Atmanand Prakash Pustak 004 Ank 11

Author(s): Motichand Oghavji Shah
Publisher: Jain Atmanand Sabha Bhavnagar
Catalog link: https://jainqq.org/explore/531047/1

Page #1

[ આત્માના પ્રકારો |
છે. આમાનંદ પ્રકાશ.
દેહરે. આત્મવૃત્તિ નિર્મલ કરે, આપે તત્વ વિકાસ આત્માને આરામ , આમાનંદ પ્રકાશ.
-
-
- -
પુસ્તક ૪ થું. વિક્રમ સંવત ૧૯૬૩. જેઠ, અંક ૧૧ મે.
પ્રભુ સ્તુતિ
(શાર્દૂલવિક્રીડિત) જે ચિંતામણિરૂપ ભક્ત જનના જે ધર્મ આરામના છે આરામિક ભવ્ય પંકજ તણાં જે સૂર્ય છે “ધામના જે મિથ્યાત્વ +નિશાતણું ઉતમ હરે ચંદ્રપમાં ધારતા, તે શ્રી વીર જિનેશને પ્રસુમિએ સદ્ભાવના ભાવતા.
બાધાષ્ટક.
વસંતતિલકા. જે ધર્મથી વિમુખ થઈ 'ભવમાં મારે, જે શુષ્ક ઈદ્રિયતણ વિષયે મચ્ચે રે;
જેણે નહીં હૃદયમાં શુભ ભાવ ભાવ્યા, ૧ બાગ. ૨ બાગવાન. ૩ ભવ્ય પ્રાણરૂપ કમળમાં. ૪ તેજના. ૫ રાત્રિનું ૬ બંધકાર, 9 ચંદ્રની ઉપમાને, ૮ સંસારમાં.

Page #2

૪૬
આત્માના પ્રકારા.
તે પામરે 'મનુજ જન્મ અધે! ગુમાવ્યે જે જ્ઞાનના પરમ લાભ કદિ ન લેતેા, જે વિત્તવાન મની દાન જરા ન દેતે; જે પ્રેમથી સ્મરણમાં જનને ન આવ્યા, તે પામરે મનુજ જન્મ ખધે! ગુમાવ્યેા. સત્કીર્ત્તિવાન જગમાં ન થયે કીજે, પૂરા પ્રમાણિક મળ્યે નહિ લેાકમાં જે;
નિત્ય દુર્જન તણાં ગણુમાં ગણાય, તે પામરે મનુજ જન્મ બધે ગુમાવ્યેા. જે નિદ્ય કામ કરતાં અટકયા ન ચિત્તે, જે લાભમાંહિ લપટયા મન રાખી વિત્ત; જે જન્મની સફળતા કરવા ન ફાવ્યા, તે પામરે મનુજ જન્મ ખધે! ગુમાવ્યે.
અપૂર્ણ.
ચિંતામણી.
એક ચમત્કારી વાતા.
(ગત અંક ૨ જાના પૃષ્ટ પર થી શરૂ), (મુનિ વૈભવ વિજયની ખીજી દેશના ). ભારત વર્ષીય જ્ઞાન મદિર,
પ્રાતઃકાલનો સમય હતેા. વર્સ્માનપુરની જૈન પ્રજા દેશનાના સમયની રાહ જોઈ રહી હતી. કેટલાંક સ્ત્રી પુરૂષ ઉપાશ્રયના આંગણામાં આમ તેમ કરતા હતા. કેઇ સારી જગ્યાના લેાભથી વેહેલા આવી વ્યાખ્યાનશાળામાં દાખલ થઇ બેઠા હતા. કાઇ પેાતાના નિત્યકર્મમાં ઉતાવળ કરતા હતા. કાઇ પેહેલા દિવસના વ્યાખ્યાનમાં પેાતાની ગેરહાજરી થવાથી પશ્ચાત્તાપ કરતા હતા.
૧ મનુષ્યને જન્મ, ૨ ઢેળામાં ૩ મનમાં ૪ પૈસામાં,

Page #3

ચિંતામણું. કોઈ વેહેલા પરવારી પૂર્વના વ્યાખ્યાનની વાત કરતા હતા.
જ્યારે વ્યાખ્યાનને બરાબર સમય થયે ત્યારે ઉપાશ્રયની વ્યાખ્યાન ભૂમિ માતાઓથી ચીકાર ભરાઈ ગઈ, અને પરમ પવિત્ર ધર્મ ચિંતામણિના ધારક મહામુનિ ચિંતામણિ વ્યાખ્યાનના આસન ઉપર વિરાજમાન થયા. શ્રેતાઓએ જય ઇવનિથી તેમને વધાવી લીધા. તત્કાળ પરિષદામાં શાંતિ પ્રસરી ગઈ. મુનિવરના મુખમાંથી હવે શું નીકળે છે, એ સાંભળવાની તૃષ્ણ રાખી છેતૃવર્ગ ઉત્સુક થઈ રહ્યો. તે વખતે પ્રબલચંદ્ર, વિનોદચંદ્ર અને બીજા સંઘના પ્રતિષ્ઠિત ગૃહસ હાજર થઈ વ્યાખ્યાનના આસન આગલ બેઠા હતા. પ્રબલચંદ્ર શેઠ. ગઈ કાલના વ્યાખ્યાન નું સ્મરણ કરી હૃદયમાં પશ્ચાત્તાપ કરતા હતા. “સંઘ અને સંઘના આગેવાનને ધર્મ” એ પૂર્વના વિષયને બોધ પિતાને ઉદેશીને હોય એવી હૃદયમાં શંકા કરતા હતા. અને આજને વ્યાખ્યાન વિષય શું હશે એ સંક૯પ વિકલ્પ તેના શક્તિ હૃદયને ચિંતાતુર કરાવતા હતા, ત્યારે વિદચંદ્ર સર્વ બાબતમાં તેનાથી ઉલટી રીતે વતી આનંદ મગ્ન થતું હતું.
પરમ પ્રમાવિક ચિંતામણિ મુનિએ મંગલાચરણ કરી નીચે પ્રમાણે પાનું વ્યાખ્યાન શરૂ કર્યું– '
દેવાનુપ્રિય શ્રાવક ગણ, આજે તમને એક નવીન બંધ આપવાની ઇચ્છા રાખું છું. જે બેધ ભારતવર્ષની સમસ્ત જેના પ્રજાને ઘાજ ઉપાગી છે. ગઈ કાલે “સંઘ અને સંઘના આ ગેવાનને ધર્મ એ વિષય ઉપર જે વ્યાખ્યાન આપવામાં આવ્યો હતું, તે વ્યાખ્યાનનો સંબંધ હજી ચાલ્યો આવે છે.. આજને વિષય પણ એ વ્યાખ્યાનને લગતે જ છે.
સદ્ગણી શ્રેતાઓ, પ્રથમ તમારે તમારા હૃદયમાં હંમેશાં ધર્માભિમાન અને સ્વાત્માભિમાન રાખવાની જરૂર છે. તમારે ધર્મ કેવો છે? તમે કોણ છે? અને તમારૂં કર્તવ્ય શું છે ? એ ત્રણ સૂત્રે તમારે ક્ષણે ક્ષણે યાદ કરી મનન કરવાના છે,

Page #4

*૪૮
ખામાન પ્રકાશ
તમારા ધર્મ જૈન ધર્મ છે. આ જગતના ઇતિહાસમાં પહેલું પાનું. ભરતક્ષેત્રની કથાનુ છે. આ અનાદિ અનત સૃષ્ટિમાં યુગલીયાના સમય પછી માનવ જાતિના ઇરવેડાસની પ્રથમ ખાર આપવાનુ માન જૈન ઇતિહાસને છે અને પ્રાચીન કાલમાં આર્ય જાતિમાં શ્રેષ્ટત્વ ભોગવવાની કીર્ત્તિના દાવા ફક્ત જેનેજ કરી શકે છે. જગના નિષ્પક્ષપાતી વિદ્વાનોની દૃષ્ટિ આગળ જેનેાના પુરાણા પવિત્ર પુસ્તકો પ્રમાણુભૂત થયાં છે. જગતની કઈ પણુ પ્રજાના કરતાં જ્ઞાનખલમાં વધારે ચઢીઆતા જૈન વિદ્વાના થઇ ગયા છે. જૈન વિદ્વાનોએ વિવિધ પ્રકારના લેખ લખી વિશ્વની મહા વિદ્યાને સારી રીતે આપાવી તેના અનિર્વચનીય ગુણે પ્રકાશ ક છે. પ્રાચીન કાલની વાત તે એક તરફ મુકીએ પણ ચૈાજ સમય પેહેલાં વીર પ્રભુના સમય પછી થયેલા જૈન પતિએ પેાતાના બુદ્ધિમલથી ઇતર વિદ્વાનાને મહાત કરવાના અનેક દા અલાએ મલી આવે છે. એવા જગત વિખ્યાત જૈન ધર્મના ધારણ કરનારા તમે શ્રાવક છે. પૂર્વના મહા પુણ્યાથી તમે શ્રાવક કુલમાં અવતર્યા છે. આવે! ઉત્તમ વિચાર કરવાથી તમારામાં ધર્માભિમાન અને સ્વાત્માભિમાન પ્રગટ થઇ આવો, અને તમે કેાના સ'તાન છે ? અને કઇ ધર્મભાવનામાં પ્રગટયા એ ભાન પણ તમારી પ્રતિભાની આગલ ખરૂં થશે.
પ્રિય શ્રાવ, આજે મારે તમને તમારા એક ખાસ કર્તવ્ય માટે આધ કરવાના છે. તમે દીર્ઘ વિચાર કરી મનન કરશે તે તમારા આસ્તિક હૃદયમાં એટલી તેા ખાત્રી થશે કે, આ થાવર જગમ વિશ્વની મહત્તા જ્ઞાન ઉપર રહેલી છે. જ્ઞાન એ એવી દિવ્ય શક્તિ છે કે, તેના પ્રભાવથી પામર જને પણ પ્રભુતાને પામે છે. વિશ્વતા એક નાના ખુણામાં પ્રગટેલે માનવ પ્રાણી જો જ્ઞાનને આરાધક થાય તે તે વિશ્વના ઉચામાં 'ચા શિખર ઉપર આવી શકે છે. એવી જ્ઞાનની મહાશક્તિના પ્રભાવ અલૈકિક છે. એવા જ્ઞાનના એ પ્રકાર પડી શકે છે. દ્રવ્યજ્ઞાન અને ભા

Page #5

ચિંતામણી, વજ્ઞાન. ભાવજ્ઞાન એ હત્યનો થયેલો બોધ છે, તેની અવધિ કેવળ જ્ઞાન પર્વત છે. દ્રવ્યજ્ઞાન એ અક્ષરમાલા અથવા વર્ણ પં. તિથી પત્રકારે મુકાએલા ગ્રંથ છે. એ દ્રવ્યજ્ઞાન ભાવજ્ઞાનનું કારણ છે. દ્રવ્યજ્ઞાનને અભાવ હોય તે સાંપ્રતકાલે ભાવજ્ઞાન મેલવી શકાતું નથી. અતિ પ્રાચીનકાલે દ્રવ્યજ્ઞાન વિના પણ ભાવજ્ઞાન મેળવી શકાતું હતું, કારણકે, તે કાલે લેખડિયાની પ્રવૃત્તિ હતી નહિ. પણ તે કાલના પ્રભાવને લેપ થઈ ગયા ઘણે સમય થઈ ગયો છે. તેથી અત્યારે તેનું સ્મરણ કરીને આપણે સાનંદાશ્ચર્ય થવાનું છે. પ્રિય શ્રાવકગણ, હવે તે દ્રવ્યજ્ઞાનનું સંરક્ષણ કરવું, એ આપણું મુખ્ય કર્તવ્ય છે, વāમાન કાલે મુદ્રાયંત્રને પ્રચાર ઘણે થઈ ગયે છે. વિવિધ જાતની વર્ણમાળા મુદ્રિત કરી શકાય તેવાં ઉત્તમ સાધને આપણને પ્રાપ્ત થયાં છે, તે સાથે ઉંચી જાતના પત્રે અને 'બંધને પણ હદયને પ્રસન્ન કરે તેવા પ્રવર્તે છે. આવા સર્વ સાધન સંપન્ન સમયમાં લિખિત અને મુદ્રિત પુસ્તકોને સંગ્રહ કરી એક જ્ઞાનમંદિર કરવાની જરૂર છે. પૂર્વકાળે તેવા જ્ઞાન મંદિરે અથવા જ્ઞાન ભંડારે આ ભારતવર્ષની ભૂમિ ઉપર વિરાજમાન હતા. ભારતના મહાન દેશના દરેક મોટા ભાગમાં દેવમંદિર, ધર્મમદિર (ઉપાશ્રય) અને જ્ઞાનમંદિરની મોટા પાયા ઉપર પ્રતિષ્ઠા કરવામાં આવતી હતી. જેવી રીતે દેવદિરના અધિષ્ઠાયકને વિવિધ ઉપચારોથી પૂજવામાં આવે છે, તેવી રીતે જ્ઞાનના અધિષ્ઠાયકને ઉદેશી જ્ઞાનની પૂજા કરવામાં આવે છે. જ્ઞાનમંદિરના અગ્રભાગે ચંદન, અક્ષત, પુષ્પ, ધૂપ અને દીપ વિધિ પ્રમાણે થતા હતા. તેવા જ્ઞાનમંદિરે સાંપ્રત કાળે વિલુપ્ત થઈ ગયા છે, તેનું કારણ માત્ર યવનલે કોને રાજ્ય કારોબાર હય, તેમ લાગે છે. તે સિવાય મિથ્યાત્વી રાજાએ ના ગુરૂઓએ પણ જૈન જ્ઞાનમંદિરનો મોટૅ પરાભવ કર્યો હતે. અને તેને લઈને ભારતવર્ષની જૈન જ્ઞાન સમૃદ્ધિ ભૂમિગૃહ
૧ jઠા.

Page #6

ઉપર
છામાન ૪ પ્રકાર
રૂષ કારાગૃહમાં પૂરાણ પુરાણ કેટલીએક વિનષ્ટ થઈ ગઈ છે.
સાંપ્રતકાળે પશ્ચિમની ન્યાયી પ્રજાનું રાજ્ય ચાલે છે, કેળથણીને મહાયુગ પ્રવર્તે છે, પ્રત્યેક જૈન ગૃહસ્થ જ્ઞાન મેળવવાના સાધને પ્રાપ્ત કરી શકે છે. દરેક શહેર અને સાધારણ મેટા ગામમાં પણ જન પાઠશાલાની સ્થાપના કરવામાં આવે છે. ધાર્મિક અને સાંસારિક ઉદય કરવાના વિચારે કરવાની નાની મેટી સંસ્થાઓ ઉભી થઈ છે. આવા સમયમાં એકાદ જ્ઞાનમંદિરની પણ ચેજના થવાની જરૂરીઆત છે.
ભારતવર્ષની અંદર જેના પુસ્તકના મોટા ભંડારે હશે; પણ તે બધા સારી સ્થિતિમાં નથી. તેમજ તેને ઉપયોગ સર્વ જેના વર્ગથી લઈ શકાતું નથી. તેથી કોઈ પ્રખ્યાત સ્થાનમાં જે મોટા પાયા ઉપર જ્ઞાનમંદિરની સ્થાપના કરવામાં આવી હોય અને તેના રક્ષણને માટે સારી પેજના કરેલી હોય તે ભારતવર્ષની જેને પ્રજા તેને સારો લાભ લઈ શકે. એ નિ:સંદેહ વાત છે. પ્રિય શ્રાવકે, તમારા સનાતન જૈન ધર્મને આધાર જ્ઞાન ઉપર છે. જ્ઞાનની વૃદ્ધિ એજ ધર્મની વૃદ્ધિ છે અને જ્ઞાનની પડતી એ ધર્મની પડતી છે. એવું જાણું તે જ્ઞાનની પૂજ, પ્રભાવના અને સન્માનના કરવી, એ તમારું મુખ્ય કાવ્ય છે. તમે ગમે તેટલા ચ કરાવે, ગમે તેટલા ઉપાશ્રયે રચાવે, ગમે તેટલી ધર્મશાળાઓ બંધાવે, ગમે તેટલા કીર્તિસ્તંભ ઉભા કરે પણ જ્યાં સુધી તમે ભારતની જન પ્રજાની સર્વ પ્રકારની ઉન્નતિના સાધનરૂપ જ્ઞાનના મંદિરે કરશે નહિં, ત્યાં સુધી તમે તમારા મુખ્ય કર્તવ્યમાંથી ભ્રષ્ટ થયા છે, એમ કહેવું. તે બીલકુલ અતિશક્તિ ભરેલું નથી. જ્ઞાનને અનાદર કરી બીજા ધાર્મિક કાર્યો ગમે તેટલાં કરવામાં આવે, ગમે તેટલા ધાર્મિક ઉત્સવ ઉજવવામાં આવે તે પણ તે બધા અપૂર્ણ જ છે, એમ સમજવાનું છે. મારા ધર્મ મિત્ર તમે વિચાર કરો કે, તમારા પૂર્વજ મહર્ષિઓએ અને ગૃહસ્થોએ હલેક અને પાકના સુખ શાથી સંપાદન કર્યો છે? જ્ઞાનથી જ

Page #7

પિતામણી, સંપાદન કર્યો છે. લાલતી ચાવીશીના છેલ્લે પ્રભુ વિર ભગવતે ઉંચે સ્વરે જણાવ્યું હતું કે, “ જે મારા શાસનની અખલિત ઉન્નત્તિ રાખવી હોય તે જ્ઞાન અને જ્ઞાનનાં સાધનની પૂજા કરજે, તેમનું બહુમાન કરજે અને જ્ઞાનધારીઓને માટે આદર આપજે. ” સદગુણી શ્રાવકો, જે તમારે સ્વર્ગીય સુખના આનઅને અનુભવ કરે છે, તમારી માનસિક ઉન્નતિ સાધવી હોય, તમારા બધા મનેભાવ શુદ્ધ રાખવા છે, અને તમારા હૃદયમાં ભવ્ય વિચાર લાવવા હોય તે તમારે જ્ઞાની આરાધના કરવાને એક જ્ઞાનમંદિરનું પવિત્ર સાધન સ્થાપિત કરવું જોઈએ. એ મંદિરના પ્રભાવથી તમે અને તમારા સંતાને સર્વ પ્રકારની ઉન્નતિના શિખર ઉપર આવી શકશો. એટલું જ નહિ પણ તેના પ્રભાવથી પરમેશ્વરના અગાધ પ્રેમ અને હવાની તમને કાંઈક ઝાંખી થશે, અને જિન ભગવંતના સ્વરૂપની રિશ્યતિને યુગ્ય થવાને પ્રયત્ન કરવાને ઉત્સાહ આવશે. જેથી કરીને તમે આ સંસારના સર્વ દુઃખનું વિસ્મરણ કરી કે પવિત્ર અને ભવ્ય આનંદમાં નિમગ્ન થઈ શકશે. તેમજ તમારી શુદ્ધ ભાવનાઓ સતેજ થવાથી તમે એવા અધ્યવસાય પ્રાપ્ત કરશે કે જેના અતુલ બલથી છેવટે સિદ્ધશિલાના દિવ્ય આનંદ અનુભવવાને પણ ભાગ્યશાળી થશે.
અપુર્ણ
યતિધર્મ અને શ્રાવકધર્મને સંવાદ.
[ દ્વિતીય દર્શન ]. પૂર્વ દિશા ગગનમણિ સૂર્યના પ્રકાશથી પ્રકાશમાન થઈ રહી હતી. જગત્ મેહમય નિદ્રામાંથી જાગ્રત થઈ વિવિધ પ્રકારની ક્રિયાઓમાં પ્રવર્તી રહ્યું હતું. વિશ્વરૂપી વિદ્યાલયના અભ્યાસીઓ પિતાપિતાના અભ્યાસમાં પરાયણ થઈ વિવિધ પ્રકા

Page #8

મામાનદ 5t.
રની પ્રવૃત્તિ કરતા હતા. શુભાશુભ કર્મો જગના જીવરાશિને આ વિશ્વની રંગ ભૂમિ ઉપર નચાવી રહ્યા હતા.
આવે સમયે બે દિવ્ય પુરૂષે જુદી જુદી દિશામાંથી આવી આકાશ માર્ગે અચાનક મલી ગયા. એક પુરૂષ સર્વ વિરતિના પવિત્ર ધર્મથી અલંકૃત હતે. અને બીજો પુરૂષ દેશ વિરતિના ધર્મથી સુશોભિત હતા. બંનેમાં ભેદ રહેલ હતું તથાપિ તેમને સંબંધ અભેદરૂપે દેખાતો હતો. એક શિવમાર્ગ ( મોક્ષ ) ની સમીપ પહેચવાને લાયક હતું, ત્યારે બીજે પરંપરાએ તેવી લાયકી ધરાવતે હતે.
આ બંને એક બીજાને જોઈ ખુશ થઈ ગયા. પરપર તેમને હદયમાં દિવ્ય આનંદને અનુભવ થવા લાગે તેમને આ બીજે સમાગમ હોવાથી તેઓએ એક બીજાને ઓળખી લીધા. તેમની પવિત્ર હૃદયમાં પુર્વને નેહ સ્મરણમાં આવ્યું, અને પરસ્પર અંતરની લાગણીઓ ઉપર પ્રેમની અપુર્વ છાયા પડી ગઈ. '
પ્રિય વાચક વૃદ, આ બંને દિવ્ય મહાશને તમે ઓળખ્યા હશે. તેઓનું પ્રથમ દર્શન કેટલેક સમય પહેલા થયું હતું. તેઓ બંને જૈન પ્રજાના પરમ પુજ્ય અને માનનીય પુરૂષે છે. તેઓમાં થી એકનું નામ યતિધર્મ છે, અને બીજાનું નામ શ્રાવકધર્મ છે. બંનેના સ્વરૂપમાં ફેર છે. પણ પરપરાએ બને અભેદ રૂપને ધારણ કરનારા છે. શ્રાવક ધર્મ યતિધર્મ રૂપે બદલાઈ શકે છે. પણ યતિધર્મ શ્રાવક ધર્મ રૂપે થઈ શકતું નથી એટલે જ તેમનામાં અંતર છે.
જેના હૃદયમાં દિવ્ય દયાને પ્રકાશ પડી રહ્યા છે, અને જેના શરીરના રેમે રોમમાં શાંતિની છાયા પ્રસરી રહેલી છે, એવા શાંતમૂર્તિ યતિધર્મના ચરણમાં વંદના કરી, અને હાથમાં ઉત્તમ પ્રકારનો ભક્તિ ભાવ ધારણ કરી શ્રાવકધર્મ નીચે પ્રમાણે એલ્ય—

Page #9

યતિધર્મ અને શ્રાવધાનો સવાલ ૨૫૩ શ્રાવક ધર્મ-મહાનુભાવ, શાતામાં છે? આપની સંયમ યાત્રા નિરાબાધ છે? - સતિ ધર્મ–ભદ્ર, દેવગુરૂના પ્રસાદથી શાતા છે અને સંયમયાત્રા નિરાબાધ છે. તમે તે કુશળ છે ?
શ્રાવક ધર્મ–આ૫ મહાનુભાવના પ્રસાદથી કુશલ છું, તેમાં આજ વલી વિશેષ કુશલતા છે. મહાન્ પુરૂષના દર્શનથી જ કુશલતા પ્રાપ્ત થાય છે.
યતિ ધર્મ–આમ ઊતાવળા કયાં જાઓ છે?
શ્રાવક ધર્મ-જે ધારણાથી જતું હતું, તે ધારણ અડિજે સફલ થઇ ગઈ.
યાતિ ધર્મ—એવી શી ધારણ હતી?
શ્રાવક ધર્મ-સત્સમાગમ કરવાની ધારણું હતી, તે આજે આપના સમાગમથી સફલ થઈ ગઈ છે.
યતિ ધર્મતે સિવાય બીજી કોઈ ઈચ્છા છે?
શ્રાવક ધર્મ–ભગવન, પ્રથમ ઈચ્છા સત્સમાગમની છે તે મુખ્ય છે, અને બીજી ઈચ્છા મારા આશ્રિત વર્ગને ઉદય સાંભલવાની છે, તે અવાંતર ફલ રૂપે છે.
યતિ ધર્મ-રાત્સમાગમનું શું મહાસ્ય જાણે છે?
શ્રાવક ધર્મ--આપના પ્રસંગથી તેનું મહાભ્ય મેં વિસ્તારથી સાંભહ્યું છે.
યતિધર્મ–સત્સમાગમ કોને કહે છે?
શ્રાવક ધર્મ–આ૫ મહાનુભાવ સત્સમાગમને અર્થ સારી રીતે જાણે છે, તેથી આપની આગલ તે વાત કરવી તે પુનરૂક્તિ જેવું છે. - યતિ ધ–-તથાપિ તમારા મુખથી તે જાણવાની ઈચ્છા થાય છે.
શ્રાવક ધર્મ–મહાનુભાવ, જે સમાગમથી જ્ઞાન વૃદ્ધિ પામે, - વરૂપ સંઘાર્ગ સજા, આ સંસારની રાત્તિઓમાંથી
છે અને આ ભગવન, પાકાંઈ ઈરછા છે,

Page #10

૧૫૪
આમાન ૬ પ્રકાર
મુક્ત રહેવાય, અંતઃકરણમાં સદા શાંતિની ધારા વહ્યા કરે, વિષચેના વિકારના અભાવને અનુભવવાનું બલ જાગ્રત રહે, આપણા કર્તવ્યથી ભ્રષ્ટ ન થવાય, શુદ્ધ સમ્યકત્વ નિરાબાધ રહે, ચારિત્ર ગુણ ઉપર ઉત્તમ પ્રકારની આસ્તા થાય અને આત્માના સ્વરૂપને બધ થાય, તે સત્તમ એ સત્સમાગમ કહેવાય છે.
યતિ ધર્મ--વાહ સત્સમાગમનું સ્વરૂપ ઘણી સારી રીતે દર્શાવ્યું, શ્રાવક ધર્મએ આપને જ પ્રસાદ છે. થતિ ધર્મ-હવે શી ઈચ્છા છે?
શ્રાવક ધર્મ–ભગવન, મારા અશ્રિત જન વર્ગને ઉદય કેવી રીતે થાય? અને તેઓની અંદર પેશી ગયેલે અવસર્પિણી કાલ ને ઘાતકી દૂત કયારે તેઓનાથી દૂર રહે તેને માટે મારે પ્રયાસ છે, પણ તે પ્રયાસ સફળ થશે એ તમારા હાથમાં છે. આપની ઉપદેશ રૂપ સહાય વિના મારે આશ્રિત વર્ગ ઉન્નતિના શિખરને કદિ પણ જોઈ શકવાને નથી.
યાતિ ધર્મ––એ અવસિર્પિણી કાળને દૂત કેણ છે? શ્રાવક ધર્મ–ભગવન, તે ઘાતકી દૂતનું નામ લેતાં પણ કંપારી છુટે છે, આપના જેવા પવિત્ર પુરૂષની આગળ તેનું નામ લેવું પણ અગ્ય છે. તે છતાં આપની આજ્ઞા પ્રમાણે મારે કહેવું જોઈએ. તે અવસર્પિણી કાળના દૂતનું નામ કુસંપ છે. તેણે મારા શ્રાવક વર્ગની ઉન્નતિનું શિખર તેડવા માંડયું છે. ભગવન, તેમાંથી સર્વની રક્ષા કરે. ચતિધર્મ—(મુખ ઊપર ગ્લાનિ લાવીને) ભદ્ર, જેને માટે તું આટલે અપશેષ કરે છે, તે ઘાતકી દત મારા આશ્રિતમાં પણ કેટલેક અંશે પેશી ગયા છે. ચારિત્રથી અલંકૃત થયેલા કેટલાક મુનિએ માંહોમાંહે દ્વેષ, ઈર્ષ્યા અને અસૂયા કરવા લાગ્યા છે. આત કરી અક્ષયકીને કુસપે લકિત કરી દીધી છે. તથાપિ તેનાથી બચવાના ઉપાયે શોધનારા કેટલાક સુજ્ઞમુનિએ સંપાદન કરવા માંડયા છે, એ પુર્ણ હર્ષની વાત છે.

Page #11

યતિધર્મ અને શ્રાવક ધર્મને સંવાદ. શ્રાવક ધમ–મહાનુભાવ, પ્રા કરીને આપને આશ્રિત વર્ગ પિતાના દેષ દૂર કરવાને સમર્થ થઈ શકે તેવું જ હોય છે, કારણ કે, ચારિત્રને પ્રભાવ અલૈકિક છે, પણ મારા આશ્રિત વર્ગના દેષ દૂર થવા મુશ્કેલ છે. કેમકે, તેઓ સંસારની પીડામાં રહેલા હેવાથી કામ, ક્રોધ, લોભ અને મેહના તેમજ છલકપટના અનેક જાતના પ્રસંગે તેમની આગળ આવ્યા કરે છે, આથી તેઓની આંતર વૃતિ નિર્દોષ થવી મુશ્કેલ છે. જે આપ મહાશય કયા કરે તેજ મારા આશ્રિતનો ઉદ્ધાર થાય તેમ છે. નહિ તે તેમની પાયમાલીજ થતી જશે.
યતિ ધર્મ–ભદ્ર, તેવી ચિંતા કરે નહિં. વર્તમાન સમયમાં અવસાપણી કાલમાં કાંઈ ઉદયના ચિન્હ પ્રગટ થઈ ગયા હોય તેવું દેખાય છે.
શ્રાવક ધર્મ–-ભગવાન, આ અવસર્પિણી કાલમાં ઉદયના ચિન્હ શી રીતે પ્રગટ થયા છે?
યતિ ધર્મ–વર્તમાન કાલે ભારત વર્ષની જેમ મહા પરિષદ (કેન્ફરન્સ) પિતાને વિજ્ય દર્શાવતી જાય છે, એજ અવસપિણી કાલે ઉદયના ચિન્હ જેવું છે. વિજયવતી કોફર સે જૈન ધર્મની, જન સંસારની જૈન જ્ઞાનની અને જૈન આચારની પ્રાચીન મહત્તા દર્શાવી તેને પુનઃ જાગ્રત કરવાને ભારે મથન કરવા માંડયું છે, અને છતર ધર્મના જન સમૂડની આગલ જૈન ધર્મની સર્વોત્કૃષ્ટતા દર્શાવી આપી છે. શ્રાવક ધર્મ––ભગવન, આપ કહે છે, તે વાર્થ દત છે. રાજન ગરની પવિત્ર ભૂમિ ઉપર જૈન કન્ફરજો જે કામ બન્યું છે, તે અવર્ણનીય છે. યતિ ધર્મ–મિત્ર, તે વખતે તમે કયાં હતા? શ્રાવક ધર્મ–મહાનુભાવ, હું તે કેફરન્સના મડાના ડાબી તરફ રહ્યો હતો. મેં દૂરથી આપના દર્શન કર્યા હતાં. આપની દ્રષ્ટિ તે મંડી બા લેવામાં તકલીન થયેલી હતી, એટલે તે મારી તરફ આવતી ન હતી..

Page #12

પ
આત્માનંદે પ્રકાશ
ચાત ધર્મ-ભદ્ર, મારી દ્રષ્ટિ કેવળ મ`ડપની શેશભામાં તલ્લીન ન હતી, પણ રખેને આવા મનેહુર મડપમાં અવÜણી કાલને કૃત (કુસ’પ) પેશી જાય, એ જોવામાં પણ રાકાએલી હતી.
શ્રાવક ધર્મ—મહાશય, શુ હજી પણ આપણે તે દૂતને ભય શખવાના છે ? હવે તે જૈન કેાન્સે આગલ વધવા માંડયુ છે, અનગાર અને સાગાર-ને વર્ગ એક થઈ તે ભારતની જૈન મહા પરિષદૂના વિજય કરવા તત્પર રહેતા જાય છે. આવા વખતમાં એ કૃતના ભય હવે શા માટે રાખવા જોઇએ ? યતિ ધર્મ——ભદ્ર, મને હજી મારા માશ્રિતાના વિશ્વાસ નથી. એ વિજયવતી કેાન્ફરન્સને જેટલેા ઉય મારા અનગાર વર્ગ તરફથી થઈ શકે તેટલે ઉડ્ડય ત ગૃહસ્થ વર્ગથી થઇ શકે તેમ નથી. વીજ રીતે તેને જેટલે અસ્ત મારા અનગાર વર્ગથી થઈ શકે તેટલા થી થઇ શકે તેમ નથી.
શ્રાવક ધર્મ શું એસયરૂપી દૂત તમારા અનગાર યુગમાં પેઠી છે ?
યતિ ધર્મ—હા, તેણે મારા વર્ગમાં પણ કેટલેક મશે પગ પેસારો કર્યા છે અને કેટલાક મારા આશ્રિત તેના ભાગ થઈ પડવાથી કાન્ફરન્સના પવિત્ર કાર્યમાં પણ તે જોઇએ તેટલી મદદ આપી શકતા નથી.
શ્રાવક ધર્મ-- ભગવન્ મુનિઓમાં એ દ્વેષ ન દેવે જોઇએ. ચારિત્ર ધર્મના ધારક અને સામ્ય રસના સંપાદકસમદશી જૈન મુનિષે જ્યારે તેવા મલિન દાષથી દૂષિત થાય તે પછી મારા આશ્રિત ખીચારા ગૃહસ્થાના શે। દોષ? તે લેકે તે સ'સારી છે અને આ સસાર કષાય વગેરે દોષોથી ભરપૂર છે. તે છતાં તેવા દોષને ધારણ કરનારા સંસારી ગૃહસ્થે ‘શ્રાવક એવા પવિત્રનામને લાયક નથી. વારૂ ભગવન્ , મુનિએ એવા દોષથી દૂષિત છે, એ વાત તમે કયાંથી જાણી
યતિ॰—એ વાત વિસ્તારથી કહેવી તે મને યોગ્ય લાગતું નથી. શ્રાવક॰મહારાજ,શુ' સર્વ મુનિએમાં એ દોષ પેશી ગયા છે?.

Page #13

યતિધર્મ અને શ્રાવકધર્મને સંવાદ, ૧૫૭ યતિ–ભદ્ર, ના, તેમ નથી. હજુ ઘણું પવિત્ર મુનિએ તે દોષમાંથી મુકત છે. કેટલાએક મહામુનિએ મારે આશ્રય કરી ચારિત્રને દીપાવે છે. જૈન ધર્મથી ઉન્નતિ કેમ થાય તેવા વિચાર કરી લોકોને ઉપદેશ આપે છે. અનેક જાતના પરીષહે સહન કરી દુષ્પવેશ દેશમાં વિહાર કરે છે. જૈન જ્ઞાન સમૃદ્ધિની વૃદ્ધિને માટે જૈન પાઠશાળાઓ, જન કન્યાશાળાઓ અને જન પુસ્તકાલયે સ્થાપે છે. જીર્ણ થઈ ગયેલા ગ્રંથને મુકિત કરી તેમને ઉદ્ધાર કરે છે અને ધર્મની સંસ્થાઓને સારી સ્થિતિમાં લાવવાનું ઉત્તમ ઉપદેશ આપે છે.
શ્રાવક-ભગવન, તમારા આ વચન સાંભળી હદયમાં મને સંતોષ થશે. અને મારી ચિંતા ઓછી થઈ ગઈ છે. જ્યાં સુધી એવા પવિત્ર મુનિઓ આ ભારત વર્ષ ઉપર વિચરે છે ત્યાં સુધી આત શાસનની ઉન્નતિને માટે જરાપણ શંકા કરવા જેવું નથી.
યતિ–ભદ્ર, એટલા બધા હજુ નિશ્ચિત થશો નહિં. કારણ કે કેટલાક મારા આશ્રિત ઉપર કહેલા કામ કરતા હોય છે, પણ તેમના હૃદયને હેતુ જોઈએ તેટલો શુદ્ધ હેતે નથી. તેમાં પણ પિતાનો ઉત્કર્ષ અને બીજાને અવકર્ષ થાય તેવી તેમની કેટલેક અંશે ધારણ હોય છે.
શ્રાવક-ત્યારે તે હે મહાનુભાવ? એ જન મહા પરિષદને વિજય અને કુસંપને નાશ તે શી રીતે થઈ શકશે ?
યતિ–બધુ મારે તમામ આશ્રિત વ એકત્ર થઈ તમારા આશ્રિત વર્ગને એ મહાન પવિત્ર પરિષદના કાર્યને ઉપદેશદ્વારા સમજાવશે અને તેમાં ચર્ચાતા કાર્યોનો અમલ કરાવશે ત્યારે થશે. યતિ ધર્મના આ વચને સાંભળી શ્રાવક ધર્મ શેકાતુર થઈ ગયે એટલે યતિધર્મ કહ્યું, મિત્ર, વધારે શેક કરીશ નહિં. આજે તને બીજી એક આનંદદાયક વાત કહી સંભળાવું. જે સાંભલી તારે અંતરાત્મા આનંદ પામશે.
(અપૂર્ણ)

Page #14

૧૫૮
શાભાન છે અને વકીલત્રિભુવનદાસ ઓધવજી બી. એ. એલ, એલ, બી. એ અમદાવાદ ન કેન્ફરન્સમાં “કેળવણું એ વિષય ઉપર આપેલા ભાષણને
ટુંક સાર. કેળવણી એટલે શું? કઈ પણ વસ્તુમાં છતા પણ અપ્રગટ ગુણેને ધનથી પ્રગટ કરવા તેનું નામ કેળવણી. હાલમાં યુરોપ અમેરિકાના વિદ્વાન ખેડુત ઉષર દેખાતા એક જમીનના કટકાને લઈને તેને ખાતર વિગેરે યોગ્ય સાધનોથી અતિ ફળદ્રુપ બનાવે છે, તેમ દરેક જીવમાં જે શક્તિઓ અપ્રગટપણે રહેલી છે તેને મહેનતથી પ્રગટકરવી તેનું નામ કેલવણી. દરેક જીવમાં જ્ઞાન, દર્શન અને ચારિત્ર એવા મૂળ ગુણે હસ્તિ ધરાવે છે. તે તે મૂળ ગુણોને પ્રગટ કરવાનું કામ કેળવણીનું છે. જ્ઞાન એવા પ્રકારનું અપાવું જોઈએ કે તેની પછવાડે દર્શન અને ચારિત્ર ચાલ્યું આવે. ચારિત્ર જ્ઞાનની તદનુરૂપ થાય એ પ્રકારે કેલવણી અપાવી જોઈએ.
જ્યાં સુધી ચારિત્ર જ્ઞાનની તદનુરૂપ નથાય ત્યાં સુધી it is mere show of linowledge---it is beauty without sublimity. દેખીતું સન્દર્ય પણ શ્રેષ્ઠતા રહિત. “Hind without hear:, intelligence without conduct, cleverness without goodness are powers in their way, but they may be prove ers only for mischief, ” જુઠું ન બોલવું, શા માટે? લેકમાં અપજશ મળે તે માટે. આ પ્રમાણે નિશાળમાં બાળકોને શી ખવવામાં આવે છે પરંતુ તે ઉપરાંત એમ શીખવવામાં આવે કે જુડું બેલવાથી પરજીવ હિંસા થાય છે, અને વળિ જ્યાં જુઠું બેલવાથી ધારો કે બેલનારને કે બીજાને પિગલિક નુકસાન ન થતું હોય તે પણ બેનારના આત્માને હાનિ થાય છે, આત્માની ઉન્નતિને બદલે અવનતિ થાય છે એમ શીખવવું જોઈએ. જેથી કોઇ પણ રીતે જી.

Page #15

rળવી એલ ૪ :
૨૫૦ હું ન બેલાય એવું ચારીત્ર થાય. આવા પ્રકારનું ધર્મ શિક્ષણ દરેક સ્કૂલમાં અપાતુ હેય તે પછી વિશ્વાસઘાત આદિ ગુન્હાએ થતા અટકે અને સરકારને પણ કસ્ટ નીભાવવાને ખર્ચ ઘણે ભાગે ઓછો થાય.
આહાર નિદ્રા ભય અને મિથુન એ passions સર્વ જીવોને, મનુબેને તેમજ પક્ષીઓને સરખી રીતે છે. પરંતુ કેલવણીને હેતુ તે સમાન plane ઉપરથી મનુષ્યને ઉંચે લઈ જવાને છે. તે એટલે સુધી કે લાંબે વખતે પણ મોક્ષ પ્રાપ્તિ થાય. કહ્યું છે
કે પોપ્રાપ્ત થત[. - બાળકને કેળવવામાં પ્રથમ સિદ્ધાંત એ લક્ષમાં રાખવાને છે કે બાળકોને શિખવવું પડતું નથી પરંતુ તે પિતાની મેળે શીખે છે. તે એટલે સુધી કે જેટલું તે પિતાની બાળવયમાં શીખે છે તેની આગળ પિતાની બાકીની જીંદગીમાં શીખેલ કશી ગણતરીમાં નથી. દરેક માબાપ તે સારી રીતે વર્તતા હોય તે બાળક પણ સારી રીતે વર્તતા શીખે. માટે “ Improve hyself' તમેજ સુધરે એ વચન દરેક માબાપે ધ્યાનમાં રાખવાની જરૂર છે.
બેહનસુહ” નામના પુસ્તકમાં મેં વાંચ્યું છે કે બેરસ્થાઓને તેમના માબાપ ધર્મક્રિયામાં સાથે જોડતા. જે આમ થાય તે સહેલાઈથી બાળકો ધર્મ ઉપર રૂચિકર થાય.
અપણી જ્ઞાનશાળાઓ નિઃસ્વાર્થ બુદ્ધિના ધર્મિષ્ટ વિદ્વાને ની જાતિ દેખરેખ નીચે ચલાવવાની હોય તે તેથી ઘણે લાભ છે. પગારદાર શિક્ષકે કરતાં કેવળ પરમાર્થવૃત્તિએજ કામ કરનારા હોય તે વ્યવસ્થા વધારે લાભકારક છે. આવી જ્ઞાનશાળા ભાવનગરમાં મેહેરઆન શેઠ કુંવરજી આણંદજીની જાતિ દેખરેખથી ચલાવવામાં આવતી હતી. અને પોતે જ શિક્ષક હતા. અને તે શાળામાં મારી સાથે અનેક બાળકેએ ધર્મ સંબંધી જ્ઞાનને લાભ લીધે હતે.

Page #16

આજના પ્રકાશ
જે સીરીઝ વિશે અગાઉની કોન્ફરન્સમાં ઠરાવ થયે છે તેવી સીરીમાં ધાર્મિક પુરૂના ચરિત્રે તથા સતીઓના ચરિત્ર મૂકવાથી ઘણે લાભ થશે. નાના બાળકોને સ્થાદ્વારાજ સારી રીતે શિક્ષણ આપી શકાશે. હવે સીરીઝની બાબતમાં એક વિ દ્વાનના હાથે સઘળી સીરીઝ થવા કરતાં એક એક પુસ્તક અથવા એક એક વિષય ઉપર પાંચ પાઠ એક વિદ્વાન લખે એમ કામની વહેંચણી કરી દેવામાં આવે તે અનેક વિદ્વાનની બુદ્ધિને આ પણને લાભ મળશે અને કામ જલદી થઈ શકશે.
હવે હું દષ્ટિદ્વારા શિક્ષણ માટે સૂચના કરું છું કે દરેક પાઠશાળા અને સકુલની દીવાલ ઉપર ધર્મવીર પુરૂના અને સર. વતી આદિ દેવીઓના ચિત્રે ટાંગવાં તથા કાર્ડ ને બેડ ઉપર લખેલાં હિતશિક્ષાના વાકયે પણ ફરતાં ટાંગવા; જેથી બાળકોના મન ઉપર વગર બેલે અને સહેલાઈથી સારી છાપ પડશે. આ પ્રસંગે હું દ્રષ્ટિ દ્વારા કેળવણીના સંબંધમાં કેહેવાની રજા લઉં છું કે, This conference meeting itself is a school for educating the assembled for three days, આ મહાન મેળાવડે આપણને ને શિખવે છે કે લક્ષ્મી ચપળ છે, આયુઃ ચંચળ છે, તે લખીને ઉપગ નિરાશ્રિતોને આશ્રય આપવામાં, જ્ઞાન ભણવા ભણાવવાના કાર્યો સહેલાં કરી આપવામાં, તીર્થોદ્ધાર કરવામાં અને પાંજરાપોળનિભાવવામાં કર્યો હોય તે તે સદુપગ ગણાય. ખરેખર આ કોન્ફરન્સના મેળાવડાથી એવા છાના ફેરફારે આપણે હદયમાં થયા છે અને થાય છે કે તેની અત્યારે આપણે કલ્પના કરી શકીશું નહિ. પરંતુ લાંબે સમયે પણ આપણને ઘણે લાભ પ્રગટ જણાશે.

Page #17

સિદ્ધસૂરિ પ્રબંધ, સિદ્ધસૂરિ પ્રબંધ.
(ગયા અંકના પૂષ્ટ ર૩૭ થી શરૂ), વિદ્વાન સિદ્ધસૂરિએ મહાબંધ નગરમાં રહી શૈદ્ધ લેકના શાને અભ્યાસ કર્યો. પોતાની બુદ્ધિના પ્રભાવથી છેડા વખતમાં માહસિદ્ધાંતના પારગામી થયા. બદ્ધ દર્શનના હેત્વાભાસોના હૃદયંગમ લેખે વાંચી તેઓ મનમાં ચમત્કાર પામી ગયા. પ્રપંચી બૈદ્ધ મુનિઓએ તેમને એવી યુક્તિથી સમજાવ્યા કે, જેથી તેમની શ્રદ્ધા ફેરવાઈને બોદ્ધ ધર્મ પર લાગી ગઈ. તેમના હૃદયમાં જે આહંત પની પ્રાઢ ભાવના હતી, તે દૂષિત થઈ ગઈ. પછી તેમણે શ્રદ્ધ દીક્ષા ગ્રહણ કરી. અને તે ધર્મના યતિ લિંગ ધારણ કર્યો. પવિત્ર અને સ્યાદ્વાદ સિદ્ધાંતના જ્ઞાતા જૈન મુનિ વિશ્વમાં પ્રપંચશાસ્ત્ર વડે પ્રખ્યાત થયેલા બૈદ્ધ લેકેના ધર્મગુરૂ થયા. રાજહંસ કાક પક્ષિની પંક્તિમાં બેશી ગયે. “કર્મની ગતિ વિચિત્ર છે.” એક વખતે બૈદ્ધાચાર્ય સિદ્ધસૂરિને બેલાવી કહ્યું –શિષ્ય તારી બુદ્ધિ, તારી વિદ્વતા અને તારી ધાર્મિક વૃત્તિ જોઈ અમને ઘણોજ સંતોષ થાય છે. તેથી તેને હવે આચાર્ય પદવી આપવાની અમારી ઈચ્છા થઈ છે, માટે આવતી કાલે મેટા ઉત્સવ કર્વક તને આચાર્ય પદવી આપીશું. પિતાના ગુરૂના આવા વચન સાંભલી સિદ્ધ હૃદયમાં વિચાર કર્યો કે, “ મારે કૃતજ્ઞ થવું જોઈએ. જેમણે મારી ઉપર મોટો ઉપકારક છે, તેવા ગાચાર્યને મારે ભુલી જવા ન જોઈએ. વલી આપેલું વચન પાળવું તે સજજનને ધર્મ છે. મેં મારા પૂર્વોપકારી ગુરૂને વચન આપ્યું છે કે, હું એકવાર આપની પાસે આવીશ. માટે હવે એક વખત તે મહાનુભાવની પાસે મારે જવું જોઈએ” આવો વિચાર કરી સિધે બદ્ધાચાર્યને વિનંતિ કરી કે મહાનુભાવ, મને મારા પૂર્વના આચાર્યની પાસે એકવાર જવાની આજ્ઞા આપે. મેં તેમને વચન આપેલું છે. તેમની પાસે જઈ આવ્યા પછી હું આપની પાસે

Page #18

૨૬૨
આત્માન પ્રકાશ, થી આચાર્ય પદવી ગ્રહણ કરીશ. સિદ્ધનો આ વિચાર જાણી
દ્વાચાર્ય વિચારમાં પડયા. પણ છેવટે તેમને ખાત્રી થઈ કે “સિદ્ધની શ્રદ્ધા હવે કદિપણ ફરે તેમ નથી. શૈદ્ધની તત્વવિદ્યામાં તે મેહિત થઈ ગયે છે. બાદ્ધ તર્કવિદ્યા એ તેની મને વૃત્તિને ઘણીજ આકર્ષે છે. જૈનેનું તત્વ જ્ઞાન બાદ્ધના ચમત્કારી જ્ઞાનથી કદિપણ ચડે તેમ નથી ” આવી ખાત્રી થવાથી બદ્ધાચાર્યે સિદ્ધને તેના પુર્વોપકારી ગર્ગાચાર્યની પાસે જવાની અનુમતિ આપી. પછી સિદ્ધ બાદ્ધ લિગ ધારણ કરી ગ”ચાર્યની પાસે આવ્યા. આવીને તેમને જણાવ્યું કે, મેં બોદ્ધ દીક્ષા લીધી છે, બદ્ધ મુનિ અન્ય દર્શન ની મુનિઓને વંદના કરતા નથી. તેથી હું આપને વંદના કરી શકતે નથી, તથાપિ આપના પૂવપકારને સંભારી આપના દર્શનથી હદયમાં હર્ષ પામું છું. આવા વચન સાંભળી ગર્ગાચાર્ય પિતાના શિષ્યને ભ્રષ્ટ થયેલ જોઈ મનમાં પરિતાપ પામ્યા અને તેને શું ઉપાય કરે તેને માટે મનમાં વિચારવા લાગ્યા. ગ
ચાર્યને વિચાર કરતા જોઈ સિદ્ધ કહ્યું, કે, “ બીજે કાંઈ વિચા ૨ કરશો નહિ. હું ફકત મારી પ્રતિજ્ઞાની ખાતર આપની પાસે આવ્યું છું. હવે સત્વરે મારા બદ્ધ ગુરૂ પાસે જઇશ. સિદ્ધનાં આવાં વચન સાંભળી ગચાર્યે કહ્યું, ભદ્ર, હવે તમને કાંઈ કહેવાનું નથી. આ આસન ઉપર બેસે, અને હું બાહેર જઈને આવું ત્યાં સુધી તમો આ ગ્રંથ વાંચજો. એમ કહી તેમને હરૂિ ભદ્ર સૂરિએ રચેલી ચિત્યવંદન સૂત્રની લલિત વિસ્તરા નામની ટીકાની પરત આપી તેઓ બાહેર ગયા.
વિદ્વાન સિદ્ધસૂરિને લલિત વિસ્તર વાંચતા હદયમાં આનંદ ઉપજે. આહંત ધર્મના પર્વના સંસ્કારે પુનઃ જાગ્રત થઈ ગયા. પ્રભુભક્તિને પ્રભાવ તેના આસ્તિક હદયપર પ્રસરી ગયે. અને તે ભક્તિમય ઊત્તમ ભાવના ભાવવા લાગ્યા. તેના મનમાં એ વિચાર કુરી આવ્યું કે, અરે !! મેં નિબુદ્ધિએ આ શું કાર્ય આરંભ્ય છે !

Page #19

સિદ્ધસૂરિ પ્રશ્નધ,
૫૬૩
“ આ જગમાં મારા જેવેા મૂર્ખ કાઇ નહી' હોય ? ચિ’તામણિને ત્યાગ કરી હું કાથને કટકા લેવા ગયા. કલ્પવૃક્ષની છાયા છેાડી હું' બાવળની છાચે ઉભા રહે. આ ગ્રંથ ગુરૂમહારાજે મારા હાથમાં આપી ખરેખર મને આ ભવસાગરમાંથી ડુબતા બચાવ્યા છે. અહીં ! એ મહાનુભાવ ગંગાચાર્યની કેવી પરોપકાર બુદ્ધિ, કેવી નિરવૃધિ દયાળુતા, કેવી દીર્ઘ દર્શીતા, અને કેવી મહત્તા ! આ વખતે પણ તેઓએ પેાતાની ઊદાર મનેવૃત્તિ દર્શાવી આપી છે. અરે ! મારામાં કૈવી અધમતા કે હું તે મહેાપકારીના ઉપકારને ભુલી ગયા ? મે' તેમને આવીને વદના પણ કરી નહી ! બૈદ્ધ લેાકેાએ મને ઘણુાજ છેતા. તેઓની ધૃર્ત્તતાને હું પહોંચી શક્યા નહિં. અરે મૂર્ખ સિદ્ધ, તું ખરેખરા અવિચારી છે, તારા ઊપકારી ગુરૂએ સૂચના આપ્યા છતાં તુ અન્ય દર્શનના મેહજાળમાં ફસી પડયે છે. ઉપકારને ધદલે અપકાર કરનારા પુરૂષામાં તું પ્રથમ પદ ધરાવે છે, ” આ પ્રમાણે આત્મનિદા કરતાં સિદ્ધસૂરિ ઘણાજ પરિતાપ પામ્યા. પછી તેઓ લલિત વિસ્તરા ગ્રંથની સામે જોઈ કહેવા લાગ્યા. મા ! આ કેવે! મનેહુર ગ્રંથ છે ? સ્તુતિના પ્રત્યેક શબ્દ ઉપર કેવુ અર્થ ગૈારવ દશાવ્યું છે. તે સાથે પ્રાસાદિક ગુણુ કેવા સુંદર દેખાય છે? આવા ઉત્તમ ગ્રંથા ખીજાં દર્શનમાં કયાંથી મલે? આવેા ઉત્તમ વાણાના વિલાસ ધણા દુર્લભ છે. આ ગ્રંથ વાંચવાથી શરીરના રે દેરમાં લાકરસ અને શાંતરસ પ્રસરી જાય છે આ પ્રધ્યેજ મારા જીવનને અવાચુંછે. જો આ ગ્રંથ રૂપ સુંદર નાવ મને મળ્યું ન હેત તે હું આ સ'સારરૂપ સાગરમાં ગોથાં ખાધા કરત. વળી આ ગ્રંથ મહાન્ ઉપકારી શ્રી હરિંભદ્ર સૂષ્ટિએ અનાવ્યા હૈાય, એમ મને ભાસે છે. તે મહાનુભાવ જો કે ભારત વર્ષની જૈન પ્રજાના મન્ ઉપકારી છે, તથાપિ સર્વેના કરતાં તેઓ મારા તે અવશ્ય ઊપકારી થયા છે. આ પ્રમાણે કહી સિદ્ધસૂરિ એકદમ નીચેને લે!ક એલી ઊઠયા, विषं विनिर्धूय कुवासनामयं ।
અનંત
(f

Page #20

ખામાન દ પ્રકાશ. व्यचीचरधः कृपया मदाश्रये ॥ अचिंसवीर्येण मुबासनासुधा ।
ન પડતુ તૌ મિદ્ર ” છે ? | “જેમણે કૃપા કરી પિતાના અચિંત્ય પરાક્રમ વડે માહા નઠારી વાસનામય ઝેરને ઊતારી મારામાં સારી વાસના રૂપ અમૃત રેડયું તેવા શ્રી હરિભદ્ર સૂરિને નમસ્કાર છે.” ૧
આ પ્રમાણે નવીન લેથી વિપકારી ગુરૂ હરિભદ્ર સૂરિને પ્રણામ કરી, વિદ્વાન સિદ્ધસૂરિએ પિતાના હૃદયમાં નિશ્ચય કર્યો કે,
મારા પરમપૂજય ગુરૂ શ્રી ગીચાર્ય જયારે બહેરથી પધારે ત્યારે તેમના ચરણમાં મસ્તક નમાવી હું મારા સર્વ માપની આલોયણા લ અને મારા જીવનના અવશિષ્ટ ભાગને સમ્યકત્વ રૂપ અમૃતના કુંડમાં આરેપીત કરી તેની સાર્થક્તા કરું.” આ પ્રમાણે સિદ્ધસૂરિ વિચાર કરતા હતા, ત્યાં ગર્ગાચાર્ય બાહેરથી પધાર્યા. ગુરૂને જોતાંજ તેનું શરૂ રીર રોમાંચિત થઈ ગયું અને હૃદયમાં આનંદ થઈ આ. સિદ્ધસૂરિએ ગુરૂના ચરણ કમલમાં દંડવત પ્રણામ કર્યા અને હર્ષાશ્રુ વર્ષવતા કહ્યું, ભગવન, આ હરિભદ્ર સૂરિનાગ્રંથરૂપી સૂર્ય મારા હૃદય માં વાસ કરી રહેલા દ્ધ મત રૂપ અંધકારને દૂર કર્યું છે, તેણે મને દુરાચારરૂપ ઘેર નિદ્રામાંથી જાગ્રત કર્યો છે. હવે આપ કૃપા કરી મારા દુધ્ધનનું પ્રાયશ્ચિત્ત આપે. પોતાના પ્રિય શિષ્યના વિચાર કેરવાઈ ગએલા જોઈ ગર્ગ મુનિના હદયમાં આનંદ વ્યાપી ગયે. તરતજ તેમના નેત્રમાંથી હર્ષાશ્રુ વર્ષવા લાગ્યાં. આનંદના અશ્રુઓથી તેમણે પિતાના ઊતરીય વસને ભીંજાવી નાંખ્યું. પછી ગર્ગ મુનિ બેલ્યાવત્સ, હવે ખેદ કરીશ નહીં. આ જગતમાં ધૂર્ત લેકે ના વચનથી મેટા બુદ્ધિમાન વિદ્વાને પણ ઠગાય છે. પૂર્ણ લેકેના પ્રપચ જાલમાં કયો પુરૂષ ફસાયે નથી? ભદ્ર, તે તારા જીવનને છેવટે સુધાર્યું છે. તારી મને વૃત્તિની મલિનતા હવે તદન નાશ પામી ગઈ છે. મારા હૃદયમાં તારે માટે હમેશા શંકા રહા ફરતી હતી, તે આજે દૂર થઈ ગઈ છે. તારે ઉદ્ધાર થવાથી મારૂં

Page #21

સિદ્ધસૂરિ પ્રબંધ. મન નિશંક થયું છે. તારા જે સમર્થ જન વિદ્વાન આહંત ધર્મમાંથી ત્રણ થઈ માયાવી બૅની પૂર્તતાને ભેગ થઈ પડે એ મને ઘણું જ હીન પણ લગાડનારું હતું. એટલું જ નહીં પણ ભારત વર્ષમાં પ્રખ્યાતિ પામેલા વિર શાસનના ઊતને તે ઝાંખપ લગાડનારું હતું. વત્સ, તારા જેવો પ્રભાવિક પુરૂષ આહંત ધર્મને અનાદર કરી પરધર્મ અંગીકાર કરે એ બનાવ જૈન મુનિમંડલના ઈતિહાસને હંમેશને માટે કલંકિત કરત. ” આ પ્રમાણે કહી ગર્ગસૂરિએ સિદ્ધસૂરિને પ્રાયશ્ચિત્ત આપ્યું.” પ્રાયશ્ચિત્ત લઈ પુનિત થયેલા સિદ્ધસૂરિ પછી આહંત ધર્મમાં અતિ શય દૃઢતાવાલા થયા. સિદ્ધસૂરિની ઊત્તમ પ્રકારની દતા જોઈ ગર્ગમુનિએ તેને પિતાની પાટે સ્થાપન કર્યા પછી એવા વિ દ્વાન શિષ્યને ધમસન પર સ્થાપિત કરી આત્માને કૃતાર્થ માનના ર ગર્ગાચાર્યું અનશન લઈ સ્વરેહણ કર્યું. ગર્ગાચાર્યના સ્વ
રહણ પછી સિદ્ધસૂરિએ પિતાનું ધર્મશાસન ભારત ઊપર સારી રીતે ચલાવ્યું હતુંતેમના સમયમાં શાસનની ઉન્નતિ ઘણી થઈ હતી. તેમને ચેલે ઉપમિતભવપ્રપંચ કથાને ગ્રંથ ભારતની જનપ્રજામાં શિરે માન્ય થઈ પડે છે. સ્યાદ્વાદ સિદ્ધાંતના સમર્થ વિદ્વાને અને તત્ત્વજ્ઞાનીઓ એ ગ્રંથને પ્રેમથી વાંચે છે અને તે દ્વારા લેકેને ઉપદેશ આપે છે. કેટલાએકવિદેશી વિદ્વાને તેમની કૃતિ વાંચીએટલા બધા પ્રસન્ન થતા કે તેઓ ખાસ સિદ્ધસૂરિ જયાં વિચરતા હોય, ત્યાં તેમની પાછળ તેમના પવિત્ર દર્શન કરવામાં આવતા હતા.
મહાનુભાવ સિદ્ધસૂરિ વીરશાસનનો વિજય પ્રવર્તાવી, જૈન ધર્મના પ્રાચીન ઇતિહાસને અલંકૃત કરી અને ભારતની જેન પ્રજાને માટે પિતાની ગ્રંથ સમૃદ્ધિને મેટો વરસે મુકી વિક્રમ સંવત પર માં સ્વર્ગે ગયા હતા. તેમનું સ્વર્ગારોહણ થવાથી ભારતની જૈન પ્રજાએ તેમાં ખાસ કરીને ગુજરાતની જૈન પ્રજાએ તે ભારે શોકદવ્યુિં હતું. સિદ્ધસૂરિ પિતાના પુણ્યના પ્રભાવથી જે શક્તિ પામ્યા હતા, અને તેમણે જે અલૈકિક આત્માનંદ અન હતું તે અવાઈ

Page #22

}}
ભાભાન પ્રકાર
નીય હતા. જ્યારે તેમની અસાધારણ કવિત્વ શક્તિ અવલેાકીએ છીએ ત્યારે આપણને સિદ્ધથાય છે કે, તે મહાનુભાવ દિબ્ય કવિ હતા, કુદરતના સાધક હતા, સિદ્ધ હતા અને માનવ જાતિનું દિવ્ય નેત્ર હતા. તેએ સંયમી છતાં સ્નેહશીલ હતા, તપસ્યામાં કઠેર છતાં અંદરથી કમલ હતા. વૈરાગ્યમાંજ તેમને સાગ અને જ્ઞાનમાંજ તેમની પરમ તૃમિ હતી. તેમની ઊમટ્ઠી ઇચ્છાએ સ્વાભાવિક રીતે વિશ્વજનનું હિત સાધવાનીજહતી. ધર્મ અને જીવન, સુખઅને સાધના એ સર્વ તેમની પાસે અદ્વિતીય હતા. આવા મહાનુભાવ મુનિએ પુનઃ ભારત ઊપર્ પ્રગટ થતા નથી, તે આ અવસર્પિણી કાલનેાજ મહિમા છે.
જૈન સેાળ સંસ્કાર.
૧૧ ન્યૂડાકરણ સંસ્કાર
દશમે કર્ણવેવ સંસ્કાર થયા પછી અગીરમે ચૂડાકરણુ મ સ્કાર કરવામાં આવેછે. આ સસ્કારમાં માળકના ખાલ વાળ ઊતારવામાં આવેછે. આજકાલ તે રીવાજ પ્રચલિત છે, પણ તે સ સ્કાર વિધિપૂર્વક કરવામાં આવતા નથી, તેથી તે નામે ગણાયછે. કેટલીએક ક્રિયાએ પૂર્વના સ`સ્કારમાંથી ઉપજી હોય છે, પણ કાલે કરીને વિધિના લેાપ થવાથી તે ક્રિયા અવિધિથી થયા કરે છે. એટલે તે કરવાનુ ફૂલ તદન મલતુ' નથી, ચુડાકરણુ સસ્કારને માટે પણ તેવુ જ અનેછે. એ સૌંસ્કાર જન વર્ગમાં અવિધિથી અથવા મિથ્યાત્વથી મિશ્રિત થાય છે. ઘણાં અન્ન શ્રાવકે !તાના ખાલકેાના વાળ ઉતારવાને મિથ્યાત્વીએના તીર્થમાં જાય છે, ગુજરાતમાં અખાજી અને બહુચરાજીના નામથી પ્રખ્યાત એવા દેવીના રાગમાં સેકડા ગૃહસ્થ શ્રાવકે માધા રાખી વાળ ઉતરાવવાને દયા જાય છે, એ અપશેષની વાત છે. એવા મિથ્યાત્વને માન આપનારા શ્રાવકા સસ્કાર અને ધર્મ ઉભયથી ભ્રષ્ટ થાય છે.
આ ચૂડાકરણ સ`સ્કાર હસ્ત, ચિત્રા,: સ્વાતિ, મૃગશિર,

Page #23

જિત સાળ સરકાર ચેષ્ટા, રેવતી, પુનર્વસુ, શ્રવણ, અને ધનિષ્ઠા, એટલા નક્ષત્રમાં પ્રતિપદા, બીજ, ત્રીજ, પાંચમ, સાતમ, દશમ, અગીયારશ, અને તેરશ, એટલી તિથિઓમાં અને શુક્ર, સોમ, બુધ, એ વારમાં ચંદ્ર તથા તારાનું બલ જોઈને કરવામાં આવે છે. એ સંસ્કારમાં હજામત કરવાની છે, તેથી પર્વના દિવસોમાં, યાત્રામાં, કે નાન, ભજન અને આભૂષણની પછી એ સંસ્કાર કરવામાં આવતા નથી. તેમજ ત્રણ સંધ્યાકાલે, રાત્રિમાં, સંગ્રામમાં, ક્ષય તિથિમાં, અને પૂર્વે કરેલા તિથિવાર શિવાય બીજી તિથિ કે વારમાં તથા મંગલ કાર્યમાં ક્ષાર કર્મ (હુ જામત) કરાતું નથી. તે સંસ્કાર કરતી વખતે ગુરૂ, શુક અને બુધ, એ ત્રણ ગ્રહ કેક એટલે લગ્નથી પઝેલે, ચેથે, સાતમે અને દશમે છેવા જોઇએ. છઠ, આઠમ, એથ, અમાસ. ચિદશ અને ને એ તિશિઓ અને રવિ. ડાનિ એ મંગલ એ વાર તેમાં કદિપણ ચૂડાકરણ સંસાર થતું નથી. તેમ લાથી બીજે, બારમે, પાંચમે, અને નવમે સ્થાને દૂર હોય તે ક્ષારકિયા (હજામત) થતી નથી. તે ને હુ હોય તે આ ચૂડાકરણ સંચાર થાય છે.
તેથી સૂર્યના બલવાલા માસમાં તથા થડ ને બલવાલા દિવસમાં ઉપર કહેલ તિથિ, વાર તંઘા નક્ષત્રને છે કુલાચાર પ્રમાણે ચડાકરણ સંસ્કાર કરે છે. તે કાર કુલદેવતાની પ્રતિમાની સમક્ષ બીજા ગામમાં વનમાં પવન ઉપર કે ઘરને વિરે કરી શકાય છે. જ્યારે તે સંસ્કાર કરવાને હોય ત્યારે શાક્ત રીતિ પ્રમાણે પાણિક કર્મ કરવું જોઈએ. તે પછી પછી શિવાય આડ માતાઓની પૂર્વવત પૂજા કરવામાં આવે છે ત્યારબાદ કુલાચારને અનુસારે પકવાન વગેરેનું નૈવેદ્ય ધરવામાં આવે છે. તે પછી ગૃહસ્થ ગુરૂ સારી રીતે સ્નાન કરી બાલકને આસન ઉપર બેસારે છે. તે પછી વૃહનાત્રની વિધિથી કરેલા જિનસ્નાત્રના જલ વડે શાંતિમંત્ર બોલી બાલકને સિંચન કરવામાં આવે છે. સિંચન કર્યા પછી પોતાના કુલની પરંપરાએ

Page #24
268 આમાન પ્રકાશ, હજામત કરનારા નાપિતને હાથે મુંડન કરાવવું. બ્રાહ્મણ, ક્ષત્રિય, અને વૈશ્યને મસ્તકના મધ્ય ભાગે શિખા રાખી મુંડન કરાવવું, અને શદ્રને બધા મસ્તક પર મુંડન કરાવવું. મુંડન કરાવવા પહેલા શ્રાવક શિશુના મસ્તક પર જ્યારે તીથાદકનું સિંચન કરવામાં આવે છે, ત્યારે નીચેનો જૈન વેદમંત્ર સાત વાર બલવાને છે. " * हे ध्रुषमायुर्बुवमारोग्यं धुवाः श्रियो ध्रुषं कुरूं ध्रुवं पयो ध्रुवं तेजो ध्रुवं कर्म ध्रुवा च गुणसंततिरस्तु अह' " આ ચૂડાકરણ સંસ્કાર જેને કરેલે છે, એવા બાલકને આયુષ્ય, આરોગ્ય, લક્ષ્મી, કુલ, યશ, તેજ, કર્મ, અને ગુણેની સંતતિ ધ્રુવ-નિશ્ચલ થાઓ. " આ મંત્રને આતવાર ઉચ્ચાર કરી બાલકને સિંચન કરવું, તે વખતે ગીત ગાવા અને વાજિ વગાડવા. તે પછી પંચપરમેષ્ટી મંત્રને પાઠ કરી બાલકને તે આસન ઉપરથી ઉઠાડી સ્નાન કરાવવું. સ્નાન કરાવ્યા પછી બાલકને શરીરે સુધી ચંદનને લેપ કરી, શ્વેત વસ્ત્ર પહેરાવી વિવિધ જાતના આભૂષણે પેહેરાવવા. તે પછી તેને ધર્મમંદિરમાં લઈ જઈ પર્વની રીતિ પ્રમાણે મંડલી પૂજા અને ગુરૂને વંદના કરાવવી. તેમજ વાસક્ષેપ નખાવો. તે પછી સપાત્ર સાધુઓને શુદ્ધ વસ્ત્ર, અન્ન, પાત્ર અને વિકૃતિના દાન આપવા. અને ગુહસ્થ ગુરૂને વરૂ, તથા સુવર્ણના દાન દેવા. મુંડન કરનારા ના પિતને વસ્ત્ર અને કંકણનું દાન કરવું. આ પ્રમાણે અહિં આ લઘુ સંસ્કાર પૂરે થાય છે. આ પવિત્ર સંસ્કારને હેતુ પણ ધાર્મિક વૃત્તિને ઉત્તેજિત કરનાર અને ભવિષ્યમાં શ્રાવકસંતાનને આયુષ્ય, આરોગ્ય, લક્ષ્મી, કુલ, યશ, તેજ, કર્મ અને ગુણેની વૃદ્ધિને સૂચવનારે છે; જે વેદ મંત્રના અર્થ ઉપરથી જ થઈ આવે છે, For Private And Personal Use Only