.
ચિત્રકામ માટે–હિંગળાકનો ઉપયોગ લાલ રંગ તરીકે તથા લાલ શાહી તરીકે પણ કરતા. સોનેરી રૂપેરી શાહી પણ બનાવતા. મંત્રાક્ષરો લખવા માટે અષ્ટગંધ શાહી તથા યક્ષ કર્દમ શાહીનો ઉપયોગ કરતા.
પુસ્તકની બાંધણુ તથા પ્રકાર. તાડપત્રીય પુસ્તકની બાંધણી તાડપત્ર ઉપર લખાયેલી નાની પ્રતોમાં દરેક પાનામાં વચ્ચે એક કાણું અને બાંબીમાં પાનાની જમણી બાજુએ એક અને ડાબી બાજુએ એક એમ બે કાણાં રાખવામાં આવતાં. આ કાણામાં દોરી પરવવામાં આવતી કે જેથી આખું પુસ્તક અખંડ રહે. ઉપર નીચે:લાકડાનાં પાટીયાં કે ચામડાનાં પૂઠાં રાખવામાં આવતાં અને તેમાંથી પણ દોરી પસાર કરવામાં આવતી. દેરી સૂતરની કે રેશમની વપરાતી અને તેનાથી ગ્રંથ બંધ કરતી વખતે આખી પ્રતને બાંધવામાં આવતી. પછી તે પ્રતને લુગડાના કે રેશમના કકડામાં વીંટાળીને રાખવામાં આવતી.
અત્યારે જે તાડપત્રીય પુસ્તકે છે તે છસો પાનાની અંદરનાં જ છે, તેથી વધારે પાનાનું એક પણ પુસ્તક નથી. ઘણાંખરાં પુસ્તકો ત્રણસો પાન સુધીનાં અને કેટલાંક તેથી વધારેનાં મળી શકે છે, કિંતુ પાંચસોથી વધારે પાનાનું પુસ્તક માત્ર પાટણના સંધવીના પાડાના પુસ્તક સંગ્રહમાં માત્ર એક જ છે અને તે ત્રુટિત અને અસ્તવ્યસ્ત થઈ ગએલું છે. છસોથી વધારે પાનાનું તાડપત્રીય પુસ્તક સુરક્ષિત રાખવું એ ઘણું જ મુસીબત થાય તેથી વધારે પાનાનું તાડપત્રીય પુસ્તક નહિ લખાતું હોય, એમ અનુમાન થાય છે. મોટામાં મોટા તાડપત્રીય પુરતાનું કદ ૩૬x૨ ઈંચ અને નાનામાં નાના પુસ્તક-પુસ્તિકાનું કદ ૪ ૧ ઈચનું હોય છે. પંદરમા સૈકાની આખર સુધી તાડપત્રીય પુસ્તકો લખાયાં છે. ત્યાર બાદ પુસ્તક લખવામાં કાગળોને જ મુખ્યત્વે ઉપયોગ કરાયો છે.
પાનાં નોંધવાની રીત-તાડપત્ર પર લખાયલાં પુસ્તકનાં પૃઇ નોંધવાની રીત વિલક્ષણ છે. પાનની ડાબી બાજુએ સંખ્યા મૂકવામાં આવે છે પણ જમણી બાજુએ જુદા જુદા સાંકેતિક અક્ષરોથી પૃષ્ટની સંખ્યા જણાવવામાં આવે છે. એટલે એક, બી એટલે બે, તિ એટલે ત્રણ, યુ એટલે સે, શું એટલે બસ. વગેરે તાડપત્રમાં ચાલુ અંકે એક ભાઈ

Page #17

પાટણના જૈન જ્ઞાનભડારો.
નમાં નથી લખાતા પણ એક નીચે એક એમ લખવામાં આવે છે. જૂના લખેલાં પુસ્તકાનાં પાનાંની સંખ્યા માટે ભાગે આંકડાથી મૂકવામાં આવી છે.
૨૩૭
કાગળ ઉપર
પુસ્તકના પ્રકાર-પુસ્તકની લંબાઇ પહેાળાઇ જાડાઇ તથા પાનાના આકાર ઉપરથી તેમને જુદાં જુદાં નામ આપવામાં આવે છે, જેવાં કે ગંડી, કચ્છપી, મુષ્ટિ, સંપુટક્લક અને કૃપાટી.
લખાણની પદ્ધતિ ઉપરથી અપાતાં નામ.
ત્રિપાટ-પુસ્તકના પાનાના મધ્ય ભાગમાં મેાટા અક્ષરથી મૂળ સૂત્ર કે શ્લોક લખી નાના અક્ષરાથી ઉપર તથા નીચે ટીકા લખવામાં આવેલ છે તેથી તેના ત્રણ ભાગ પડતા હાવાથી તે પુસ્તક ત્રિપાટ એ નામથી એળખાય છે.
પંચપાટ—પુસ્તકના પાનાના મધ્યમાં મેટા અક્ષરે મૂળ સૂત્ર કે શ્લોક લખી નાના અક્ષરોથી ઉપર નીચે તથા બન્ને તરફના મારજીનમાં ટીકા લખવામાં આવેલ, તેથી તેના પાંચ ભાગ પડતા હૈાવાથી તે પુસ્તક પંચપાટના નામથી ઓળખાય છે.
સૂંઢઃ—જે પુસ્તક હાથીની સૂંઢની પેઠે સળંગ કાઇ પણૢ પ્રકારના વિભાગ સિવાય લખાયું હોય તે સૂઢ કહેવાય છે.
સટીક પુસ્તક હાય તે જ ત્રિપાટ અથવા પંચપાટ રીતે લખાય છે. આપણાં પુરાતન પુસ્તકા સૂઢ જ લખાતા. ત્રિપાટ પંચપાટ પુસ્તક લખવાના રિવાજ વિક્રમની પંદરમી સદીમાં આરંભાયા હાવા જોઇએ.
લહીઆઃ—ભારતવર્ષમાં કાયસ્થ બ્રાહ્મણુ આદિ જ્ઞાતિનાં અનેક કુટુંબે પુસ્તકા લખવાના ધંધા દ્વારા પેાતાને નિર્વાહ ચલાવતાં. આજથી પચીશ વર્ષ પહેલાં ગુજરાત તેમજ મારવાડમાં લહીઓના વશેા હતા, જેઓ પરંપરાથી પુસ્તક લખવાના જ ધંધા કરતા હતા. પરંતુ મુદ્રણુકળાના યુગમાં તેમની પાસે પુસ્તકા લખાવનાર ઘટતાં તેઓએ પેાતાની સાંતને અન્ય ઉદ્યોગ તરફ્ વાળી અને પરિણામ એ આવ્યુ કે જે લહીઆઓને એક હજાર શ્લાક લખવા માટે એ ત્રણ અને સારામાં સારા હીએ હાય તા ચાર રૂપિયા આપવામાં આવતા હતા અને તે જે સુદર લિપિ તેમજ સામેના આદર્શો જેવા જ આદ-નકલ લખતા તેવી શુદ્ધ સુંદર નકલ લખવા માટે અત્યારે આપણે દર હજારે દશથી પંદર રૂપિયા આપીએ તાપણુ તેના જેવા લેખક કાઇ જવલ્લેજ મળી શકે. અને તાડપત્રની પુરાતન પ્રતિ ઉપરથી નકલ કરનાર તા ભાગ્યે જ મળે. તાડપત્ર પર લખવાની રીત લગભગ ભુક્ષા ગઇ છે. તાડપત્ર પર જે લીસાપણું તેમજ ચળકાટ હોય છે તે શાહીને ટકવા દેતા નથી; તે કાઢી નાખવાના વિધિ પણ હાલમાં કાઇ જાણતુ નથી.
લહીઆઆના કેટલાક અક્ષરા પ્રત્યે અણગમા:—હીમ
પુસ્તક લખતાં લખતાં સહેજ ઉઠવુ હાય અથવા તે દિવસ માટે કે અમુક વખત માટે લખવાનું બંધ કરવું હાય । ક ખ ગ ઙ ચ છ જ ! ટ ઢ ણુ થ દ ધ ન ભ મ ય ર ૫ સ હું ક્ષ ન અક્ષરા આગળ અટકતા નથી, કારણકે ક ફુટ જાવે, ખ ખા જાવે, ગ ગરમ

Page #18

૨૩૮
મા આભાન મકા.
હવે, ચ ચલ જાવે, છ છ ક જાવે, જ જોખમ દરખાવે, ઠ ઠામ ન બેસે, ઢ ઢળી પડે, શું જાણ કરે, થ થીર ના કરે, દ દામન દેખે, ધન ધન છાંડે, ન નઠારે, ફ ફટકાર, ભ ભમાવે, મ માઠ, ફેર ન લીખ, ૨ રે, પ ખાંચાળો, સ સંદેહ ધરે, હ હીણે, ક્ષ ક્ષય કરે, શ જ્ઞાન નહિ, એમ માને છે. જ્યારે ઘ ઝ ટ ડ ત ૫ બ લ વ શ અક્ષરો આગળ અટકે છે, કેમ કે લ ઘસડી લાવે, ઝ ઝટ કરે, ૮ ટકાવી રાખે, ડ ડગે નહિ, તો તરત લાવે, ૫ પરમેશરે, બે બળિયે. લ લાવે. વ વાવે, શ શાનિત કરે એમ તેઓ માને છે.
મારવાડના લહીઆઓ મુખ્યત્વે વ ઉપર વધારે આધાર રાખે છે. લખતાં લખતાં કોઈ પણ કામે ઉવું હોય કે લખવાનું બંધ કરવું હોય તો વ આવતાં ઉઠે અથવા કે કાગળમાં વ લખીને ઉઠે.
(૧) વિપક્ષી કે વિધર્મી પ્રજાએ જ્ઞાન ભંડારને પહોંચાડેલુ નુકશાન – રિપાલની ગાદીએ આવનાર અજયપાલ જૈન ધર્મ અને જેનોનો એટલે બધે પી બન્યો હતો કે જૈન સાહિત્યને નાશ કરવામાં તેણે પિતાની બધી સત્તા વાપરવા માંડી. આથી ઉદયન નામના જૈન મંત્રી તથા વામ્ભટે અજયપાલ સામે થઈ જૈન સંધને ત્યાંના (પાટણના) જ્ઞાન ભંડારોને ગુપ્ત સ્થાનમાં રવાના કરવા ત્વરા કરાવી. જેન સંઘે પણ સમયસૂચકતા વાપરી ભંડાર ખસેડી દીધા. મહામાય વાલ્મટ તથા તેના નિમકહલાલ સુભટો પિતાના દેહનું બલિદાન આપી યમરાજના અતિથિ બન્યા. જેન સંઘે આ ભંડારોને તે સમયે કયાં સંતાડયા ? પાછળથી તેની કોઈએ સંભાળ લીધી કે નહિ આદિ કશું જ કઈ જાણતું નથી; તેમ જ તે હકીકતનો ઉલ્લેખ પણ કયાંય થયો નથી. સંભવ છે કે તેને
જ્યાં રાખવામાં આવ્યા ત્યાંને ત્યાં જ રહ્યા હોય, કેટલાકનું કહેવું છે કે તે બધું તે સમયે જેસલમીર મોકલાયું હતું, પરંતુ ત્યાંના કિલ્લામાં અત્યારે જે પુસ્તસંગ્રહ છે તે જોતાં તેમ માનવાને કશું જ કારણ નથી મળતું.
(૨) અજ્ઞાનતા અને બેદરકારીએ કરેલું નુકસાન –આજ સુધીમાં સેંકડે જ્ઞાનભંડારે ઉભા થયા અને કાળની કુટિલતાને બળે, રાજ્યની ઉથલપાથલને લીધે, જેને થતિવર્ગની પતિતતાને કારણે તેમ જ જૈન સમાજની અજ્ઞાનતા અને બેદરકારીને લીધે પણ તે બધાય શી-વિશીર્ણ થઈ ગયા. ગુજરાત, મારવાડ, મેવાડ, બંગાળ અને દક્ષિણ આદિ દેશમાં વસતા પતિત યતિ વર્ગ સેંકડો ભંડારે નષ્ટ કર્યાની વાત સૌ કોઈ જાણતું હશે, પરંતુ તે જ દેશમાં વસતા અજ્ઞાન આગેવાન ગાતા જૈન ગૃહસ્થ વર્ગે સ્વયં તેમ જ કેટલીએકવાર મેટા તરીકે પંકાએલા અણસમજુ મુનિવર્ગની પ્રેરણું કે સમ્મતિથી, પુરાતન કિંમતી પુસ્તકોને ઉધઈથી ખવાઈ જવાના કારણે, જીર્ણ થવાને લીધે. પાણીથી ભીંજાઇને ચેટી જવાને અથવા બગડી જવાને કારણે, ઉંદર આદિએ કરડી ખાધેલ હોવાને લીધે ઉથલપાથલના વખતમાં એકબીજાં પુસ્તકનાં પાનાંઓ સેળભેળ થઈ અવ્યયવસ્થિત થવાને કારણે અથવા તેવા અન્ય કોઈ કારણે વહેતી નદીમાં, દરિયામાં અથવા જૂના કુવામાં પધરાવીને નાશ કર્યાની ઘણું થડાને ખબર હશે. આ પ્રમાણે ફેંકી દેવાયેલાં સંગ્રહમાં સેંકડો અલભ્ય મહત્વના પ્રથે કાળના મુખમાં જઈ પડ્યા છે. કેટલેક ઠેકાણે તે ભંડારને

Page #19

પાટણના જૈન જ્ઞાનભંડારો.
૨૩૮
સુધારવાને બહાને, તેની ટીપ કરવાને બહાને અગર વાંચવા લેવાને બહાને વહીવટ કરનારના વિશ્વાસને અથવા તેમની અણસમજનો લાભ લઈ કઈ કઈ મહાશયોએ પુસ્તકે અસ્તવ્યસ્ત કર્યાની તેમ જ પાછી નહીં આપ્યાની અગર ભળતા જ ગ્રંથો પાછી આપી અમૂલ્ય ગ્રંથ પચાવી પાયાની હકીકત જાહેર છે. તેમાંના અમૂલ્ય ગ્રંથ જેવાને સને ૧૮૩ર માં રાજસ્થાનના લેખક કર્નલ ટોડે પ્રથમ પ્રયત્ન કર્યો અને ત્યારથી આવા પ્રાચીન ઐતિહાસિક હસ્તલિખિત પુરાવાઓ ઉપર પશ્ચિમના વિદ્વાનોની નજર ખેંચાઈ છે. અને કેટલાકે બ્રિટિશ સરકારની મારફત જુદા જુદા સ્થળના જ્ઞાનભંડારો જોવા પ્રત્નો જુદે જુદે વખતે કર્યા છે. આવી રીતે જોનારામાંથી કેટલાક તે કેટલેક ઠેકાણે ઘણી મટી નાણુની લાલચ આપી વહીવટ કરનારની અજ્ઞાનતાનો લાભ લઈ અમૂલ્ય ગ્રંથે ઉપાડી ગયા છે.
પ્રાચીન જ્ઞાન ભંડારોના અવશે. હાલના જૈન રાનભંડારો-અત્યારે આપણા જમાનામાં જૈન મુનિ વર્ગ અને જેન સંધના સ્વત્વ નીચે વર્તમાન જે મહાન જ્ઞાનભંડારો છે તે બધાય ઉપરોક્ત જ્ઞાનભંડારેના અવશેષોથી બનેલા છે. આ જ્ઞાન ભંડારોની પુરાતત્વજ્ઞાની દ્રષ્ટિમાં જે દર્શનીયતા કે બહુમૂલ્યતા છે તે પણ એ અવશેષોને જ આભારી છે એમ કહેવામાં જરાપણ અતિશયોક્તિ નથી. ભંડારોમાં જૈનધર્મ સંબંધી પુષ્કળ ગ્રંથ છે. આચાર્યોએ કરેલી ટીકાઓ ઘણી જ મહત્વની છે, કેટલાક કાવ્યો અને નાટકો તે ઐતિહાસિક છે. જૈન ઇતિહાસ બાદ કરીએ તે પણ ઘણાં સામાન્ય ઇતિહાસ માટે અગત્યના છે. આ સિવાય વ્યાકરણ, કેશ, અલંકાર, નાટયશાસ્ત્ર, જ્યોતિષ વિગેરેના અનુપમ ગ્રંથે આ ભડારોમાંથી મળી આવે છે. જેનોએ બ્રાહ્મણ ધર્મના વિષય ઉપર પણ ગ્રંથ રચ્યા છે. જેનાચાર્યોએ રચેલું સાહિત્ય બાદ કરીએ તો ગુજરાતનું સાહિત્ય અત્યંત શુદ્ધ રહેશે. સાહિત્યની પ્રવૃતિ પુસ્તકોના સંગ્રહ વિના અશક્ય છે. અને તેથી જેનેએ પિતાના ધાર્મિક સાહિત્ય ઉપરાન્ત બૌદ્ધ અને બ્રાહ્મણ ગ્રંથે પણ ભંડારમાં સંગ્રહેલા અને તેથી જ બૌદ્ધો તથા બ્રાહ્મણોના પ્રાચીન ગ્રંથે જે બીજે કોઈ પણ ઠેકાણેથી મળે નહી તે આ પ્રાચીન જ્ઞાન ભંડારોના અવશેષોમાંથી મળી આવે છે.
તેમનાં રક્ષણનાં સાધને અને ઉપાયે. મકાન–આવા જૂના વખતનાં હસ્તલિખિત પુસ્તકે રાખવાનાં સ્થાન ભેજ રહિત તેમજ ચોમાસામાં પાણી ન પડે તેવાં હોવાં જોઈએ. ઉધઈથી જ્ઞાન ભંડારનું રક્ષણ કરવાને પુસ્તક મૂકવાની પેટી, કબાટ વિગેરેની આસપાસ ધૂળ કચરો ન વળવા દેવે તેમ જ તે જમીનથી અદ્ધર રહે તેમ ગોઠવવાં. ઉંદરથી બચાવવા માટે જેમાં પુસ્તકે હેય તેમાં ઉંદર પેસી જાય તેવું પિલાણ કે રસ્તા ન હોવા જોઈએ. હાલના વખતમાં પુસ્તકાલય પ્રવૃતિમાં રસ લેનાર વિચારકોએ પુસ્તકાલય માટે કેવી જાતની બાંધણીનાં અને કેવી કેવી સહિસલામતીવાળાં મકાને હોવાં જોઈએ, તેમ જ પુસ્તકે રાખવા માટે કબાટો વિગેરેની રચના કેવી જાતની હોવી જોઇએ તે વિષે ઘણી જાતની યોજનાઓ કરી છે. આ જૂના ભંડારનાં હસ્તલિખિત પુસ્તકોને પણ ખાસ જુદાં હવા અજવાળાવાળાં મકાનો બાંધી

Page #20

૨૪૦
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ.
કબાટ વિગેરેમાં તેમની ખાસ જરૂરીયાત પ્રમાણે કપડાં વગેરેમાં મજબુત બધી ગોઠવવાની તજવીજ કરવામાં આવે તો તે ઘણું લેકેની જાણમાં સહેલાઈથી આવે અને વિદ્વાનેને તેનું અધ્યયન કરવું ઘણું સહેલું થઈ પડે.
- હવા પાણી અને શરદી સામે રક્ષણ--હરતલિખિત પુસ્તાની શાહીમાં ગુંદર વપરાતે લેવાથી હવામાં ભીનાશનું પ્રમાણ વધતાં અને ખાસ કરીને ચોમાસાના દિવસોમાં પુસ્તકેનાં પાનાં એક બીજા સાથે ચેટી જાય છે. આ પ્રમાણે ચેટી ન જાય તે માટે દરેકે દરેક ગ્રંથ તે માટેના કપડામાં મજબૂત રીતે બાંધી રાખવું જોઈએ. મજબૂત બાંધેલ પુરતકમાં શરદી-ભીની હવા પ્રવેશી શકતી નથી. પુસ્તકને તેના લાંબા આયુષ્ય માટે શત્રુની જેમ મજબુત બાંધવું. અષયનાદ માટે જે પુસ્તક બહાર રાખ્યું હોય તેની પણ જરૂરી પાનાં બહાર રાખી બાકીનાં પાનાં મજબુત બાંધીને જ રાખવા અને બહાર રાખેલ પાનાંને પણ વધારે પડતી હવા ન લાગે તે માટે કાળજી રાખવી જોઈએ. જેન હસ્તલિખિત ગ્રંથોના ભંડારના કાર્યવાહકે ચોમાસામાં ભંડારને બનતાં સુધી ઉઘાડતા નથી તેનું મુખ્ય કારણ પુસ્તકને હવા ન લાગે એ ખાસ છે.
કાગળનાં ચાંટી જતાં અને ચુંટી ગયેલ પુસ્તક ચાટી જતાં પુસ્તક:--કેટલાંક પુરતમાં શાહી બનાવનારની અણસમજ અગર ધૂર્તતાને લીધે શાહીમાં વધારે પ્રમાણમાં ગુંદર નાંખવાથી સહજ માત્ર ભીની હવા લાગતાં તેનાં પાનાં ચાંટવા માંડે છે. આવાં પુસ્તકના દરેક પાના ઉપર ગુલાલ ભભરાવી દેવો એટલે ફરી ચોંટવાને ભય ઓછો થઈ જશે.
ચોંટી ગયેલ પુસ્તક --કેટલાંકપુસ્તકને વધારે પ્રમાણમાં ભીની હવા લાગવાથી તે ચેટીને રોટલા જેવાં બની જાય છે. તેવા પ્રસંગે તેમને ઉખેડવા માટે પાણીઆરાની કોરી જગ્યામાં અથવા પાણી ભર્યા બાદ:ખાલી કરેલ માટલા કે ઘડામાં અંદરની ભીની હવા લાગે તેમ મૂકવાં અને ભીની હવા બરાબર લાગ્યા પછી ચાંટી ગએલ પાનાંને ધીરે ધીરે ઉખેડવાં. જે વધારે ચેટી ગયાં હોય તો વધારે પ્રમાણમાં ભીનાશ લાગ્યા પછી ઉખાડવાં. કોઈ પણ પ્રસંગે પાનાં ઉખાડી જુદાં પાડવા માટે ઉતાવળ ન કરવી. ચોમાસાનાં આવાં ચાંટી ગએલ પુસ્તકને જ્યારે ખૂબ વરસાદ પડતું હોય ત્યારે મકાનમાં ખૂલ્લું મુકવાથી જોઈતા પ્રમાણમાં ભીનાશ લગાડી શકાય છે અને રોટલો બની ગએલ પુસ્તકનાં એક એક પાન સહેલાઈથી છૂટાં ઉખેડી શકાય છે. આવું પુસ્તક કરી ચોંટી ન જાય તે માટે તેના દરેક પાના ઉપર ગુલાલ છાંટવો.
તાડપત્રનાં ચૂંટી ગયેલ ગ્રંથ--તાડપત્રીય પુસ્તક ચોંટી ગયું હોય તો તેને એક પાથી નીતરતા કપડામાં લપેટવું અને જેમ જેમ ઉપર ઉપરનાં પાનાં હવાતાં જાય તેમ તેમ ઉખાડતા જવું. તાડપત્રીય પુસ્તકની શાહી પાકી હોવાથી તેની આસપાસ નીતરતું કપડું લપેટતાં તેના અક્ષર ભૂસાવાને કે ખરાબ થવાને જરા પણ ભય રાખ નહિ. પરંતુ ઇરાદાપૂર્વક ભીનું કપડું અક્ષરો ઉપર ઘસવું નહિ. પાનાં ઉખાડતી વખતે પાનાની ઉપરની ત્વચા એક બીજા પાના સાથે ચોંટીને તૂટી ન જાય તેની ખાસ સાવધાનતા રાખવી જોઈએ.
પુસ્તકે રાખવાના દાબડા:- હસ્તલિખિત તાડપત્રીય પુરનકોને સારી રીતે વ્યવસ્થિત

Page #21

પાટણતા જૈન જ્ઞાનભડાશે.
ર૪
ગોઠવી ઉપરની વધારાની લાંબી દોરી એ બધી દીધા પછી કપડાંમાં મજબૂત આંધીને લાંખાં હાવાને કારણે, કબાટના ખાનામાં એક બીજા ઉપર ગોઠવીને મૂકવામાં આવે છે. કેટલીક વખતે અમૂલ્ય ગ્રંથ માટે નાની લાંબી ખાસ પેટી લાકડાની અથવા પતરાની બનાવી તેમાં મૂકવામાં આવે છે; પરન્તુ કાગળનાં પુસ્તકા તે દાબડામાં રાખવામાં આવે છે. કાઇ કાઇ ઠેકાણે દાખડા તેમાં મૂશ્કેલ પુસ્તકાનાં કદ કરતાં સવાયા લાંબા પહેાળા ઢાય છે તેથી જેટલી વાર તેમાં મૂકેલા ગ્રંથાને મૂકવા કાઢવામાં આવે છે તેટલી વાર પાનાંના ખુણા અને ધરે છષ્ણુતાના કારણે ભાગીને ખરી પડે છે. એટલુ` જ નહિ પણ જે સારીસ્થિતિમાં હેાય છે તે અકાળે નાશ પામે છે. માટે દાખડા પુસ્તકના માપના ંજ બનાવવા જોઇએ.
ભંડારનાં પુસ્તકાના રક્ષણ
માટે યાએલી જ્ઞાનપંચમી
જ્ઞાનપંચમી:–કાર્તિક સુદિ ૫ ને જ્ઞાન પચમી તરીકે એળખાવી દરેક શુશ્ર્વ પંચમી કરતાં તેનું માહાત્મ્ય વધારેમાં વધારે ગાવામાં આવ્યું છે. યુક્તિપૂર્વકનું કારણુ હોય તો તે એ જ છે કે-વર્ષાઋતુમાં પેશી ગએલી ભીની હવા પુસ્તાને આ કર્તા ન થાય અને પુસ્તક। સદાય આવી સ્થિતિમાં જળવાઇ રહે તે માટે તેને તાપ ખવાડવા એઇએ. તેમ જ અગાઉ જણાવ્યા પ્રમાણે ભંડાર ચામાસાની ઋતુમાં વાસી રાખેલા હેાવાથી તેની આસપાસ વખતે મૂળ કચરા સાફ કરવા જોઇએ જેથી ઉપષ્ટ આદિ ભાગવાનો પ્રમંત્ર ન આવે. આ બધું કરવા માટે સૌથી સરસમાં સરસ અને વરેલામાં વહેલા અનુકૂળ સમય કૃતિક માસ જ છે. કારણ કે આ સમયે શરદ ઋતુની પ્રાઢાવસ્થા હાઇ સૂર્યના પ્રખર તાપ અને ભેજવાળી હવાના તદ્દન અભાવ હોય છે. વિશાળ જ્ઞાનભંડારાની ફેનણીતું આ કાર્ય સદાય અમુક એક જ વ્યકિતને કરવું અગવડત ભર્યુંં થાય એમ જાણી કુશળ શ્વેતાંબર જૈનાચાએ કાર્તિક સુદિ પંચમી ( જ્ઞાન પંચમી) તે દિવસે પ્રાપ્ત થતી અપૂર્વ જ્ઞાનકિતનું રહસ્ય, તેનાથી મળતા લાભ આદિ સમજાવી તે તિથિનુ માહાત્મ્ય વધારી દીધું અને તેમ કરી લોકોને જ્ઞાનકિત તરફ વાળ્યા. લેકા પણ્ તે સિને માટે ગૃહવ્યાપારને ત્યાગ કરી યથાશય આહારાદિકના નિયમ પૌષવૃત આદિ સ્વીકારી બન્યાયની સાસુખી પુસ્તકોની ફેરવણી કરી જ્ઞાનરક્ષાના પુણ્યકાર્ય માં ભાગીદાર થવા લાગ્યા. જે ઉદ્દેશથી આ તિથિનાં માહાત્મ્ય ગાવામાં આવ્યાં તે તે અત્યારે વિસરાઈ જવામાં આવ્યાં છે. પુસ્તક ભડારા તપાસવા ત્યાંના કચરો સાફ કરવા, પુસ્તકોને તાકો દેખાડવે, બગડી ગએલ પુસ્તક્રા સુધારવાં, તેમાં જીવડાં ન પડે તે માટે મૂકેલ ધોડાવજના ભૂકાની નિર્માલ્ય પેઢલીએ બદ્દલવી આદિશું જ ન કરતાં સાપ ગયાને લીસેઢા રહ્યા એ કહેવત પ્રમાણે આજકાલ શ્વેતાંબર મૂર્ત્તિપૂજક જૈનાની વસતિવાળાં નાનાં મોટાં ઘણાં ખરાં નગરીમાં થે'ડાં ઘણાં જે હાથ આવ્યા તે પુસ્તકાની આડંબરથી સ્થાપના કરી તેના પૂર્જા સત્કાર આદિથી જ કૃતકૃત્યતા માનવામાં આવે છે. આ તિથિના માહાત્મ્યના ખરા ઉદ્દેશ અને રહસ્યને અને તે દિવસના કર્તવ્યને વીસારવાને કારણે આપણા ધણાય સ્થળના કિંમતી પુસ્તક સંગ્રહા ઉષા આદિના ભક્ષ્ય અન્યા છે.
તથા
કેટલાક ભડારેની હાલમાં કરવામાં આવતી સુવ્યવસ્થા—ાદ્યના જ્ઞાન

Page #22

ર૪ર
ત્માનંદ પ્રકારા,
ભંડારોને વિદ્વાન જૈનમુનિઓની ખંતથી ચોક્કસ તપાસ થઈ સુવ્યવસ્થિત કરવાનાં કામો ઉપાડી લેવામાં આવ્યાં છે. ભંડારમાંની દરેક હસ્તલિખિત પ્રતિનાં પાનાં ગણી એક બીજી પ્રતમાં પેસી ગએલાં પાનાં યથાસ્થાને સુવ્યવસ્થિત ગોઠવી જરૂર પ્રમાણે તેના માપનાં કાગળનાં કરે કે લુગડાનાં બંધનોમાં વાટાળી તેના ઉપર ગ્રંથનું નામ, પૃષ્ઠસંખ્યા, નંબર આદિ લખવામાં આવે છે. દરેક પુસ્તક દીઠ બે પાટી ઉપર નીચે મૂકી પાટીથી બાંધી દેવામાં આવે છે. આ પુસ્કાને તેના માપના દાબડામાં જીવડાં ન પડે તે માટે જોડાવજના ભૂકાની પોટલીઓ સાથે મૂકવામાં આવે છે. આ દાબડાઓની અંદર તેમાં મૂકેલાં પુસ્તાની યાદી મૂકવામાં આવે છે અને ઉપર દાબડાનો નંબર લખવામાં આવે છે. આવા દાબડા સુંદર મજબુત અને હવાનો સંચાર ન થાય તેવા કબાટમાં રાખવામાં આવે છે.
ટીપ (કેટીંગ) -આ પ્રમાણે ભંડાર પુસ્તકની સુવ્યવસ્થા કરતાં કરતાં સાથે જ સઘળા ગ્રંથોની ટીપ પણ તૈયાર કરવામાં આવે છે. અને તેમાં ગ્રંથનું નામ, કર્તા, ભાષા. પાના સંખ્યા. શ્લોક સંખ્યા. ગ્રંથ રચાયા તેમ જ લખાયાની સાલ આદિ સર્વ માહિતી આપવામાં આવે છે. પુસ્તકનાં નામો અકારાદિ ક્રમમાં ગોઠવીને આખી ટીપ તૈયાર કરવામાં આવે છે. તે ઉપરાન્ત વિશેષ અને સુલભ માહિતી માટે ગ્રંથકર્તાના નામની અનુક્રમણિકા આપવામાં આવે છે તેથી તે ગ્રંથકર્તાઓના કેટલા ગ્રંથો તે ભંડારમાં છે તે જાણી શકાય છે. તેવી રીતે ભિન્ન ભિન્ન વિષયના ગ્રંથ જેવા ઇચ્છનારને વધારેમાં વધારે અનુકૂળતા મળે તે માટે વિષયવારી લીસ્ટ પણ તૈયાર કરવામાં આવે છે. હાલમાં પુસ્તકાલમનાં પુસ્તકો માટે શાસ્ત્રીય વગીકરણની જે પદ્ધતિ નક્કી થઈ છે તે ધરણે પણ ભંડારનાં હસ્તલિખિત પુસ્તકોનું કેટલાંગ તૈયાર કરી શકાય.
ભંડારેને દર્શનીય વિભાગ. ભિન્ન ભિન્ન દૃષ્ટિએ જોવા ઈચ્છનાર માટે ભંડારામાં શું શું દર્શનીય છે તેને નિણર્ય તેઓ પોતે કરે એજ ઠીક ગણાય. માત્ર જેઓ ટૂંક વખતમાં જ ભંડારનું ધૂલ દર્શન કરવા ઇચ્છતા હોય તેમને માટે માર્ગદશક થાય તેવો વિશિષ્ટ તેમ જ દર્શનીય વિભાગના ખાસ ઉલ્લેખ કરવામાં આવે છે.
દર્શનીય વિભાગ. (૧) પ્રાચીતમાં પ્રાચીન તાડપત્રી ગ્રંથ. ગ્રંથની વ્યવસ્થા, તાડપત્રો, પાનાની ગોઠવણ,
પથીની બાંધણી અને તેના રક્ષણે માટે લેવાતી કાળજી, એટલે કે બહારનું બાંધણ
પેટી વિગેરે. (૨) સચિત્ર તાડપત્રીય પ્રતિ. સ્વર્ણાક્ષરી, રૌખાક્ષરી. (૩) કાગળની પ્રતિઓ. કાગળની જાત-કાશ્મીરી, અમદાવાદી. (૪) ભિન્ન ભિન્ન રીતે લખાયેલાં પુસ્તક-પંચપાટ, ત્રિપાટ, ચંઢ. (૫) કાગળની સચિત્ર પ્રતિ-સ્વર્ણાક્ષરી, રૌગાક્ષરી, જેનાગમના ભાવને દેખાડતાં સુંદર ચિ. (૬) કપડા ઉપર લખાયેલી પ્રતિઓ પાટણમાં. આગલી શેરીના સંધના ભંડારમાં છે.

Page #23

પાટણના જેન જ્ઞાનભંડારે.
૨૩ (૭) સાંધેલ પ્રતિઓ. લીંબડીના જ્ઞાન ભંડારમાં છે. (૮) થે રાખવા માટેના સુંદર દાબડાઓ-મખમલના, કપડાના, ચામડાના તેમ જ
સુંદર ચિત્રો દોરેલા કાગળના. (૯) ઘોડાવજની પોટલીઓ – શેમાં જીવાત ન પડે, ઉધઈ ન લાગે તે માટે મૂકવામાં
આવતી વનસ્પતિ. (૧૦) લડીઓની લેખન પદ્ધતિઓ તથા અક્ષરે.
વિશિષ્ટ વિભાગ. શુદ્ધ ગ્રંથન છેદસૂત્રની ભાષ–ણીની પ્રતો.
જેતર ગ્રંથ–બ્રાહ્મણે અને બૌૌના સાહિત્યવિષયક અને તત્વજ્ઞાન સંબંધીના હસ્તલિખિત ગ્રંથ
જુદી જુદી ભાષાના ગ્રંથે –સંસ્કૃત અને પ્રાકૃત ભાષામાં લખાયેલા છે ઉપરાન્ત અપભ્રંશમાં લખાયેલા ગ્રંથે. ગુજરાતી ભાષામાં લખાયેલા ગ્રંથા, કલાનાં પુસ્તકે—–જેવાં કે શિલ્પશાસ્ત્રમ.
જ્ઞાન ભંડારને ઉપયોગ. ઓગણીસમી સદીની શરૂઆતના અંધકાર યુગમાં ભંડારોની કિંમત અને મહત્વ ખાસ કરીને વિદ્વાન યુરોપીઅોને જ સમજાઈ છે અને તેમણે તે જોવાનો પ્રયત્નો કર્યા છે, બાકી જેમની પાસે હતા તેમણે તે તેને બાંધી મૂકવામાં જ અને સંતાડી રાખવામાં જ સંતોષ માન્યો છે. જેન ધર્મના મુનિઓ અને પણ તેને છૂટથી ઉપયોગ કરી શકતા હશે કે કેમ તે સંશયની વાત છે. જે કરી શકતા હોત ભંડારોની છણું અને અસ્તવ્યસ્ત સ્થિતિ માલૂમ પડે છે તેવી વાત નહી. જેનેતરોને તે તે જોવામાં આજથી પચીસ પચાસ વર્ષ ઉપર તો ઘણીજ મુશ્કેલી પડતી. હાલમાં પણ કેટલાંક શહેરના પ્રસિદ્ધ ભંડાર તે જ શહેરના શહેરીઓની જાણમાં જ હતા નથી તે જોવાની તે શી વાત ? શોધખોળ અને વિજ્ઞાનના જમાનામાં જ્યારે વિદ્યાર્થીઓ માટે જ્ઞાનની પર થી માંડવામાં આવે છે ત્યારે આવા ભંડારો તેના સંશોધકે અને અભ્યાસીઓ સામે બંધ કરી છુપાવી રાખવામાં આવે તે કોઈ પણ રીતે બરાબર નથી. ભંડારની અંદરના જ્ઞાનસંગ્રહો ઉપયોગ કરવાને ઇચ્છતા લેકે છુટથી અને સરળતાથી ઉપયોગ કરી શકે તે માટે દરેક જ્ઞાનભંડારની વ્યવસ્થિત ગોઠવણ થઈ આગળ જણાવ્યા પ્રમાણે ટીપો (કેટલોગ) છપાવીને પ્રસિદ્ધિ માં મૂકી દેવી જોઇએ; તે ઉપરાન્ત દરેકે દરેક જ્ઞાન ભંડાર કયા ક્યા સદ્દગૃહસ્થાની દેખરેખ નીચે છે તે હકીકત સાથે ભંડારમાંનાં પુસ્તકોને ઉપયોગ કરવા ઇચ્છનાર કેવી રીતે પુસ્તક મેળવી શકે તે પણ જાહેર કરી દેવું જોઈએ; કેટલાક સુવ્યવસ્થિત ભંડારોમાં પુસ્તક લઈ જનારની અપ્રમાણિકતાનો કડક અનુભવ થવાથી પુસ્તક લઈ જનાર પાસેથી રોકડ ડીપોઝીટ મૂકવાને તથા અડધીજ પ્રત એક વખતે આપવાનો ઠરાવ કર્યાનું જણાય છે. કેટલેક ઠેકાણે ભંડારના કબજેદારોએ પૈસાની લાલચે ભંડારમાંના અમૂલ્ય ગ્રંથ

Page #24

૨૪૪
શ્રી આત્માનંદ પ્રકાશ.
પરદેશીઓને વેચી નાંખ્યા છે. આવું કરવાની કોઈને પણ લાલચ ન રહે અને ભંડારના અમૂલ્ય ગ્રંથો કોઈ પણ રીતે ઘસડાઈ ન જાય તે માટે ભંડારો સંધની માલીકીના ઠરાવી તેની વ્યવસ્થા સંધ તરફે વિદ્વાન ગૃહસ્થોના હાથમાં હોવી જોઈએ.
ગેરવ –કેઈ પણ રાજ્યમાં આવી પુરાતન દર્શનીય વસ્તુઓનું હોવું તેના ગૌરવ અને ખ્યાતિમાં અનેરો ઉમેરો કરે છે. વંઘ ભૂતકાળના હસ્તલિખિત પુરાવાનો મોટે સમૂહ હિન્દુસ્થાન ભરમાં ઘણાં થોડાં સ્થળોએ છે. યુરોપમાં જ આ ભંડાર હેત તે તેની વ્યવસ્થા ઘણું જ અભિમાનથી ત્યાંની વિશ્વવિદ્યાલાએ ઉપાડી લીધી હેત. ખેર. હાલમાં જ્યાં જ્યાં આવા જ્ઞાનભંડાર છે તે તે સ્થળનાં રાજ્યએ આવા અમલા અને પુરાણું સંગ્રહને ઉદાર આશ્રય આપી સંશાધી છપાવી વિસ્મૃતિના ઉંડા ધરામાં ધબડતા બચાવવા ખાસ પ્રયત્નો કરવા જોઈએ. વિદ્વાનો અને સંશાધાની દષ્ટિએ આ જ્ઞાનભંડારનાં સ્થળા તો તેમનાં જાત્રીનાં સ્થળો છે. જ્યારે જ્યારે પ્રસંગ મળે છે ત્યારે ત્યારે દૂર દૂરના દેશાવરોમાંથી ભૂતકાળના આવા લેખી પુરાવાના સંગ્રહનાં દર્શન કરવા, તેમાંથી કંઈક અનેરૂં જ્ઞાન મેળવવા વિદ્વાનો ચૂક્તા જ નથી. આ ભંડાર આપણું હોવા છતાં વિદેશીઓએ જ તેની મહત્તા આપણને સમજાવી છે.
વિનંતિ –હજી પણ કેટલાક ભંડારોની સુવ્યવસ્થા થવી બાકી હશે. અને જયાં થઈ છે ત્યાં કેટલાક તાડપત્રો અને કાગળના પત્રો કચરા તરીકે નાંખી દેવાને ખૂણામાં રાખી મૂકવામાં આવ્યા હશે. આવા કચરા રૂપ મનાતા પાનાંના ઢગલામાંથી વિદ્વાન મૂનિવર્સે કેટલાક મહત્વના ગ્રંથ જોધી કાઢયો છે માટે જેએ આ વાત વાંચે અને જેએની નજરે કદિય પણ અવ્યવસ્થિત પ્રાચીન હસ્તલિખિત પાનાંઓને સંગ્રહ જોવામાં આવે તેઓએ તેને કોઈ પણ વિદ્વાન મુનિ અગર ગૃહસ્થ પાસે લઈ જા અને તેમ કરી નષ્ટ થતા કિંમતી ગ્રંથોને જીવન્ત રાખવાના પુણ્યના ભાગી બનવું.
મગનભાઈ ભ. આમીન
- આ લેખ વડેદરા સેટલ લાયબ્રેરીના માજી સંસ્કૃત લાયબ્રેરીયન સ્વ. ચીમનલાલ ડાહ્યાભાઈ દલાલ એમણે કરેલા રિપોર્ટ તથા જૈન મુનિ પૂન્યવિજયજીએ લખેલા “ આપણું નષ્ટ થતી લેખનકળા ” ના લેખ તથા લીંબડી જેન ભંડારના સૂચીપત્રમાં લખેલી પ્રસ્તાવના પરથી તૈયાર કરવામાં આવે છે.

Page #25

સમાન ભાવ.
છે.
કિલ્લાહ } છે સમાન લાવ. ૪
awesowહાહાહ હૈ સમાન ભાવ એ જીવનનું મહાનું રહસ્ય છે. તે દુ:ખને દૂર કરે છે અને સુખને દઢ કરે છે. તે વિરોધને ટાળે છે અને વિરૂદ્ધતાને ખાળે છે–કઠિનમાં કઠિન હૃદયને પિગળે છે, અને ધર્મના સુંદર અંશને પોષે છે. આય–ધમ ના મેટા સિદ્ધાન્તનું મૂળ સમાનભાવ છે
“એક બીજાને સમાન ગણે, તમારો આત્મા ગમે તે આત્માની સરખે છે એ ભાવ રાખીને દુનિયામાં પ્રવર્તા, પછી તમારું જીવન ખરેખર વિજળીની જેવું ઉન્નત થશે.
એક વિદ્વાને કઈ મહાત્માને પૂછયું કે આપણે ઉદય શામાં છે?
મહાત્માએ ઉત્તર આપે કે “સમાન ભાવમાં '. સમાન ભાવથી મનુષ્ય આખી દુનિયામાં દરેકના હૃદય ઉપર જબરી શ્રદ્ધા કરાવી શકે છે.” તેથી તમે સમાન ભાવથી હૃદયને ભરી ઘો. શુદ્ધ પ્રેમ વગર સમાન ભાવ આવી શકે નહીં અને તે સર્વસ્વ છે. ઈતિશમ. (૨) ગુરૂગમ લેવાની અને તેની સેવાની આવશ્યક્તા.
ગમે એવી મોટી, વિશાળ અને ઉજવળ આંખેવાળે પણ દીવા વગર અંધારામાં કશું જોઈ શકતા નથી. તેમ ગુણ નિધિ એવા ગુરૂજનોને વેગ થયા વગર ગમે એવા વિચક્ષણ હોય તે પણ ધર્મના ખરા રહસ્યને પામી શકતા નથી. જે કે બુદ્ધિબળથી પ્રયત્ન કરતાં માણસ બહુયે મેળવી શકે છે ખરો, પણ ગુરૂગમની ખામીથી તેની સાર્થકતા થઈ શકતી નથી. યાવત્ કરેલી મહેનત લગભગ નકામી જાય છે, પરંતુ ગુરૂગમથી સહજમાં ઈષ્ટ ફળની સિદ્ધિ થવા પામે છે. નાગાર્જન જેવા સમર્થ વિદ્વાનનું દષ્ટાન્ત વિચારવું ઉપયોગી જાણી તે તે સંક્ષેપમાં પણ સમજાવાનું કે શ્રી પાદલિપ્તસૂરિ મહારાજ અમુક પાલેપ જેવી વિદ્યા-શક્તિના બળે આકાશ માગે ઉડી શકતા હતા. તે જોઈ-જાણું નાગાર્જુનને પણ તેવી શક્તિ સંપાદન કરવા ઈચ્છા થઈ. તેથી તેવી મતલબને સાધવા શ્રી પાદલિપ્તસૂરિ પાસે જઈ સેવાના મિષે તેમાંના ચરણે કરેલા લેપને સુંધી તેમાં રહેલી ઔષધિઓ સમજી લઈ તેને પ્રયોગ કરવા માંડયા. પરન્તુ તેમાં તેવી સફળતા મેળવી ન શક્ય. છેવટે ખુલા હૃદયથી ગુરૂની સેવા સ્વીકારી, ગુરૂને પ્રસન્ન કરી, પોતાની ઈચ્છા જણાવી. પોતાનામાં ગુરૂગમની જે ખામી રહેતી હતી તે દૂર કરી એટલે સહજમાં ઈચ્છિત ફળની પ્રાપ્તિ થઈ શકી. આ ટુંક હકીકત ઉપરથી વિચક્ષણ અને સમજી શકશે કે સાચા હૃદયથી જ્ઞાની-નિસ્પૃહી ગુરૂને આત્માર્પણ કરતાં તત્ત્વ જિજ્ઞાસુજનેને ભારે લાભ થવા પામે છે. જે કામ ગમે તેટલા બુદ્ધિબળથી થઈ ન શકે તેવું વિકટ કામ પણ ખરો ગુરૂગમ મળતાં વિવેકકળાના યોગે સહજમાં સાધી શકાય છે. ઈતિશસ.

Page #26

૨૪૬
શ્રી આત્માનઢું પ્રકાશ
(૩) ધર્મ-અર્થ-કામ અને મેાક્ષ ( પુરૂષાથ ).
પ્રથમના ત્રણ વર્ગ માં ધર્મની મુખ્યતા-પ્રધાનતા લેખાય છે, કારણ કે તેના વગર અર્થ-કામની સિદ્ધિ થઇ શકતી નથી. તેથી જ સુખના અથી જનેાને ઉક્ત ત્રણ વર્ગ પરસ્પર વિરાધ વગર સેવવા ચેાગ્ય છે. એટલે કે ધર્મને સાચવી ( ધર્મને બાધ-વિરોધ ન આવે તેમ ) અર્થ સાધવા. અને ધર્મ-અને ખાધ ન આવે તેમ કામ-વિષયને સાધવા યાગ્ય છે. દાન-શીલ--તપને ભાવના એ ધર્મના ચાર પ્રકાર હાઇ તેનુ જે ભવ્યજને પ્રેમપૂર્વક સેવન કરતા રહે છે, તેમને અર્થ-કામની સિદ્ધિ સહજમાં થવા પામે છે. અને જે મુખ્ય જના તેને અનાદર કર્યો કરે છે તેમને ધર્મની હાનિ થવાથી અર્થી-કામની હાનિ થવા પામે છે. ધર્મની રક્ષાને વૃદ્ધિથી અર્થાદિકની રક્ષાને વૃદ્ધિ થવા પામે છે, તેથી સુજ્ઞ જના સત્રવિવેકથી વર્તન કરે છે. અને ઉત્તરાત્તર અધિકાધિક સુખની પ્રાપ્તિ સહેજે કરી શકે છે. ખાકી જેમને ખરા જ્ઞાન-વૈરાગ્યવડે દેહમમતા-વિષયવાસના જતી રહે છે, અને નિસ્પૃડુ ભાવે જે મહાનુભાવા ચારિત્ર અંગીકાર કરીને તપ સયમનુ જ અહેનિશ સેવન કરતા રહે છે તેમને જન્મ જરા અને મરણુરૂપ સ ંસાર ભ્રમણુના સર્વથા અંતરૂપ માક્ષ થવા પામે છે. ઇતિશમૂ. (૪) સમયના ઉપયાગ—
સારા અને નરસા એ એય પ્રકારે થઇ શકે છે. સારાં ઉપયાગી કામમાં તેના ઉપયાગ કરાય તે તેનેા સદુપયાગ અને નરસા કામમાં અથવા હિતકાની ઉપેક્ષા કરી કેવળ સ્વેચ્છા મુજબ મેાજશેાખમાં જ કે સ’મૂર્છિમની પેરે શૂન્યભાવે વવામાં કરાય તે સમયના દુરૂપયાગ કર્યાં લેખાય.
તેવાનુ જીવન સ્વાર્થ ભયું` અથવા શુષ્ક કે શૂન્ય જેવુ વ્યતીત થવાથી નિરૂ પયેાગી લેખાય. વખતે તેવા જીવાને છેવટે પસ્તાવાના પ્રસંગ મળે પણ તેથી સુધારાના સંભવ બહુ એછેા ગણાય. સમયની કિંમત અને પ્રાપ્ત થયેલી જીભ ધર્મ સામગ્રીની દુર્લભતા જેને સારી રીતે સમજાઇ શકે તે ભાગ્યવંત જના તા સમ યના દુરૂપયાગ નજ કરે, અને તેટલેા તેના સાગ સ્વપર હિતાર્થે અવસ્ય કરે. ભગવાન મહાવીર પ્રભુએ શ્રી ગૈાતમસ્વામીજીને ઉદ્દેશી ઉત્તરાધ્યયનના દશમા અધ્યયનમાં પ્રમાદશીલ મદ સત્વને કલ્યાણના માર્ગ દ્વારવા જેમ અને તેમ પુરૂષાતન ફારવી પ્રમાદ પરિહરવા બહુ સુંદર આધ આપ્યા છે. તે ભવ્યાત્માએ ખાસ કરીને હૃદયમાં અવધારી રાખવા યેાગ્ય છે. અનેક અસરકારક દ્રષ્ટાન્તા બતાવી એક ક્ષણમાત્ર પશુ પ્રમાદ નહીં કરતાં સમયના સદુપયાગ કરી લેવા તેમાં ઉત્તમ પ્રકારે સમજ આપવામાં આવી છે.
સગુણાનુરાગી મુનિરાજશ્રી કપૂરવિજયજી મહારાજ,

Page #27

૨૪૭
-
~
વર્તમાન સમાચાર. 05050505OEOEOEOEO છેવર્તમાન સમાચાર. C
શ્રી નવપદ આરાધક સમાજ આ વખતે સુરત શહેરમાં ઉક્રત સમાજ તરફથી વિધિવિધાન પૂર્વક શ્રી નવપદજી મહારાજની જ્ઞાન, દર્શન, ચારિત્ર અને તપ પૂર્વક ચાલતામાસની ચૈત્ર શુદ ૭થી આરાધના થવાની છે. દર વર્ષે આ સમાજ તરફથી જુદા જુદા શહેરોમાં ભક્તિ કરવામાં આવે છે, અનેક જૈન બંધુઓ અને બહેનો લાભ લે છે. તે વખતે આરાધન કરનાર બંધુઓની ભકિત સારી રીતે કરવામાં આવે છે. લાભ લેવા જેવું અને અનુમોદન કરવા જેવું છે. અમે તેમના આ કાર્યની પ્રશંસા અને અનુમોદના કરીએ છીએ. ભવિષ્યમાં વિશેષ પ્રગતિ ઈચ્છીએ છીએ. સુરત શહેરમાં તે સાથે શ્રી દેશ વિરતિ ધર્મારાધક સમાજનું ચોથું સંમેલન રાજા બહાદુર શ્રીમાન વિજયસિંહજી દુધેડીયા સાહેબના પ્રમુખપણા નીચે પણ મળવાનું છે.
દેશ ભરમાં ચાલી રહેલ ચળવળ–આજે દેશમાં સ્થળે સ્થળે અહિંસાત્મક સત્યાગ્રહ સંગ્રામ શરૂ થયો છે. મહાપુરૂષ ગાંધીજીએ તેની સરદારી લીધી છે અને તેમની સુચના અનુસાર કાઠીયાવાડ-પંજાબ-બંગાળ મુંબઈ સર્વ સ્થળે આત્મભોગો અપાઈ રહ્યા છે. નિસસ્ત્ર પ્રજા દેશહિત માટે અને યોગ્ય સ્વતંત્રતા મેળવવા માટે આ રીતે જ અહિંસાત્મક સત્યાગ્રહ કરી શકે અને તે યોગ્ય જ સિદ્ધાંત છે. આવી રીતે અહિંસામય સમુહ સત્યાગ્રહથી દેશના અદશ્ય દે સહાય કરે જ. આખા દેશની ચલવલ-સત્યાગ્રહ અને અહિંસાવાદથી પરિણામે જરૂર બ્રીટીશ સરકારને હિંદને સ્વતંત્રતા આપવી પડશે. ઉદ્યોગ હુન્નર અને આર્થિક સ્થિતિમાં પછાત હિંદની પ્રજાના ઉપર ખાધ ખોરાકીની ચીજો મીઠું અને ખાંડ જેવી વસ્તુઓ ઉપર જકાત નાંખી, અયોગ્ય બોજ વધારવા જતાં આ દેશની પ્રજાના અંતર ખળભળી ઉઠવાથી અસહ્ય થતાં દેશમાં આજે અહિંસાત્મક સત્યાગ્રહ શરૂ થયો છે. દેશદાઝ ધરાવનાર અનેક મુખ્ય માણુ અત્યારે પરમાર્થ જેલ નિવાસ કરી રહ્યા છે. અનેક જાતના ભોગ આપી રહ્યા છે. હિંદની પ્રજાના કોઈ પણ મનુષ્ય અહિંસાત્મક રીતે આ ચળવળને અમુક નિર્ણય ન આવે ત્યાં સુધી વળગી રહ્યાની જરૂર છે. અને દરેક મનુષ્ય યોગ્ય રીતે યથાશકિત સહાનુભૂતિ આપવાની જરૂર છે. છેવટે પિતાથી બને તેટલો તેવો ફાળો કેઈપણ પ્રકારે આપવાનું પોતાનું કર્તવ્ય ચુકવાનું નથી. પરમાત્માની પ્રાર્થના કરીયે છીયે કે બ્રીટીશ સરકાર પિતાનું કર્તવ્ય આ દેશને સ્વતંત્ર આપી બજાવે અને પ્રજાને શાંત કરે.

Page #28

૨૪૮
શ્રી. આત્માનંદ પ્રકાશ.
શ્રી પવિત્ર તીર્થ શ્રી શત્રુંજય તીર્થ શ્રી સંઘ પ્રયાણુ–ગયા ચાતુર્માસમાં મહુવામાં બિરાજમાન થયેલાં આ વાર્ય મહારાજ શ્રી વિજયનેમિસૂરીશ્વરજી મહારાજ સપરિવાર ચતુર્વિધ સંધ મહુવા નિવાસી શાહ કસળચંદ કમળશીના તરફથી શ્રી શકુંજય તીર્થે યાત્રા માટે ચૈત્ર વદી ૫ ના રોજ મહુવાથી છરી પાળતા નીકળવાનો છે. શ્રી સિદ્ધાચળ પહોંચતા લગભગ આઠ દિવસ થશે. વદી ૧૩ ના રોજ પહોંચવા સંભવ છે. ભાઈ કશળવંદ કેળવણી આરોગતા દવાખાના વગેરે ધ ર્મિક ખાતામાં પોતાની લક્ષ્મીનો વ્યય ક્રમે ક્રમે સારો કરે છે.
N'TEE ME E F EE HE lEEEE EZLL EPEECE E ,
- સ્વીકાર–સમાલોચના.
EVEE
REAT
SI|TE DHAVILIZE HEALTER /ElINHi Ill Bang Basu
શ્રીપાલ લેખક કનૈયાલાલ જૈન. પ્રકાશક મંત્રી શ્રી આમાનંદ જૈન સભા. અંબાલા. પંજાબ શ્રી નવપદજી મહારાજની આરાધનનું મહાસ્ય જણાવનાર અને તેના સુફળ સુચન કરતું આ શ્રીપાળ ચરિા હિંદિભાષામાં ગદ્યરૂપે આ ગ્રંથમાં આપવામાં આવેલ છે. શ્રીપાળ ચરિત્ર સંસ્કૃત તેમજ શ્રીપાળ રાસ ગુજરાતી ગદ્ય પદ્ઘાત્મક ગ્રંથો આ ચરિત્ર માટે ઘણા પ્રકટ થયેલ છે, પરંતુ સરલ અને સાદી હિંદી ભાષામાં આ ચરિત્ર લેખક મહાશયે લખી ઉક્ત જેને સંસ્થાએ પ્રકટ કરી હિંદિ સાહિત્યમાં વૃદ્ધિ કરવા સાથે તે ભાષાના જાણકાર માટે ઉપયોગી ગ્રંથ પ્રકટ કરેલી છે. કિંમત રૂા. ૧-૪-૦ કિંમત કંઇ વિશેષ છે. ગ્રંથ પઠન પાઠન કરવા જેવો છે.

Page #29

શ્રી ચંદ્રપ્રભુ સ્વામીનું ચરિત્ર. પ્રભુજીના પ્રથમ ગણધર દત્તના પૂર્વભવનું અલૌકિક વૃત્તાંત, શ્રી ચંદ્રપ્રભસ્વામીના કશુ જવાનું સુદર અને મનોહર ચરિત્ર, સાથે દેવાએ કરેલ પ્રભુના જન્મમહોત્સવ વગેરે પંચકલ્યાણુકાનું અને તે વખતની અપૂર્વ ભક્તિનું રસિક, ચિત્તાકર્ષક અને વિસ્તારપૂર્વક વર્ણન, પ્રભુજીએ દાન, શીયલ તપ, ભાવ, બારવ્રત અને તા ઉપર અપૂર્વ દેશના સાથે આપેલ અનેક કથાઓ, વિવિધ ઉપદેશથી ભરપૂર એકંદર ત્રીશ બોધપ્રદ કથાઓથી ભરપૂર આ ચરિત્રની રચના છે, કે જે પ્રતિભાશાળી હાઈ વાંચકના આત્માને શાંતરસ ઉતપન્ન કરાવી, પુણ્યપ્રભાવી બનાવી, મોક્ષમાર્ગ સન્મુખ લઈ જનાર છે. એકંદર રીતે આ ઉચ્ચ શૈલીનું પરમાત્માનું ચરિત્ર પઠન પાઠન કરવા જેવું હાઈ દરેક જિજ્ઞાસુઓ પાસે હોવું જોઈએ. ક્રાઉન સોળ પેજી ચારશે"હે પાનાના ઉંચા એન્ટીક પેપર ઉપર, સુંદર ગુજરાતી ટાઈપમાં છપાઈ, સુંદર બાઈડીંગથી અલંકૃત કરેલ આ મંચ છે. કિંમત રૂા. ૧-૧૨-૦
શ્રીવિમલનાથ પ્રભુનું ચરિત્ર. શ્રી વિમળનાથ મહારાજના પૂર્વભવો સહિતનું સંપૂર્ણ ચરિત્ર, સાથે ધમના પ્રભાવ, ભેદક, શ્રાવકના ત્રતાના અધિકાર અને જૈનધર્મના શિક્ષણુના સુંદર ઉપદેશ વિવિધ પાંત્રીશ કથાઓ સહિત આપેલ છે. ગ્રંથની રચના અલૌકિક હાઈ વાચકના આત્માને શાંત રસ પ્રગટાવી, સાક્ષ સન્મુખ લઈ જાય છે. એકંદર રીતે આ ગ્રંથ દરેક મનુષ્યને પઠન-પાઠન કરવા જેવા હાઈ પોતાના નિવાસસ્થાનમાં, ભડારમાં, પુસ્તકાલયમાં હોવા જોઈએ, સાડા ત્રણશે હું પાનાનો ગ્રંથ સારા કાગળો ઉપર સુંદર ગુજરાતી ભાષામાં છપાવી કપડાના બાઈડીંગથી અલ કૃત કરેલ છે. કિંમત રૂા. ૧-૧૨-૦ પાસ્ટેજ જુદું.
જૈન નરરત્ન ભામાશાહનું ચરિત્ર, દેશમાં, દેશ સેવાનો પવન જોશભેર ફેંકાતો હોવાથી; પ્રસંગાનુસાર તેવી ભાવનામાં વધારે બળ મળે એ આશયથી ઇતિહાસપ્રસિદ્ધ જેન કુલભૂષણ જામાશાહનું દારિત્ર સચિત્ર એતિહાસિક દૃષ્ટિએ તૈયાર કરાવી છપાવેલ છે. આ ગ્રંથમાં નરરત્ન ભામાશાહના વલત દેશ તથા સમાજ પ્રેમ-સેવા અને શ્રીમાન્ હીરવિજયસૂરીશ્વરજીની અહાનિશ ધગધગતી જવલંત શાસનદાઝ એ મને આદશો સાથોસાથ ઉભા રહી રાષ્ટ્ર અને ધર્મપ્રેમના પ્રકાશ પાડી રહ્યા છે જે વાંચતાં તે મહાપુરૂષની પ્રભા આપણા જીવનમાં વણી લેવાને હેજે લલચાઇયે છીએ.
| ત્રણશે પાનાનો સચિત્ર ગ્રંથ જેની કિં. બે રૂપીયા પટેજ જુદું. છપાવી સુશોભિત બાઈડીંગથી અલંકૃત કરેલ છે. ઉંચા –કાગળ પર સુંદર ટાઇપમાં

Page #30
=F== = ==== === આહાર શુદ્ધિ અને રસ ત્યાગ EEEEEHE - 88 અહિંસા તથા સંયમની દૃષ્ટિએ આહાર શુદ્ધિનો વિચાર ન લાકેાએ કર્યો છે એટલે કદાચિતું બીજા કોઇએ નથી કર્યો. એટલે સાધુ જીવનને અગે જીભનું વશીકરણ કેટલું મહત્વનું છે એ વિષયે જૈનશાસ્ત્ર શું સાક્ષી પુરે છે, > એનું સહજ દિગ્દર્શન કરવાની આ સ્થળે ધારણા છે. ઉત્તરાધ્યયન સૂત્રના સાળમાં અધ્યયનમાં બ્રહ્મચર્યના દશ સમાધિસ્થાન અથોત સાધન ગણાવ્યાં છે, ત્યાં કહે છે કે સાધુએ પ્રણીત અર્થાત જેમાં ઘી વગેરે રસ હાલી મળ્યાં હાય એવુ અને તત્કાળ વાસનાને ઉત્તેજનારૂ ખાનપાન હમેશાં વર્જવું. સાધુએ ; સ્વસ્થ ચિત્ત ચોગ્ય સમયે પ્રમાણ માં અને કેવળ સંચમના નિર્વાહને અથે ધર્મ માગે મળેલ અન્ન ખાવું. પ્રમાણુ થી વધારે પડતું ન ખાવું. સૂત્રકૃતાંગસૂત્રના પ્રથમ & થના સાતમા અધ્યાયમાં કહે છે કે સંયમભારની યાત્રા એટલે નિજોવું. તેને અર્થે સાધુએ આહાર લેવા. જીનમંડન કૃત શ્રાદ્ધગુણ વિવરણુમાં આવે છે. ન કે પ્રાણુ ટકાવવાને અર્થે ખાવું. = 88 ઉત્તરાધ્યયનના સત્તરમા અધ્યયનમાં પાપશ્રમણ અર્થાત્ દુષ્ટ સાધુનું વર્ણન આવે છે. ત્યાં કહે છે કે દૂધ, દહીં, ઘી વગેરે વારંવાર ખાય, ત્રીસમાં અધ્યયનમાં છ પ્રકારનાં બ, હ્ય એટલે શારીરિક તપ ગણાવ્યા છે, તેમાં ચોથુ" રસપરિત્યાગ આવે છે. રસત્યાગ એટલે દૂધ, દહિં, ઘી, ગાળ, પકવાન્ન વગેરે છે વર્જવા તે. જૈન શાસ્ત્રોમાં માંસ, મદ્ય, માખણ, અને મધ, આ ચાર વસ્તુને મહા વિકૃતિ કહેલ છે ને સર્વથા ત્યાજય ગણેલ છે. એમાં અહિંસાદષ્ટિ પ્રધાન છે. આ ઉપરાંત દૂધ, દહીં, ઘી, તેલ, ગેાળ અને ધી તેલમાં તળેલા પદાર્થોને પણ વિકૃતિ ગણીને એકંદર દશ વિકૃતિઓ માનેલ છે અને વિકૃતિમાત્રનો ત્યાગ સૂચવ્યા છે. મિષ્ટાન્નનો ત્યાગ જાણે ઠીક, પણ દુધાદિકના ત્યાગની વાત સાંભળ- તાં આજ આપણને કંપ છુટશે, પણ ધમ તે અસિધારા કરતાં ય વસમા છે. - " હરિનો મારગ છે શૂરાનો. નહિ કાયરનું કામ જો ને. " વધુ માન સ્વામીને મહાવીર કહ્યા તે ચેાગ્ય હતું. માણસને મારવા કરતાં મનને મારવામાં વિશેષ વીરત્વ જોઇયે છે અને દિગ્વિજયી જિતેન્દ્ર કરતાં જિતેન્દ્રિયની પદવી કયાંય ઉ ચી છે. " શ્રી વાલજી દેશાઇ, = === =EF===1:= FE For Private And Personal Use Only