Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ aprakAzita prAkRta zatakatraya - eka paricaya DaoN0 prema sumana jaina zrI ailaka pannAlAla sarasvatI bhavana, ujjaina ke grantha bhaNDAra kA julAI, 1984 meM avalokana karate samaya prAkRta bhASA meM racita zatakatraya kI eka pANDulipi prApta huI / yaha pANDulipi vi0 saM0 1981 meM Azvina sudI caturthI, budhavAra ko likhI gayI hai / isameM racanAkAra aura racanAkAla kA ullekha nahIM hai / yaha eka saMgraha grantha pratIta hotA hai / isalie isameM lekhaka yA saMgrahakartA kA nAmollekha nahIM hai / prAkRta sAhitya ke itihAsa meM bhI aise kisI lekhaka kA nAma nahIM milatA, jisane zatakatraya kI racanA kI ho / isa pANDulipi meM kula 32 panne arthAt 64 pRSTha haiM / bar3e akSaroM meM dUra-dUra likhAvaTa hai / eka pRSTha meM prAkRta kI kula 7 paMktiyA~ haiM / lagabhaga 9 zabda eka paMkti meM haiM / panne lagabhaga 11 iMca lambe evaM 8 iMca caur3e haiM / isa prAkRta zatakatraya meM prathama indriyazataka, dvitIya vairAgyazataka evaM tRtIya AdinAthazataka kA varNana hai / zatakatraya se bhartRhari ke zatakatraya kA smaraNa hotA hai, jisameM nIti, vairAgya aura zRMgArazataka sammilita haiN| unase isa prAkRta zataka kA koI sambandha nahIM hai / kevala nAma - sAmya hai / jaina AcAryoM meM kharataragaccha meM jinabhadrasUri ke ziSya dehar3asuputra zrI ghanadarAja saMghapATI ne saM0 1490 meM maMDapadurga meM eka zatakatraya kI racanA kI thii| kintu yaha zatakatraya saMskRta bhASA meM hai / isameM bhartRhari ke anusaraNa para nIti, vairAgya evaM zRMgAra zataka kI hI racanA kI gayI hai / prAkRta zatakatraya kI eka sAtha koI dUsarI pANDulipi kI sUcanA abhI taka prApta nahIM hai / ataH isI ujjaina bhaNDAra kI pANDulipi ke AdhAra para ina tInoM zatakoM kA saMkSipta paricaya yahA~ prastuta kiyA jA rahA hai / 1 - iMdriya zataka 'indriya zataka' nAmaka pANDulipiyA~ kaI jaina bhaNDAroM meM upalabdha haiM / nimnAMkita grantha kI pratiyA~ prAkRta bhASA kI ho sakatI haiM 1. veleNakara, eca0 DI0; jinaratnakoza, pR0 370 / 2. (ka) kAvyamAlA ke guccha 13 naM0 69 meM nirNayasAgara presa bambaI se prakAzita / (kha) nAhaTA, agaracanda 'jaina zataka sAhitya' nAmaka lekha guru gopAladAsa baraiyA smRti grantha, sAgara, 1967, pR0 24-538 / 3. jinaratnakoza, pR0 40 /
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ DaoN. prema sumana jaina (1) bhaNDArakara oriyanTala risarca insTITyUTa, pUnA, kalekzana naM0 pAMcavA ( 1884-87 ) grantha nN01170| (2) lIbar3I jaina grantha bhaNDAra, pothI naM0 578 / (3) jainAnanda grantha bhaNDAra, gopIpurA, sUrata, pothI naM0 1648 / bhImasI mAneka, bambaI dvArA 'prakaraNaratnAkara' ke bhAga cAra meM eka 'indriya parAjaya zataka' prakAzita huA hai| yaha pustaka dekhane ko nahIM milI / ho sakatA hai isakA aura prAkRta iMdriyazataka kA koI sambandha ho| racanAkAra ke nAma kA ullekha kahIM nahIM hai / indriyaparAjaya zataka para saM0 1664 meM guNavinaya ne eka TIkA bhI likhI hai|' prAkRta indriyazataka kA prArambha isa prakAra hotA haiAdi aMza OM namaH siddhebhyaH / / so ca va sUro so ceva paMDiyo taM pasaMsimo niccaM / iMdiya corehi sayA na luhiyaM jassa caraNaghaNaM // 1 // iMdiya cavalA turago duggai maggANudhAviNo NiccaM / bhAviya bhavassa rUvo ruMbhai jiNavayaNarissIhiM / / 2 / / iMdiya dhuttANamaho tilaMtusamittaMpi disu mA psro| jai diNNo to nouM jattha khaNo varisa koDi samo // 3 // aMtima aMza dukkarAme ehi kayaM jehiM samatthehi juvaNacchahi / bhaggAiMdiyasaNNaM dhiipAyAraM vi laggehiM / / 99 // te dhaNNA tANaM Namo dAso'haM tANa saMjamadhArANaM / aha ahacchi pirIo jANa Na hiyae khuDakati // 10 // kiM bahuNA jai vacchasi jIva tumaM sAsayaM suhaM arUaM / tA piasu visaivimuho saMvegarasAyaNaM Nicca / / 101 / / // iti zrIiMdriyazataka samAptaM / / isa iMdriya zataka meM kula 101 prAkRta gAthAe~ haiN| ina gAthAoM ke Upara purAnI hindI meM TippaNa bhI likhe hue haiN| inameM se kucha udAharaNa yahA~ draSTavya haiMgAthA-1 soi sUramA puruSa soi puruSa paMDita te havai prasaMsyajyo nityaM / jeha iMdiyarUpiyA cora sadA / __ tehane nathI lUTAvyA caritarUpa dhanu / 1. vahI, pR0 40, kAntivijaya jI kA nijI saMgraha, bar3audA / .
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ aprakAzita prAkRta zatakatraya-eka paricaya gAthA-2 iMdIrUpa cavala turaMgama durgati mArga nai ghAvata uthai sadA / svabhAviu saMsArasvarUpa ruMghai zrIvItarAganA vacana mAragavoroi / / gAthA-3 iMdiya dhUrata nai aho uttama tilavAkU kasamAtra desimA / pasaravA jau dIyau tau lIghau jahA~ eka kSaNa varasanI koDi sarIkho dukhamaya / isa indriyavijayazataka meM kAmabhogoM ke duSpariNAmoM kA varNana kiyA gayA hai| prasaMgavaza nArI ko duHkhoM kI khAna kahA gayA hai| jIvoM ko itanA mUr3ha aura ajJAnI kahA gayA hai ki ve viSayabhogoM ke jAla meM jAnate hue bhI phaMsa jAte haiN| kyoMki unheM apane svarUpa kA patA nahIM hai| jo svAbhimAnI vyakti mRtyu ke Ane para bhI kabhI dIna vacana nahIM bolate haiM, ve bhI nArI ke premajAla meM phaisakara usakI cATukAritA karate haiM / yathA maraNe vi dINavacaNaM mANadharA je NarA Na jaMpaMti / te vi hu kuNaMti lalliM bAlANaM-neha-gahillA // 68 // itihAsa kA eka udAharaNa dete hue kavi kahatA hai ki yAdavavaMza ke putra, mahAn AtmA, jinendra neminAtha ke bhAI, mahAvratadhArI, caramazarIrI rathanemi bhI rAjamati se viSayoM kI AkAMkSA karane lagate haiN| jaba usa jaisA meruparvata sadaza nizcala yati bhI kAmarUpI pavana se caMcala ho uThA taba pake hue pattoM kI taraha sAmAnya anya jIvoM kI gati kyA kahI jAya jaunaMdaNo mahappA jiNabhAya vayadharo crmdeho| rahaNemi rAyamaI, rAyamaI kAsihI visayA / / 70 // mayaNapavaNeNa jaiM tAriso vi suraselaniccalA cliyaa| tA pakkapattasattA Naiya sattANa kA vattA / / 71 / / ___ isIlie viSaya-kAmabhogoM se mana ko virakta kara jinabhAva meM abhyAsa karanA cAhiye / aise saMyamadhArI yogiyoM kA dAsa bananA bhI zreyaskara hai| 2-vairAgya zataka nIti aura adhyAtma viSayaka prAkRta racanAoM meM vairAgya zataka nAmaka racanA bahuta pracalita rahI hai| yadyapi isakA kartA abhI taka ajJAta hai| isakA dUsarA nAma 'bhava-vairAgyazataka' bhI prApta hotA hai| yaha racanA saMskRtavRti evaM gujarAtI anuvAda sahita 3-4 bAra prakAzita ho cukI hai|' 1. (ka) kacarabhAI gopAladAsa, ahamadAbAda, sana 1895 / (kha) horAlAla haMsarAja jAmanagara, 1914 / (ga) devacanda lAlabhAI jaina pustakoddhAra granthamAlA, 1941 / (gha) syAdvAda saMskRta pAThazAlA, khaMbhAta, 1948 /
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ DaoN0 prema sumana jaina phira bhI isake prAmANika saMskaraNa prakAzita karane kI AvazyakatA hai| usake liye vibhinna pANDulipiyoM kA milAna karanA hogaa| ujjaina ke sarasvatI bhavana se prApta pANDulipi ke namUne ke rUpa meM isa racanA ke Adi evaM anta kI kucha gAthAe~ yahA~ prastuta haiN| Adi aMza saMsAraMmi asAre natthi suhaM vAhi veyaMNA pavare / jANato iha jIvo Na kuNaI jiNa desiyaM dhammaM / / 1 / / ajjaM kallaM purapuNNaM jIvA citaMti atthi saMpatte / aMjali-gahiyammi toyaM galaMtimAuM Na picchati / / 2 / / / jaM kalleNa kayavvaM taM ajja ciya kareha turamANaM / bahu-vigdhohamuhutto mA avaraNhaM paDivakhehiM / / 3 / / aMtima aMza caugaiNaMta duhANala palitta bhavakANaNe mahAbhIme / sevasu re jIva ! tumaM jiNavayaNaM amiyakuMDasammaM / / 104 / / visame bhavamarUdese aNaMtaduha gimhatAva setatte / jiNadhamma kapparUkkhaM sarisa tuma jIva sivasUhayaM / / 105 // kiM bahuNA tahadhammo jaiavva jaha bhavodahiM ghoraM / lahu tariumaNaMta suhaM lahai jiyau sAsayaM ThANa / / 106 / / iti vairAgyazatakaM sampUrNam / / dvitIyam // isa vairAgyazataka meM saMsAra se vairAgya utpanna karane ke liye zarIra, yauvana aura dhana kI asthiratA kA varNana kiyA gayA hai| saMsAra kI kSaNabhaMguratA ke dRzya upasthita kiye gaye haiN| saMsAra ke sabhI sukhoM ko kamalapatte para par3I huI jala ko baMda kI taraha caMcala kahA gayA hai| isa zataka meM kAvyAtmaka bimboM kA adhika prayoga kiyA gayA hai| vyakti ke akelepana kA citraNa karate hue kahA gayA hai ki mAtA-pitA, bhAI Adi parivAra ke loga mRtyu se prANI ko usI prakAra nahIM bacA sakate haiM jisa prakAra siMha ke dvArA pakar3a liye jAne para mRga ko koI nahIM bacA sakatA / yathA ___jaheha sIho va miyaM gahAya macc naraM Nei hu aMtakAle / . Na tassa mAyA va piyA na bhAyA kAlaMmi taMmi saharA bhavaMti // isaliye cintAmaNi ke samAna dharmaratna ko prApta kara saMsArabandhana se chUTane kA prayatna karanA caahiye| AdinAtha zataka 'AdinAtha dezanAzataka' nAmaka prAkRta racanA kA ullekha milatA hai| kintu AdinAthazataka nAmaka kisI anya racanA athavA pANDulipi kI jAnakArI nahIM hai| ujjaina ke grantha bhaNDAra se 1. zAstrI nemicandra prAkRta bhASA evaM sAhitya kA AlocanAtmaka itihAsa, pR0 387 / 2. jaina granthAvali, 10 208 /
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ aprakAzita prAkRta zatakatraya - eka paricaya 97 prApta prAkRta kA yaha AdinAthazataka nayA ho sakatA hai| isa AdinAthazataka kI prAkRta gAthAoM ke Upara hindI TippaNa bhI nahIM diye gaye haiM / isakA nAma AdinAthazataka kyoM diyA gayA hai, yaha pANDulipi ko par3hane se jJAta nahIM hotaa| kyoMki isameM AdinAtha ke jIvana kI koI ghaTanA nahIM hai / jaina dharma kA pravartaka hone ke nAte AdinAtha kA nAma zAyada isaliye diyA gayA hai ki isa zataka meM jo kahA gayA hai vaha bhI jaina-dharma kA mUla upadeza hI hai / isa zataka meM manuSya janma kI durlabhatA, karmoM kI prabalatA evaM saMsAra kI vicitratA kA varNana hai / azaraNa bhAvanA ko jAnakara zIghra dharma karane kI bAta isameM kahI gayI haiasaraNa maraMti iMdA - baladeva vAsudeva cakkaharA / tA eaM nAUNaM kahi dhammu yaM // 21 // manuSya janma prApta kara lene para bhI dharmabodhi kA lAbha sabhI ko nahIM ho pAtA hai / kavi kahatA hai ki 72 kalAoM meM nipuNa vyakti bhI svarNa aura ratna ko to kasauTI meM kasakara pahacAna legA, kintu dharma ko kasauTI meM kasane meM vaha vyakti bhI cUka jAtA hai / yathA Adi aMza kavi kI mAnyatA hai ki dharma se hI vyakti, 9 nidhiyoM kA svAmI, 14 ratnoM kA adhipati evaM bhArata ke chaha khaNDoM kA svAmI cakravartI rAjA hotA hai / sAmAnya upalabdhiyoM kA kahanA hI kyA ? isa grantha kI kucha gAthAoM ke paricaya ke liye Adi evaM anta kI gAthAe~ yahA~ dI jA rahI haiM / aMtima aMza 13 vAvattarikalA kusalA cukkaMti dhammaka saNA kasaNAe kaNayarayaNAe / tesi vi dhammuttidunneu // 77 // atha zrI AdinAtha jI zatakamAraMbhaH saMsAre natthi suhaM jamma jarAmaraNaroga-sogehi / taha bihu micchaMdha jIvA Na kuNaMti jiNaMdavaradhammaM // 1 // mAI jAla sarisaM vijjAca makkArasacchahaM savvaM / sAmaNNaM khaNa-diTTha khaNaNaTTaM kApaDivaccho // 2 // kokasa iccha saya ko va paro bhavasamudda-bhavaNammi | macchuvva bhamaMti jIA milati puNa jaMpi dUraM // 3 // ArogarUva dhaNa-sayaNa-saMpayA mAusohagga | saggApavaggagamaM NaM hoi viSNeNa dhammeNaM // 83 // jattha na jarA Na maccU vAhiNa na ca savvadukkhAI / saya sukkhami vi jIvo vasai tahi savva kAlaMmi // 84 // tuMbalaggANo bhamaMti saMsAra-kaMtAre sammatajIvA / arayavva ra tiriA nahuti kayAvi suhamANusadevehi upajjitA sivaM jaMti // 85 // // iti zataka trikaM //
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ DaoN0 prema sumana jaina iti zrI AdinAtha svAmI zataka sampUrNam / zubhamiti Azvana zukla caturthI budhavAsareSa vikramIyAnda 1981 / isa taraha ajJAta kavi dvArA prAkRta meM racita yaha zatakatraya nIti, dharma, evaM vairAgya viSaya kI eka mahatvapUrNa racanA hai| vibhinna pANDulipiyoM ke adhyayana se isakA prAmANika saMskaraNa taiyAra karane kI jarUrata hai| hindI anuvAda ke sAtha yadi yaha prakAzita kiyA jAya to svAdhyAya ke liye yaha upayogI grantha hogaa| bhartRhari ke zatakatraya kI bhA~ti vidvat-jagat isa prAkRta zatakatraya se bhI paricita ho skeNge| adhyakSa, jaina vidyA evaM prAkRta vibhAga, sukhAr3iyA vizvavidyAlaya, udayapura / -21, sundaravAsa udayapura ( rAja0) 1. isa zatakatraya kI pANDulipi kI prApti hetu paM0 dayAcandra jI zAstrI, vyavasthApaka, ai0 pannAlAla sarasvatI bhavana, ujjaina ke prati AbhAra / * isa lekha meM ullikhita indriya (parAjaya) zataka aura vairAgyazataka prakAzita hai aura unakI Adi anta kI gAthAe~ samAna haiN|-smpaadk