Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ aravinda kI yoga-sAdhanA 73 aravinda kI yoga-sAdhanA - kanhaiyAlAla rAjapurohita pANDicerI ke ekAntavAsa meM nirantara cAlIsa varSoM taka eka mahat uddezya se kI gayI mahAyogI zrI aravinda kI yoga-sAdhanA bhArata kI dedIpyamAna kintu apane vAstavika svarUpa kI dRSTi se kiMcit vismRta AdhyAtmikatA ko udghATita karane vAlI eka aisI vilakSaNa yAtrA thI jisakA abhISTa vyaktigata mukti kA saMkucita lakSya na hokara isa martyaloka ko divya cetanA kI AbhA se yukta karanA thA tAki tamasa, jar3atA evaM kSudra ahaM se AveSTita yaha mAnava jIvana divyatA ke ucca dharAtala para avasthita ho ske| apane svarUpa, paddhati evaM carama lakSya sabhI dRSTiyoM se unakI sAdhanA advitIya thii| sampUrNa mAnava-samAja kI bhavitavyatA ko apane kalevara meM sameTane kA lakSya lekara calane vAlI isa sAdhanA va sAdhaka ke atyucca mahatvAkAMkSI svarUpa kA anumAna aravinda-yoga ke adhyetA evaM manISI zrI Ara. Ara. divAkara ke ina zabdoM se lagAyA jA sakatA hai "ve eka aise kavi ke samAna the jo usa samaya taka santuSTa nahIM hotA jaba taka mAnavIya cetanA ke eka mahAkAvya kI racanA nahIM kara de| ve eka aise citrakAra ke samAna the jisake lie akhila, diganta kainavAsa aura indradhanuSa masipAtra the| ve eka aise vAstuzilpI ke samAna the jisakA lakSya eka aise mandira kA nirmANa karanA thA jisameM mAnavatA ke ArAdhyadeva virAjamAna hoNge|"1 yoga kA abhiprAya zrI aravinda kI sAdhanA ke vaiziSTya va lakSya kA sAMgopAMga nidarzana karane hetu yoga ke artha ko samajhanA samIcIna hogA / saMskRta kI 'yuja' dhAtu se vyutpanna yoga zabda ke artha hai-saMyukta karanA, eka honA, sammilita honA arthAt yoga saMyukta hone, eka hone kI prakriyA kA nAma hai / isakA tAtparya usa vidhi yA takanIka se bhI hai jo jIvAtmA ke vizvAtmA se milane ke patha ko prazasta karatI hai| Rgveda meM yogollekha pracura mAtrA meM huA hai| upaniSadoM meM kaThopaniSad meM 'yoganidhi' kA sandarbha AyA hai, jaba yama naciketA ko guhya vidyA pradAna karate haiN| isakA udbhava cAhe kucha bhI ho, mahatvapUrNa bAta yaha hai ki mastiSka va cetanA kI ekAgratA evaM niyantraNa, rahasyAtmaka zaktiyoM kI prApti evaM sarvocca AdhyAtmika siddhi kI prApti ke sAdhana, vidhi evaM takanIka ke rUpa meM yoga bhArata ke sudUra atIta meM vyavahRta thaa| kalA evaM vijJAna donoM yoga eka vijJAna evaM kalA donoM hai| yaha usa sthiti meM vijJAna hai jaba vaha ciMtana, anubhUti va eSaNA ke mAnavIya upakaraNoM kI prakRti va cetanA ke anya kriyAkalApoM kI khojabIna karatA hai| yaha eka kalA bhI hai kyoMki yaha mastiSka ko pUrNarUpeNa niyantrita karane ke vyAvahArika tarIkoM kA, use 'ahaM' tathA 'sva' se nirAsakta karake tathA saccidAnanda ke sAtha AtmA ke sammilana ko sambhAvya banAne kA jJAna pradAna karatA hai| yoga antarAtmA viSayaka eka sarala siddhAnta para AdhArita hai| yaha antarAtmA vyakti ke ahaM, cetanA va usake svarUpa parivartanoM se aprabhAvita evaM svatantra hotI hai / vaha AtmA prakAzita hotI hai aura mAnavIya cetanA kI Antarika kriyAzIlatA ke antardarzI jJAna se anubhUta kI jA sakatI hai| isa antarAtmA-puruSa kI khoja karanA jo nirguNa hai jisakI prakRti AnandamayI hai-usa AtmA ke sAtha ekAkAra honA yoga kA uddezya hai| yoga ke isa lakSya ko prApta karane ke pataJjali ke anusAra ATha sopAna haiM, ataH ise aSTAMga yoga kahate haiN| ve haiM-yama, niyama, Asana, prANAyAma, pratyAhAra, dhAraNA, dhyAna aura samAdhi / rAjayoga, haThayoga, jJAnayoga, mantrayoga, layayoga Adi ke nAma se anya yogamArga bhI pracalita haiN| sabhI yoga-mArgoM kA antima lakSya eka hI hai-brahma yA sarvocca AtmA ke sAtha ekAtmakatA evaM saMyuktAvasthA ke vizuddha Ananda kA satat rUpa se anubhava krnaa|
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ O 74 zrI puSkara muni abhinandana grantha : navama khaNDa zrI aravinda yoga zrI aravinda ke yoga kA prArambha yadyapi prANAyAma se aura sIdhe se rAjayoga ke rUpa meM huA, bAda meM pratyeka yoga - mArga meM unake vyApaka anubhavoM evaM unake dvArA sabhI yoga-paddhatiyoM ke saMzleSaNa ke bAda pUrNayoga ke rUpa meM vikasita huA / apanI kRtiyoM meM zrI aravinda eka sthala para likhate haiM ki sampUrNa jIvana hI eka yoga hai| unake apane mAmale meM akSarazaH aisA hI thA / apane mahat uddezya kI cetanA tathA eka ucca AdhyAtmika jIvana kI abhijJA ke prArambha se hI unhoMne eka abhyAsarata yogI kA jIvana bitAyA jisameM kisI prakAra ke zaithilya va kamI ke lie koI sthAna nahIM thaa| unakI yoga sAdhanA apane paddhati vaiziSTya evaM siddhi kI dRSTi se paripUrNatA to pANDicerI meM prApta karatI hai kintu isakA prArambha to unake iMgalaiNDa pravAsa ke pazcAt bhAratabhUmi para padArpaNa ke turanta bAda ho gayA thA / apolo bandara para asIma mAnasika zAnti kA anubhava bhAvI mahAyogI kI sAdhanA kA prathama sopAna thA jisake agale mahatvapUrNa caraNa lele kI sahAyatA se yogAbhyAsa, alIpura kArA meM gItokta yoga kI sAdhanA evaM vAsudeva - darzana va vivekAnanda - vANI kA zravaNa, candranagara meM vedokta deviyoM kA darzana Adi unake pUrNayoga kI pUrva pIThikA haiM / unakI sAdhanA kA vizleSaNa AsAna nahIM hai / dinakara kI yaha ukti ucita hI pratIta hotI hai ki "bhautika vijJAna ke kSetra meM AinsTIna ke sApekSavAda kI vyAkhyA jitanI kaThina hai, adhyAtma ke kSetra meM aravinda ke atimAnasa va atimAnava kI vyAkhyA bhI utanI hI durUha siddha huI hai / " guru binA sAdhanA zrI aravinda kI yoga sAdhanA isa rUpa meM bhI paramparA se haTakara thI ki unheM sAmAnya arthoM meM kisI guru kA mArgadarzana prApta nahIM thA / unhoMne svayaM likhA hai - "mujhe eka Antarika preraNA huI aura maiMne yogAbhyAsa kiyA / eka vizeSa stara para, jaba maiM Age bar3hane meM asamartha thA, lele ne merI kiMcit sahAyatA kii| jaba maiM pANDicerI AyA mujhe apanI sAdhanA ke lie antaHkaraNa se kAryakrama prApta huA / " " aravindIya sAdhanA kA mahat uddezya zrI aravinda kA uddezya thA -- mAnava jIvana ko sarvAMzataH rUpAntarita kara usameM atimAnasika jyoti kI pratiSThA karanA / unake sAmane eka vyakti kI mukti kA prazna nahIM thA, yaha thA samagra mAnavatA kI jIvana-mukti kA prazna, yaha thI sampUrNa mAnava jAti ke vikAsa aura rUpAntara kI samasyA / aisI samasyA jisake hala ke lie aba taka kisI ne prayatna nahIM kiyA hai| unakA yoga prAcIna bhaktiyoga, jJAnayoga aura karmayoga se bhinna hai / yaha mana se pare atimAnasa meM praveza kara use isa pRthvI para utAra lAnA cAhatA hai jisake rUpAntara ho jAya - hamAre annamaya, manomaya, prANamaya koSoM kA parizodhana kara unheM divya banA sake / dvArA manuSya kI buddhi, jIvana aura zarIra kA kintu unakA tiraskAra ise svIkArya nahIM hai / ve jisa yoga aura sAdhanA kI bAta karate haiM usameM sthUlatama bhautika se lekara sUkSma caitanya taka sabhI sAdhana haiN| jIna harbarTa ne likhA hai- " aravinda kI zikSA kI eka viziSTatA yaha hai ki ve jIvana ke kisI bhI pakSa ko, yahA~ taka ki paudgalika bhautika tattva kI bhI upekSA nahIM krte| unakA kathana hai ki divya zakti ko sabase nicale stara taka utaranA par3egA aura saba kucha kA AdhyAtmika rUpAntaraNa karanA hogA kyoMki tabhI usakI kriyA sahI arthoM meM pUrNa ho sakatI hai / "* unakI sAdhanA jIvananiSTha thii| jIvana se pRthak hokara yoga unakI dRSTi meM arthahIna hai / kintu jIvana meM yoga utaregA kaise ? zrI aravinda kA yoga jIvana ko IzvarIya kArya ke lie IzvarIya yantra meM badala denA cAhatA hai| ve mAnate haiM ki divya cetanA kI upalabdhi, divya cetanA dvArA mAnavIya cetanA kA svIkaraNa, zAMti, prakAza, prema, zakti aura Ananda kI prApti aura sarvopari svayaM ko IzvarIya icchAzakti aura kriyA ke lie pUrNa taiyAra yantra ke rUpa meM DhAla denA hI isa yoga kA uddezya hai / prAyaH adhyAtma-patha ke pathika sAMsArika halacaloM ke prati pUrNa udAsIna rahakara yA unheM tyAjya samajhakara sAmAnya logoM se pare svanirmita alaga vAtAvaraNa meM hI khoye rahate haiN| yadyapi prakaTa rUpa meM zrI aravinda bAhya jagata se sarvathA dUra the, eka rahasya ke AvaraNa se AveSTita the kintu unakI antaH salilA isa bhautika jagata ke divya rUpAntaraNa ke uddezya kI ora hI abhimukha thI / isa divya prakriyA kI pUrti hetu unhoMne atyanta niSThA se kArya kiyaa| jisa prakAra eka vaijJAnika prayogazAlA meM aTUTa lagana se kAma karatA hai, kaThinAiyoM meM bhI Ananda mAnatA hai ThIka usI prakAra rUpAntara kI prakriyA meM zrI aravinda ne eka sacce vaijJAnika ke dhairya, dArzanika kI dRSTi, kavi kI kalpanA aura nirantara zramarata zramika kA kaThora aklAnta zrama kara apanA prayoga kiyaa| ve jIvana meM rahakara jIvana ko badalanA cAhate the| 1
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ aravinda kI yoga-sAdhanA kA yoga-sAdhanA 75 . dilIpakumAra rAya ne apanI pustaka 'tIrthakara' meM aravinda se eka sAkSAtkAra kA ullekha kiyA hai, jisameM unakI sAdhanA kA uddezya spaSTataH ubharA hai| unake zabdoM meM "eka samaya maiM bhI apane yoga ke mAdhyama se saMsAra ke rUpa ko badalanA cAhatA thaa| maiM mAnavatA kI mUlabhUta prakRti va pravRttiyoM ko badalanA va una sabhI burAiyoM kA nirAkaraNa karanA cAhatA thA jo manuSyoM ko prabhAvita karatI haiM / isI uddezya aura dRSTikoNa se maiM prArambha meM yoga kI ora pravRtta huA tathA maiM pANDicerI AyA kyoMki apanI yogasAdhanA yahA~ karane kA mujhe Upara se nirdeza prApta huA thaa|"5 sAdhanApatha ke pathika hetu Avazyaka yogyatAe~ uparyukta mahAn uddezya se prerita aravindIya yoga-sAdhanA ke lie svastha mastiSka, zaktizAlI prANika aura zArIrika vyaktitva atyanta Avazyaka arhatAe~ haiN| aisA batAnA usa bhrAnta mAnyatA kA nivAraNa karane hetu Avazyaka hai jo ise eka sIdhA-sapATa mArga samajhate haiM athavA yaha mAnate haiM ki yoga kI ora svabhAvatayA ve loga unmukha hote haiM jo bhAvuka haiM yA jIvana kI vipadAoM kA sAmanA karane meM asamartha haiN| zrI aravinda-yoga isa prakAra ke zithila buddhi vAle logoM ke lie nahIM thaa| mAnasika dRSTi se pUrNa svastha logoM ko hI ve apane yogamArga meM praveza kI anumati dete haiN| unhoMne spaSTa kahA hai-"merA yoga mastiSka ke pUrNa santulana kI mA~ga karatA hai, isalie jinake mana meM UparI taura para halkI icchA jAgI ho ve idhara na AyeM kyoMki isa yoga meM uccatara cetanA ke AvaraNa ke lie udghATita hone kI sambhAvanA ke sAtha hI prANika stara kI zaktiyoM ke bhI ghusa Ane kI sambhAvanA rahatI hai / isalie yadi kisI vyakti ke pAsa pUrNa bauddhika santulana nahIM hai to una galata zaktiyoM dvArA adhikRta hone kI AzaMkA rahatI hai|" ve pUrI sRSTi ko AdhyAtmika AdhAroM para avasthita dekhanA cAhate haiM ataH sAdhaka ke lie eka satata tarkapUrNa evaM jAgarUka mastiSka bhI anivArya hai| unake anusAra-"satya kI khoja ke lie eka sarvAdhika mahatvapUrNa maulika AvazyakatA hai samIkSAtmaka tarka kSamatA, karIba-karIba haThI kisma kA aisA dimAga jo hara mukhauTe ko cIra sakatA ho aura cAlU bAtoM, vicAroM va matoM ko asvIkAra kara sakatA ho| vyakti aise sAhasa se yukta honA cAhie ki vaha kisI bhI prakAra ke dhokhe va AvaraNa se bhinna satya ko dekha sake / ' galadazru bhakti ghAtaka isalie apane sAdhanA-patha meM zrI aravinda nirantara santulana banAye rakhane kI vAMchanIyatA para jora dete haiM / bhAvukatA kI ati taka pahuMcI huI vaiSNava-sAdhanA ke isI kAraNa ve prabala virodhI haiN| svayaM bhakti kA virodha unheM abhISTa nahIM thA varan usake sAtha jur3I huI galadazru bhAvukatA kA virodha thA, jo mastiSka ko asantulita banA detI hai| ve bhakti ke usa khatare se AgAha karate haiM jo saMvegoM ke ucchala vega ko jagAne kA kAraNa hotA hai| zrI aravinda-sAdhanA kA svarUpa svayaM zrI aravinda dvArA idhara-udhara chor3e gaye kucha saMketoM tathA anya srotoM se hameM unakI sAdhanA kI sAmAnya dizA, una vibhinna staroM kA jinase ve gujare tathA samaya-samaya para unake dvArA apanAye gaye pariSkaraNa, unakI paddhati ke viziSTa lakSaNa tathA antataH una atyadhika kaThina va kabhI-kabhI atIva pIr3Ajanaka sthitiyA~ jinakA unheM sAmanA karanA par3A-Adi bAtoM kA acchA paricaya prApta hotA hai| ajJAta ke anveSaNa kI abhinava paddhati unake anusAra yoga-sAdhanA eka sarvocca prakAra kA sAhasika abhiyAna tathA vyakti ke sampUrNa astitva va AtmA ke sAtha eka prayoga hai| unake mAmale meM yaha bAta vizeSa rUpa se ghaTita hotI hai kyoMki unhoMne sarvathA navIna AdhAroM kA sRjana karake svayaM ko adhyAtma kSetra ke ananveSita ajJAtasiMdhu kI uttAla urmiyoM ke havAle karake binA kisI guru kI sahAyatA ke khataroM se pUrNa bhISaNa mArgoM ko pAra kiyaa| sAmAnyataH jaba koI vyakti adhyAtma-patha kA anukaraNa karatA hai to use samasta bhautika sukhoM kA tyAga karanA hotA hai evaM vividha mAnasika va naitika saMgharSoM se gujaranA par3atA hai jinakI kucha jhalaka eka zabda 'marmabhedI' se prApta hotI hai| jaba eka bAra nirNaya le liyA gayA zrI aravinda pUrNa niSThA evaM uddezya kI tIvrAnubhUti se apane kArya meM juTa gaye jo unakI kArya paddhati kI viziSTatA thii| unakI sAdhanA ne zanaiH zanaiH unheM apanI AdhyAtmika pragati meM sahAyatA karanA prArambha kiyaa| uttarottara isakA vikAsa mAnavatA ke lie yoga ke rUpa meM huA aura antataH usane sArvabhauma yoga ke sAtha tAdAtmya sthApita kara liyaa| vaha zaktizAlI UrdhvagAmI vikAsa meM sacetana sAjhedArI tathA divya cetanA kI ora ArohaNa bana gyii| yaha spaSTa hai ki zrI aravinda kI sAdhanA ke itihAsa meM yoga kA eka vizeSa sthAna aura mahatva hai| yaha usa advitIya AdhyAtmika pragati ke sAtha vikasita huA jisa para unhoMne bala diyA thaa| divAkara kA kathana isa sambandha meM atyanta Gas
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ * 76 zrI puSkaramuni abhinandana grantha : navama khaNDa saTIka hai-"zrI aravinda ke jIvana meM yoga zabda kA vikAsakrama mahAtmA gAMdhI ke jIvana meM ahiMsA zabda ke gaharAte va vistRta hote mahatva yA gItA meM 'yajJa' zabda kI mahattA ke samAna thaa|'' yoga-saMzleSaNa kA prayAsa (pUrNayoga) yoga aura usakI kSamatA meM zrI aravinda kA vizvAsa divya meM unake vizvAsa kI bhA~ti hI gahana thaa| apane anubhavoM se puSTa isI vizvAsa ke sahAre ve apanI sAdhanA ke eka bAda eka vibhinna staroM ko pAra karate rhe| pANDicerI meM apanI sAdhanA ke prathama cAra varSoM meM aravinda ne apane "yoga-saMzleSaNa" kA abhyAsa kiyA aura takanIka kA pUrNa vikAsa kiyA jo pUrNayoga yA inTigrala yoga ke nAma se vikhyAta hai| isameM vastuoM kA pUrNa paridRzya aura paraspara virodhI pratIta hone vAlI bAtoM kA bhavya samanvaya dikhAI par3atA hai| apanI kaSTasAdhya sAdhanA ke dvArA eka pUrNa vyaktitva kA vikAsa evaM svayaM meM vidyamAna Antarika samarasatA kI khoja karake zrI aravinda ne vividha kSetroM meM sAmaMjasya sthApanA kI kuMjI khoja lii| unakI sAdhanA eka pUrNatara anubhava ke lie tIvra khoja thI jo AtmA va padArtha, puruSa va prakRti ke vAstavika dvaya ko saMyukta karane va samarasa banAne kI sAdha thii| unakI sAdhanA kI abhinava dizA kA AbhAsa apane anuja vArIna ko likhe gaye patra se hotA hai jo unhoMne yoga ke kSetra meM unake mArgadarzana hetu likhA thaa| unake yoga ke sAtha jur3A 'pUrNa' vizeSaNa isa patra meM vyakta unake vicAroM se bhalIbhAMti samajhA jA sakatA hai| prAcIna yoga paddhatiyoM kI carcA karate hue ve likhate haiM purAne yoga meM doSa yahI thA ki vaha mana, buddhi ko jAnatA, mana ke bhItara hI adhyAtma kI anubhUti pAkara santuSTa rahatA, kintu mana khaNDa ko hI Ayatta kara sakatA hai| vaha ananta khaNDa ko sampUrNa nahIM pakar3a sktaa| purAtana yoga praNAliyA~ adhyAtma va jIvana kA sAmaMjasya athavA aikya nahIM kara sakI, jagata ko mAyA yA anitya lIlA kahakara ur3A detI haiN| phala huA hai jIvana-zakti kA hrAsa aura bhArata kI avanati / zrI aravinda kA yoga unake dvArA anubhUta cAra siddhiyoM para AdhArita hai-(1) dezakAlAtIta zAnta brahma kI anubhUti jo lele ke sAtha sAdhanA karate hue prApta huI (2) vizvacetanA arthAt sarvatra bhagavAn darzana kI anubhUti jo alIpura jela meM prApta huI (3) parama sat cetanA kI anubhUti jisake do pakSa haiM--niSkriya brahma aura sakriya brahma (4) atimAnasika caitanya kI anubhUti jo sarvocca sat kI antima upalabdhi hai| unakA yoga unakI ina cAra anubhUtiyoM ke caukhambe para AdhArita hai| inakI siddhi kI samasta vidhi aura sAdhanA, mArga aura tarIke va khatare unhoMne spaSTa rUpa se samajhAye haiN| sAdhanA kA prasthAna bindu yogI ke rUpa meM prasiddhi prApta karane se bahuta pahale apanI patnI mRNAlinI devI ko likhe gaye eka patra meM zrI aravinda kI tIvra AdhyAtmika utkaNThA kA prakaTIkaraNa huA hai jisameM paramAtmA se sAkSAtkAra kI icchA ke unake sampUrNa vyaktitva para chA jAne kI bAta bhI kahI gayI hai| isa patra meM unhoMne yoga-sAdhanA ko apanA lakSyapUrti kA eka mAtra avalamba batAte hue sAdhanA ke prArambhika stara va vikAsa ke vibhinna caraNoM kI carcA kI hai| unhoMne batAyA ki yoga ke kSetra meM icchuka vyakti ko praveza kaise karanA caahie| prabhu ke prati pUrNa samarpaNa ve kahate haiM ki AkAMkSI ko hArdika prArthanAbhAva se paramAtmA ke prati samarpaNa karanA caahie| prabhu kA tabhI avataraNa hogA aura ve samasta kamiyoM ko dUra kara bhakta ko AzIrvAda deNge| yaha vastutaH pUrNayoga meM pahalA pATha hai jisakA bAda meM aravinda ne kramazaH savistAra pratipAdana kiyA hai| unhoMne isa bAta para bala diyA ki prabhu kA dvAra praveza ke lie icchuka kisI vyakti ke lie banda nahIM hai| gahana prArthanA ke mAdhyama se prabhu ke caraNoM meM svecchika hArdika samarpaNa bhakta ko paramAtmA se milAne meM samartha hogaa| isa yogabhUmi meM praveza pAne kI pahalI zarta hai abhiipsaa| kyA Apake bhItara isa sAMsArika jIvana se bhinna eka uccatara jIvana kI icchA hai ? yadi abhIpsA hai to ImAnadArI se usake lie prayatna karanA hogA aura ye donoM Izvara, guru va mArga meM vizvAsa hone para hI phaladAyI ho sakatI haiN| kyoMki mArga kI bAdhAeM DigA sakatI haiM isalie samarpaNa bhAva atyAvazyaka hai| Izvara ke prati pUrNa samarpaNa bAdhAoM para vijaya dilA skegaa| "ina cAra kIlaka aura argalAoM se susajjita hokara Apa nidhar3aka yogamArga meM Age bar3ha sakate haiM kintu sAdhanA meM gaphalata AtmaghAtI hotI hai, isalie nirantara sAvadhAnI aura caukasI Avazyaka hai|" prathama sopAna-mastiSka kI nIravatA aura zAnti zrI aravinda yaha mAnate haiM ki jaba taka mAnava-mana nIrava aura zAnta nahIM hotA taba taka kisI prakAra kA 00
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ aravinda kI yoga-sAdhanA 77 yogAbhyAsa sambhava nahIM hai / yaha zAnti do prakAra se prApta kI jA sakatI hai / sakriya rUpa se mastiSka ko khAlI karake yA taTastharUpa ke mastiSka meM calane vAlI kriyA kA mAtra draSTA rahate hue| kaThina pratIta hone vAle ina kAryoM kI kaThinAI prakRti ko na samajhane ke kAraNa aura bar3ha jAtI hai| nIravatA prApta karane kA sIdhA mArga hai jo bhI mana meM praveza kara rahA hai, use pakar3a kara bAhara pheMkanA / yahI paddhati zrI aravinda ne lele ke sAtha sAdhanA karate hue apanAI thii| ve svayaM likhate haiM "isake lie maiM lele kA atyadhika RNI haiM ki unhoMne isa satya kA sAkSAtkAra kraayaa| dhyAna ke lie baiTha jAo, unhoMne kahA, parantu kucha bhI soco nahIM, kevala apane mana kA nirIkSaNa karo, tuma vicAroM ko usake andara AtA dekhoge / ...."basa meM baiTha gayA aura vaisA hI kiyA / kSaNa bhara meM merA mana ucca parvata zikhara ke nirvAta AkAza kI bhA~ti zAMta ho gayA aura taba maiMne dekhA eka vicAra, phira dUsarA vicAra bAhara se spaSTa rUpa se A rahA hai / isake pUrva ki ve mere mastiSka meM ghusakara use apane adhikAra meM kara sakeM maiMne inheM jhaTaka kara dUra pheMka diyA aura tIna dina meM hI unase mukta ho gyaa| usI kSaNa siddhAntataH mere andara kA manomaya puruSa eka svatantra prajJA kiMvA virAT mana bana gayA jo vicAroM ke kArakhAne ke eka majadUra kI bhA~ti vaiyaktika vicAra ke saMkucita ghere meM ba~dhA nahIM thA balki sattA ke saikar3oM staroM se jJAna grahaNa karane lgaa|"10 khAlIpana kyA hai ? mastiSka ke khAlIpana kA manovaijJAnika svarUpa kyA hai ? usakA mUla tattva kyA hai ? isa viSaya meM ve kahate haiM-"mAnasika sattA kA mUla padArtha ekadama zAnta hai| koI vastu use Andolita nahIM kara sktii| vicAra yA vaicArika kriyAe~ jaba usameM praveza karatI haiM to vaisA hI hotA hai mAno vAyuhIna AkAza ko pakSI pAra kara rahe haiN| yaha ur3atA calA jAtA hai / kahIM koI halacala nahIM hotii| koI nizAna nahIM pdd'taa| mastiSka kA mUla DhA~cA hI isa prakAra ke tattva se banA hai jo zAzvata aura akSaya zAnti se nirmita hai| aisA mastiSka jisane yaha nIravatA aura zAnti pA lI hai, apanI prakriyA zurU kara sakatA hai| yaha prakriyA nihAyata saghana aura zaktizAlI hotI hai, to bhI mastiSka apanI maulika zAnti banAye rakhatA hai|" mastiSka ko nIrava va zAnta banAne kI isa prakriyA se aravindIya yoga-sAdhanA kA prArambha hotA hai| isa zAnti ke lie prayatna Avazyaka hai kyoMki adhikAMza loga azAnta jIvana ke itane abhyasta hote haiM ki yaha zAnti unheM bhayabhIta karane lagatI hai| use eka Thosa aura vyApaka AdhAra dene ke lie Avazyaka hai ki yaha prANika va zArIrika staroM taka bhI utare aura sampUrNa sattA ko sarAbora kara de| kintu yaha dRSTavya hai ki zAnti sahajarUpa se upalabdha ho jAtI hai, aisA nahIM hai aura yaha bhI nahIM ki eka bAra upalabdha ho jAye to sadaiva banI rhe| yaha satat prayatna kI prakriyA hai| mastiSka ke khAlIpana kA artha zUnyatA nahIM varan nIravatA aura zAnti hai| nIravatA kA artha jIvana se niSkriya honA nahIM hai varan eka mahattara cetanA ko hastagata karanA hai| zAnta hone ke lie kArya chor3ane kI AvazyakatA nahIM kyoMki usakI parIkSA kriyAzIlatA meM hI hotI hai| isa sambandha meM unhoMne apane eka ziSya ko likhA- "purAne yoga meM jIvana se alaga hokara Izvara ko pAnA cAhate haiN| ataH ve kahate haiM karma chor3a do| isa naye kA uddezya Izvara taka pahu~canA aura vahA~ se prApta pUrNatA ko jIvana meM utAranA hai / ataH hamAre lie karma anivArya hai|"11 caitya kA unmIlana prArthanA, AkAMkSA, bhakti, prema, samarpaNa Adi sAdhanA ke isa prathama caraNa ke mukhya sahAyaka tattva haiN| inake sAtha hI usa saba kucha ko, jo isa sAdhanA meM bAdhaka haiM, asvIkRta karanA Avazyaka hai| udAharaNa ke taura para ahaMkAra unakI sAdhanA meM sabase bar3A vighnakArI tattva mAnA gayA hai, jo sabhI burAiyoM kI jar3a hai| dUsarA caraNa mastiSka meM dhyAna kI ekAgratA hai jo bAda meM sira ke Upara dhyAna meM badala jAtI hai| isameM pahale zAnti utaratI hai athavA zAnti aura zakti sAtha-sAtha / jaba zAnti bhalI-bhA~ti pratiSThita ho jAtI hai taba uccatara yA divya zakti avatarita hokara hamAre bhItara kriyAzIla ho jAtI hai jise zrI aravinda caityapuruSa kA unmIlana kahate haiN| yaha caityapuruSa IzvarIya kiraNa yA jyoti hai jisake udaya ke bAda manuSya kA bauddhika ahaM naSTa ho jAtA hai isalie mastiSka IzvarIya satya ko abhivyakta karane kA sAdhana mAtra raha jAtA hai / jaisA ki pahale iMgita kiyA jA cukA hai zrI aravinda-yoga paramasattA ke lie nivedita hai, vyaktigata mukti hetu nahIM ataH ahaM-visarjana isa sAdhanA kI zAzvata zarta hai| yogAbhyAsI ko jAnanA cAhie ki usake bhItara sakriya zakti nirvaiyaktika aura ananta hai| jaba use yaha jJAta ho jAtA hai to caityapuruSa usakI sabhI kriyAoM kA saMcAlana apane hAtha meM letA hai| hRdaya ke pIche eka jhillI meM chipe isa caityapuruSa ko AsAnI se prApta nahIM kiyA jA sktaa|
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ 78 zrI puSkaramuni abhinandana grantha : navama khaNDa GGE Date UR unmIlana kaise jaba prANika aura mAnasika udvega naSTa ho jAte haiM, ahaM kA visarjana ho jAtA hai, mastiSka kI sImAe~ jAnakara vyakti parama-cetanA ke sammukha samarpaNabhAva se natazira khar3A ho jAtA hai to hRdaya-guphA meM chipI yaha jyotikiraNa bAhara A jAtI hai| Ananda isakA prathama lakSaNa hai / eka aisA Ananda jo udvegahIna para Thosa hotA hai| zAnta, gambhIra, niHsvArtha, yahI Ananda caityapuruSa ke jAgaraNa kA prathama lakSaNa hai| eka sahaja Ananda aura vyApakatA kI bhaavnaa| caityapuruSa kI avadhAraNA ko samajhAnA kaThina bhI hai aura sarala bhii| sarala isalie ki 'satprema' ke anusAra "eka zizu bhI ise jAnatA hai| kitanI nirdvantA se vaha haMsatA hai kyoMki vaha apane caityapuruSa meM hI rahatA hai| kaThina isalie ki jyoM-jyoM hama bar3e hote haiM, nAnA prakAra kI bhAvanAoM, vicAroM Adi ke kAraNa vaha svatodbhUta caityasthiti naSTa hone lagatI hai aura taba hama apanI AtmA kI bAta karane lagate haiN|"12 Izvara-jyoti se ekarUpatA prApti caityapuruSa ke unmIlana ke lie jo dvAra khulatA hai-use zrI aravinda oNpaniMga kahate haiN| caityakendra kA khulanA pramukhataH hameM vaiyaktika Izvara se jor3atA hai| yaha divyatA ko Antarika DhaMga se sambaddha karatA hai| yaha mukhya rUpa prema aura bhakti kA srota hai| sira ke Upara kendra kA khulanA hameM pUrNa divya se sIdhA jor3atA hai aura hamAre bhItara divya se cetanA ko janma detA hai| ise navajanma yA AdhyAtmikajanma kahA jA sakatA hai| jitanA jyAdA prema aura bhakti se hRdaya bharatA hai, jitanA adhika samarpaNa hotA hai utanA hI pUrNa sAdhanA kA vikAsa ho pAtA hai kyoMki avataraNa aura rUpAntara kA artha hI hai divya cetanA se adhika samparka aura saayujytaa| yahI sAdhanA kA maulika vicAratattva hai| isase spaSTa ho jAtA hai ki isameM hRdaya cakra aura sira ke Upara se mAnasika cakroM kA khulanA atyanta Avazyaka hai kyoMki hRdaya caityapuruSa ke lie khulA rahatA hai aura mAnasika cakra uccatara cetanA ke lie| kahanA na hogA ki caityapuruSa va uccatara cetanA kA yaha paraspara sahayoga siddhi ke lie Avazyaka hai| tAtkAlika va carama lakSya zrI aravinda kI isa sAdhanA ke tAtkAlika va carama lakSya bhinna-bhinna the| sarvocca sattA kA anirvacanIya, antardI aura saMyojaka anubhava isakA tAtkAlika lakSya thaa| unhoMne isakI prApti kI mUlabhUta zatoM ko pUrA karane kA prayatna kiyA-jaise naitika jIvana kA unnayana, icchAoM va saMvegoM kA pUrNa niyantraNa Adi / unakA carama lakSya saMkucita Atma kA pratyakSa jJAna, saMvedana, vicAra tathA mAnasa ke anya rUpAntaraNoM se pRthakkaraNa tathA isakA vAstavika Atma se tAdAtmya sthApita karanA thA jo samasta sacce jJAna kA AdhAra hai| yaha vAstavika Atma AtmaprakAzita, Atmasthita, aticaitanya brahmANDIya satya hai| ve isa sabameM vizvAsa karate the aura unakA dRr3ha vicAra thA ki isa satya kI khoja usa avasthA meM nahIM kI jAnI cAhie jaba bhautika jIvana meM nirAzA kA sAmanA karanA par3e varan isalie ki yaha mAnavIya AtmA kI vAstavika sAdha hai| zrI aravinda kI mAnyatA thI ki isa vidhi se vikasita honA samasta mAnavIya cetanA kI mUla prakRti hai kintu unakI dRSTi meM yaha carama avasthA yA yoga kA antima uddezya nahIM hai| unhoMne yaha anubhava kara liyA thA ki divya sattA ke sAdhana ke rUpa meM kArya karanA AtmA ke vilInIkaraNa yA nIravatA se uccatara AdhyAtmika sthiti hai| yahI kAraNa thA ki unakI dRSTi meM unakA sakriya rAjanaitika jIvana unakI AdhyAtmika sAdhanA ke mArga meM bAdhaka nahIM bana sakatA thA / ve rAjanaitika kSetra meM atyadhika uttejanApUrNa kAryoM meM saMlagna rahe phira bhI apane cetana-jIvana ke pratyeka kSaNa meM unakI sAdhanA satata rUpa se calatI rhii| isa sAdhanA kA uddezya svargaprApti yA nirvANaprApti nahIM balki jIvana aura sattA kA parivartana karanA thA aura vaha bhI kisI prAsaMgika ke taura para nahIM balki vizeSa aura mukhya uddezya ke taura para / sAdhanA : eka divya evaM bhavya saMgharSa isa sAdhanA meM jisa dhyeya kI khoja karanI thI vaha vyakti ke hita ke lie bhagavAna ke sAkSAtkAra kI vyaktigata upalabdhi nahIM hai varan abhIpsita vastu hai cetanA kI vaha zakti jise kriyAkSetra meM utAranA hai jo abhI pArthiva prakRti meM, yahA~ taka ki AdhyAtmika jIvana taka meM saMgaThita yA pratyakSataH kriyAzIla nahIM hai| phira bhI itanA mahAn uddezya prArambha meM atyanta sarala rUpa meM dikhAyI par3atA hai| isakA vAstavika svarUpa samajhane kA prayAsa karate haiM to jo bhavya dRzya ubharatA hai vaha kucha isa prakAra hai-satya ke anusaMdhAna ke lie saMgharSarata eka mAnavIya AtmA kintu jyoM-jyoM
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ aravinda kI yoga-sAdhanA 76 vaha agrasara hotI hai vaha mahAkAvya ke nAyaka ke rUpa meM dikhAyI detI hai jo bAhya va Antarika virodhI zaktiyoM se mAnavatA ke mArga ko sugama banAne hetu yuddha meM saMlagna hai| vastutaH unakI sAdhanA mastiSka, jIvana va padArtha para atimAnasika cetanA ke vijaya ke mArga ko bhAvI pIr3hiyoM ke lie sunizcita karane ke lakSya para kendrita thii| atimAnasa kI avadhAraNA atimAnasa kI avadhAraNA ke vivecana ke binA zrI aravinda kI yoga-sAdhanA ke vaiziSTya ko samajhanA asambhava hai| unakI yogapaddhati meM isakA atyanta mahattvapUrNa sthAna hai| isakI sarala DhaMga se isa prakAra vyAkhyA kI jA sakatI hai| hama Amataura para yaha mAnakara calate haiM ki mAnava-mana hI hamAre isa indriyagocara jagata meM astitva kA kA sarvocca rUpa hai aura yaha rUpa kevala Izvara se hI nimnatara hai| aravinda-darzana kA prArambha hI isa mAnyatA ke asvIkaraNa se hotA hai| unake anusAra Izvara mAnava-cetanA meM sIdhe nahIM utrtaa| brahma athavA aticaitanya aura mana yA sAdhAraNa-caitanya ke bIca eka kar3I Avazyaka hai| isa kar3I yA bIca kI sattA ko zrI aravinda atimAnasa kahate haiN| unake anusAra kevala atimAnasa ke mAdhyama se hI mana brahma taka uTha sakatA hai aura brahma mana taka utara sakatA hai| atimAnasa brahma ke tInoM pakSoM ko vibhAjita yA pRthak kiye binA hI vikasita karatA hai| yaha vyApaka aura sRjanazIla hai| ve isakA varNana isa prakAra karate haiM "vaha cetanA zakti kI eka kSamatA hai jo Izvara ko abhivyakta karatI hai, Izvara se janma letI hai aura usake svarUpa ke aMza ko prApta karatI hai| na to vaha zUnya kI upaja hai, na kalpanAoM kI racayitA / vaha cetana sattA hai jo apane avinAzI aura nitya padArtha ko anitya rUpoM meM DhAlatI haiN|" atimAnasa ke stara para hI vAstavika bodha yoga-sAdhanA ke prArambhika svarUpa va atimAnasa kI carcA karate hue ve apane anuja ko likhe pUrvokta patra meM likhate haiM-"pahale mAnasika stara para anubhUti pAkara, mana ko adhyAtma-rasa se plAvita kara adhyAtma-prakAza se prakAzamAna karanA hotA hai| isake bAda Upara uThanA arthAt atimAnasa meM uThe binA jagat ke zeSa rahasya jAnanA asambhava hai| vahIM AtmA aura jagat, adhyAtma aura jIvana-dvandva kI avidyA naSTa hotI hai| usa samaya jagata ko mAyA kahakara nahIM dekhA jAtA / jagat bhagavAna kI sanAtana lIlA, AtmA kA nitya vikAsa hai| usI samaya bhagavAna ko pUrNa rUpa se jAna pAnA sambhava hotA hai / gItA meM jise "samagra mAM jJAtuma" kahA gayA hai| annamaya deha, prANa, mana, buddhi, vijJAna Ananda yaha huI AtmA kI paMcabhUmi / jitanA U~cA uTho-manuSya ke AdhyAtmika vikAsa kI carama siddhi kI avasthA utanI hI nikaTa AtI hai| atimAnasa meM uThane se Ananda meM uThanA sahaja ho jAtA hai| akhaNDa ananta Ananda kI avasthA meM sthira pratiSThA hotI hai| kevala trikAlAtIta parabrahma meM nahIM-deha meM, jagata jIvana meN| pUrI sattA, pUrNa caitanya, pUrNa Ananda vikasita hokara jo jIvana meM mUrta hotA hai-vaha ceSTA mere yoga-pantha kA mUla sUtra hai|" atimAnasa meM uThanA duHsAdhya yadyapi zrI aravinda parabrahma ke caitanya kI anubhUti ke lie apanI sAdhanA meM atimAnasa ko atyanta mahatvapUrNa sthAna dete haiM kintu isakI prApti eka duSkara kArya hai, aisA ve svayaM svIkAra karate haiN| vArIna ko likhe gaye patra meM ve batAte haiM-"isa prakAra honA sahaja nhiiN| ina pandraha varSoM ke bAda meM kevala mAnasa ke tIna staroM ke nimnatara stara meM pahuMcakara nIce kI sabhI vRttiyoM ko usameM khIMcakara lAne ke liye udyogarata huuN| jaba yaha siddhi pUrNa hogI taba bhagavAna mere dvArA dUsaroM ko alpa AyAsa meM atimAnasa kI siddhi deMge, isameM kucha sandeha nhiiN| tabhI merA asalI kArya prArambha hogaa| maiM karmasiddhi ke lie adhIra nahIM huuN| jo honA hai bhagavAna ke nirdiSTa samaya meM hogaa| unmatta kI taraha daur3akara kSudra 'ahaM' kI zakti se karmakSetra meM kUda par3ane kI merI pravRtti nahIM hai| yadi karmasiddhi nahIM ho to bhI dhairyacyuta nahIM huuNgaa| yaha kAma merA nahIM, bhagavAna kA hai|"15 sacce arthoM meM pUrNatA ko ora abhimukha zrI aravinda ne pArthiva jIvana ke divyakaraNa hetu jo sAdhanA-paddhati apanAyI aura vikasita kI use pUrNayoga satya hI kahA gayA hai| yaha kevala sampUrNa aura vyApaka hone ke artha meM hI pUrNa na hokara, isa artha meM bhI pUrNa hai ki isameM yoga aura anya sAdhanA-paddhatiyoM ke atyadhika gatizIla evaM sthAyI pahaluoM kA saMzleSaNa kiyA gayA hai| guhya evaM anya pahaluoM kA mahatva kSINa kara diyA gayA hai aura mukhyataH AdhyAtmika pahala para bala diyA gayA hai| ise
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ 80 zrI puSkaramuni abhinandana grantha : navama khaNDa Adhunika zabdAvalI meM prastuta kiyA gayA hai tAki loga ise bhalI-bhAMti samajha skeN| sarvopari, yaha yoga ko eka sAmAjika uddezya prApti kA sAdhana banAnA cAhatI hai kintu kisI saMkIrNa artha meM nahIM, varan samasta mAnavatA ke divyakaraNa ke vyApaka artha meN| unakI apUrva upalabdhi yaha hai ki jisa samaya anya loga vizva dRSTiyoM aura abhivRttiyoM ke bAre meM sAmAnya rUpa meM carcA karake hI santuSTa the, unhoMne eka sampUrNa aura vyApaka paddhati kA nirmANa kiyaa| unhoMne darzana ke sabhI paramparAgata praznoM ke uttara diye haiM, unhoMne 'kyoM' aura 'kaise' kI, pApa aura duHkha ke astitva kI, mAnava jJAna ke srotoM va prakAroM kI, malyoM ke svarUpa kI vyAkhyA karane kA prayAsa kiyA hai| unakA dhyAna isa bAta para itanA nahIM hai ki hamArA uttarAdhikAra kyA hai athavA ki Aja hama kyA haiM balki isa para hai ki hameM abhI kyA hotA hai ? yahI kAraNa hai ki ve ananta AzAvAda kA sandeza dete haiM / palAyanavAda aura nivRttiparakatA ko AdhyAtmika abhinati kA lakSaNa svIkAra nahIM karate / samakAlIna yuga meM sabhI prakAra kI saMkIrNatAoM jo ki tathAkathita AdhyAtmikatA ke nAma para pracalita haiM, se Upara uThakara mahAyogI zrI aravinda ne eka aise vizva-samAja kA nirmANa karane hetu apanI sAdhanA kI jahA~ mAnava ekatA kA Adarza sabhI prakAra se sAkAra rUpa grahaNa kara skegaa| eka aisA samAja jisameM divya cetanA kA avataraNa hone ke phalasvarUpa tanAva evaM vaimanasya ko janma dene vAlI pravRttiyoM kA sarvathA lopa ho jAyegA aura hogI eka avicala akhaNDa zAnti jisameM jIvana kI sArthakatA kA anubhava ho skegaa| rAkhyA karane kA prayAsa pApa aura duHkha kA kiyaa| unhoMne darzana kA sandarbha aura sandarbha sthala . 1 Ara. Ara. divAkara-mahAyogI (aMgrejI), pR0 163 2 rAmadhArIsiMha dinakara-saMskRti ke cAra adhyAya, pR0 616 3 Ara. Ara. divAkara-'mahAyogI' meM uddhRta, pR0 128-126 4 jIna harbarTa-pAyaniyara Apha suprAmenTala eja, pR060 5 dilIpakumAra rAya-"tIrthaMkara"-Ara. Ara. divAkara kRta 'mahAyogI' ke pR0 165 para uddhRta / 6 zrI aravinda ivaniMga TAksa-dvitIya bhAga, pR0 224 7 Ara. Ara. divAkara-pUrvokta, pR0 131 8 zivaprasAdasiMha-uttarayogI, pR0 342 6 mAdhava paMDita-sAdhanA ina zrI aravindoja yoga, pR0 31-32 10 zrI aravinda-apane tathA mAtAjI ke viSaya meM pR0 75 11 zrI aravinda leTarsa, bhAga 2, pR0 7 12 satprema-zrI aravindo oNra da eDaveMcara Apha kaoNnaziyasanaisa pR0 63 13 zrI aravinda-da lAipha DivAina, pR0 177 14 zrI aravinda dvArA vArIna ko 7 apraila, 1920 ko likhA patra-zivaprasAdasiMha kRta 'uttarayogI' ke pR0235 para uddhRta / 15 uparyukta vahI, pR0 235 C c