Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza ke mahAkavi svayambhU : vyaktittva evaM kRtittva mahAkavi svayaMbhUdeva kA apabhraMza sAhitya ke kaviyoM meM mahattvapUrNa avadAna hai| puSpadanta ne unheM vyAsa, bhAsa, kAlidAsa, bhAravI aura bANa ke samakakSa kavi mAnA hai| ve 'mahAkavi', 'kavirAja', 'kavi cakravartI' jaisI upAdhiyoM se sammAnita the| yadyapi svayaMbhU kI tIna mahattvapUrNa kRtiyA~ Aja bhI avikala rUpa se upalabdha haiM, phira bhI unase unake jIvana ke sambandha meM bahuta kama jAnakArI upalabdha hotI hai| unakI ina kRtiyoM meM unake janma-sthAna, kula, paramparA, samaya Adi ke sambandha meM bahuta kama sUcanAe~ prApta haiN| jahA~ taka svayaMbhU ke pArivArika jIvana kA prazna hai, hameM mAtra itanI hI jAnakArI prApta hai ki unake putroM meM eka putra kA nAma tribhuvanasvayaMbhU thA, jisane apane pitA kI adhUrI kRti ko pUrNa kiyA thaa| isake sAtha hI svayaMbhU kI kRtiyoM meM unake pitA mArutadeva aura mAtA padmanI ullekha milatA hai| unhoMne yaha bhI kahA hai ki unakI mAtA padmanI padma ke samAna hI sundara thiiN| ina sAmAnya sUcanAoM ke atirikta unakI vaMza paramparA Adi kI vistRta jAnakArI aprApta hai| svayaMbhU kI do patniyA~ thIM eka amRtAmbA aura dUsarI aadityaambaa| paNDita nAthUrAma premI ne unakI tIsarI patnI suambA kA bhI anumAna kiyA hai, jo sambhavataH unake putra tribhuvanasvayaMbhU kI mAtA thiiN| svayaMbhU kA kAla jahA~ taka svayaMbhU ke samaya kA prazna hai unakI kRtiyoM meM kahIM bhI racanAkAla kA koI spaSTa ullekha nahIM milatA hai phira bhI unhoMne apanI kRtiyoM meM bANa, zrIharSa, raviSeNa Adi kA smaraNa kiyA gayA hai, isase kucha anumAna lagAyA jA sakatA hai| raviSeNa ke padmacaritra kA racanAkAla I0 san 677 mAnA jAtA hai| ata: itanA nizcita hai ki svayaMbhU I0 san 677 ke pazcAt hI hue haiN| puna: puSpadanta ne apane mahApurANa meM apane pUrvavartI kaviyoM meM svayaMbhU kA ullekha kiyA hai| puSpadanta ke mahApurANa kA racanAkAla I0 san 960 hai| ata: itanA nizcita hotA hai ki svayaMbhU I0 san 677
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ se 960 ke bIca kabhI hue haiN| svayaMbhU dvArA raviSeNa kA ullekha tathA jinasena kA anullekha yaha bhI sUcita karatA hai ki ve jinasena ke kucha pUrva hI hue hoNge| jinasena ke harivaMzapurANa kA racanAkAla I0 san 783 mAnA jAtA hai, ata: svayaMbhU kA samaya I0 san 677 se I0 san 783 ke madhya bhI mAnA jA sakatA hai| yadyapi yaha eka abhAvAtmaka sAkSya hai isIlie pro0 bhayANI ise mAnya nahIM karate haiN| sambhavata: unake isa kathana kA AdhAra svayambhU dvArA rASTrakUTa rAjA dhruva ke sAmanta dhanaJjaya kA apane AzrayadAtA ke rUpa meM ullekha hai| unhoMne paumacariu ke vidyAdhara kANDa meM svayaM hI yaha ullekha kiyA hai unhoMne dhruva ke hetu isakI racanA kii| itihAsakAroM ne rASTrakUTa rAjA dhruva kA kAla I0 san 780 se 794 mAnA hai| svayambhU inake samakAlIna rahe hoNge| svayambhU dvArA apanI kRtiyoM meM kANDoM kI samApti meM vAroM, nakSatroM Adi kA ullekha to kiyA gayA hai| kintu durbhAgya se saMvat kA ullekha kahIM nahIM hai| inake anusAra pillAI paJcAGga ke AdhAra para pro0 bhayANI ne yaha mAnA ki yuddhakANDa 31 maI, 717 ko samApta huA hogaa| kintu yaha mAtra anumAna hI hai, kyoMki yahA~ saMvat ke spaSTa ullekha kA abhAva hai| phira bhI itanA to sunizcita hai ki svayambhU I0 san kI 8 vIM zatAbdI ke uttarArdha evaM navIM zatAbdI ke pUrvArdha arthAt I0 san 751 se 850 ke bIca kabhI hue haiN| svayaMbhU kA sampradAya jahA~ taka svayambha kI dharma paramparA kA prazna hai yaha spaSTa hai ki ve jaina paramparA meM hue haiM yadyapi unake putrAdi ke nAmoM ko dekhakara aisA anumAna kiyA jA sakatA hai ki unake kula kA sambandha zaiva yA vaiSNava paramparA se rahA hogaa| kintu merI dRSTi meM yaha kalpanA isalie samIcIna nahIM lagatI hai ki yadi ve zaiva yA vaiSNava paramparA meM hue hote to nizcita hI vAlmIki kI rAmakathA kA anusaraNa karate na ki vimalasUri yA raviSeNa kI rAmakathA kaa| puna: unake dvArA riTTanemicariu Adi kI racanA se bhI yaha spaSTa ho jAtA hai ki unakA sambandha jaina paramparA se rahA hogaa| isakA spaSTa pramANa yaha hai ki puSpadanta ke mahApurANa ke saMskRta TippaNa meM unheM spaSTatayA ApalIyasaMghIya (yApanIyasaMghIya) kahA gayA hai| DaoN. kiraNa sIpAnI ne unake vyaktitva Adi ke sambandha meM vistRta carcA karate hue svayambhU kI dhArmikasahiSNutA evaM vaicArika udAratA ke AdhAra para jo yaha niSkarSa nikAlA hai ki ve kaTTaratAvAdI digambara sampradAya kI apekSA jaina dharma ke samanvayavAdI yApanIya sampradAya se sambandhita rahe hoMge, ucita to hai| phira bhI merI dRSTi meM svayambhU kA mAtra sahiSNu aura udAravAdI honA hI unake yApanIya hone kA pramANa nahIM hai, isake atirikta bhI aise aneka pramANa haiM jisake AdhAra para unheM yApanIya sampradAya kA mAnA jA sakatA hai| :
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1. svayambhU ne bhI apane rAmakathA ke srota kI carcA karate hue raviSeNa kI paramparA kA anusaraNa kiyA hai| ve bhI isa kathA ko mahAvIra, indrabhUti, sudharmA, prabhava, kIrti tathA raviSeNa se prApta batAte haiN| apane kathAsrota meM prabhava Adi kA ullekha yahI siddha karatA hai ki ve yApanIya paramparA se sambaddha rahe hoMge kyoMki digambara paramparA meM prabhava kA ullekha nahIM haiN| unakI rAmakathA meM bhI vimalasUri ke 'paumacariya' tathA raviSeNa ke 'padmacarita' kA anusaraNa huA hai| unhoMne digambara paramparA meM pracalita guNabhadra kI rAmakathA kA anusaraNa nahIM kiyA hai| isase bhI yahI siddha hotA hai ki unakI kathAdhArA digambara paramparA kI kathA-dhArA se bhinna hai| yadi raviSeNa yApanIya haiM to unakI kathA-dhArA kA anusaraNa karane vAle svayaMbhU bhI yApanIya hI siddha hote haiN| yadyapi svayaMbhU ne spaSTa rUpa se apane sampradAya kA ullekha hI nahIM kiyA hai, kintu puSpadanta ke mahApurANa ke TippaNa meM unheM ApalIya saMghIya batAyA gayA hai| isI AdhAra para paNDita nAthUrAma jI premI ne bhI unheM yApanIya mAnA hai| 4. svayambhU dvArA divAyara (divAkara), guNahara (guNadhara), vimala (vimalasUri) Adi anya paramparA ke kaviyoM kA AdarapUrvaka ullekha bhI unake yApanIya paramparA se sambaddha hone kA pramANa isIlie mAnA jAnA cAhie ki aisI udAratA yApanIya paramparA meM dekhI jAtI hai, digambara paramparA meM nhiiN| svayambhU ke granthoM meM anyatairthika kI mukti kI avadhAraNA ko svIkAra kiyA gayA hai| anyatairthika kI mukti kI avadhAraNA Agamika hai aura AgamoM ko mAnya karane ke kAraNa yaha avadhAraNA zvetAmbara aura yApanIya donoM meM svIkata rahI hai| uttarAdhyayana, jisameM spaSTa rUpa se anyaliMga siddha kA ullekha hai, yApanIyoM ko bhI mAnya rahA hai| prophesara eca0 sI0 bhAyANI kA mantavya bhI unheM yApanIya mAnane ke pakSa meM hai| ve likhate haiM ki yadyapi isa sandarbha meM hameM svayaMbha kI ora se pratyakSa yA parokSa koI vaktavya nahIM milatA hai, parantu yApanIya sagrantha avasthA tathA parazAsana se bhI mukti svIkAra karate the aura svayambhU ne bhI apanI kRtiyoM meM aise ullekha kiye haiM, puna: ve apekSAkRta adhika udAracetA the, ata: unheM yApanIya mAnA jA sakatA hai| eka ora acelakatva para bala aura dUsarI ora zvetAmbara mAnya AgamoM meM ullikhita aneka tathyoM kI svIkRti unheM yApanIya paramparA se hI sambaddha karatI hai| zrImatI kusuma paToriyA bhI isI niSkarSa para pahu~catI haiN| ve likhatI haiM ki mahAkavi puSpadanta ke mahApurANa ke TIkAkAra ne jisa paramparA ke AdhAra para inheM ApalIsaMghIya kahA hai vaha paramparA vAstavika honI caahie| sAtha hI aneka anya
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ 111 tathyoM se bhI inake yApanIya hone kA samarthana hotA hai| inake atirikta bhI DaoN0 kusuma paToriyA ne svayambhU ke granthoM ke adhyayana ke AdhAra para anya kucha aise pramANa prastuta kiye haiM, jisase ve kucha mAnyatAoM ke sandarbha meM digambara paramparA se bhinna evaM yApanIya pratIta hote haiN| digambara paramparA ke tiloyapaNNattI, trilokasAra aura uttarapurANa meM rAma (balarAma) ko AThavA~ aura padya (rAmacandra) ko nauvA~ baladeva batAyA gayA hai| jabaki zvetAmbara granthoM yathA samavAyAMga, paumacariyaM, triSaSTizalAkApuruSacarita, abhidhAnacintAmaNi, vicArasAraprakaraNa Adi meM padma (rAma) ko AThavA~ aura balarAma ko navA~ baladeva kahA gayA hai| rAma kA padma nAma digambara paramparAnusArI nahIM hai, rAma kA padma nAma mAnane ke kAraNa raviSeNa aura svayaMbhU donoM yApanIya pratIta hote haiN| devakI ke tIna yugaloM ke rUpa meM chaha putra kRSNa ke janma ke pUrva hue the, jinheM hariNegamesI deva ne sulasA gAthApatnI ke pAsa sthAnAntarita kara diyA thaa| svayambhU ke riTThanemicariu kA yaha kathAnaka zvetAmbara Agama ataMkRtadazA meM yathAvat upalabdha hotA hai| svayaMbhU dvArA Agama kA yaha anusaraNa unheM yApanIya siddha karatA hai| svayambhU ne paumacariu meM devoM kI bhojanacaryA ke sambandha meM ullekha kiyA hai ki gandharva pUrvAhna meM, deva madhyAhna meM, pitA-pitAmaha (pitRloka ke deva) aparAhna meM aura rAkSasa, bhUta, pizAca evaM graha rAtri meM khAte haiM, jabaki digambara paramparA ke anusAra devatA kavalAhArI nahIM hai, unake anusAra devatAoM kA mAnasika AhAra hotA haiM (devesu mnnaahaarii)| inhoMne kathAsrota kA ullekha karate hue krama se mahAvIra, gautama, sudharma, prabhava, kIrti aura raviSaNa kA ullekha kiyA hai| prabhava ko sthAna denA unheM digambara paramparA se pRthak karatA hai kyoMki digambara paramparA meM inake sthAna para viSNu kA ullekha milatA hai| yadyapi inake riTTaThanemicariu ke anta meM jambU ke bAda viSNu nAma AyA hai, kintu yaha aMza jasakIrti dvArA prakSipta hai| svayambhU ne sItA ke jIva kA rAvaNa evaM lakSmaNa ko pratibodha dene solahaveM svarga se tIsarI pRthvI meM jAnA batAyA hai| jabaki dhavalA TIkA ke anusAra 12 veM se 16 veM svarga taka ke devatA prathama pRthvI ke citrA bhAga se Age nahIM jAte haiN| 6. paumacariu meM ajitanAtha ke vairAgya kA kAraNa mlAnakamala batAyA gayA hai, jabaki trilokaprajJapti meM tArA TUTanA batAyA gayA hai|
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ 112 7. 8. 9. raviSeNa ke samAna inhoMne bhI mahAvIra ke caraNAMguSTha se meru ke kampana kA ullekha kiyA hai| yaha zvetAmbara mAnyatA hai / bhagavAn ke calane para devanirmita kamaloM kA rakhA jAnA- bhagavAn kA eka atizaya mAnA gayA hai| yaha bhI zvetAmbara mAnyatA hai / tIrthaMkara kA mAgadhI bhASA meM upadeza denA / jJAtavya hai ki zvetAmbara mAnya Agama samavAyAMga meM yaha mAnyatA hai / digambara paramparA ke anusAra to tIrthaMkara kI divyadhvani khiratI hai, jo sarva bhASA rUpa hotI hai| 10. digambara uttarapurANa meM sagaraputroM kA mokSagamana varNita hai jabaki vimalasUri ke paumacariyaM ke AdhAra para raviSeNa aura svayambhU ne bhIma evaM bhAgIratha ko chor3akara zeSa kA nAgakumAra deva ke kopa se bhasma honA btaayaa| suzrI kusuma paToriyA ke anusAra ina varNanoM ke AdhAra para svayambhU yApanIya siddha hote haiN| isa prakAra ina sabhI ullekhoM meM svayambhU ko zvetAmbara mAnyatA ye nikaTatA aura digambara mAnyatAoM ye bhinnatA yahI siddha karatI hai ki ve yApanIya paramparA se sambaddha rahe hoNge| punaH svayambhU muni nahIM, apitu gRhastha hI the, unakI kRti 'paumacariu' se jo sUcanAe~ hameM upalabdha hotI haiM, unake AdhAra para unheM yApanIya paramparA se sambandhita mAnA jA sakatA hai| svayambhU kA nivAsa sthala sambhavataH pazcimottara karnATaka rahA haiN| * abhilekhIya sAkSyoM se jJAta hotA hai ki usa kSetra para yApanIyoM kA sarvAdhika prabhAva thA / ataH svayambhU ke yApanIya saMgha se sambandhita hone kI puSTi kSetrIya dRSTi se bhI ho jAtI hai| kAla kI dRSTi se svayambhU 7 vIM zatAbdI ke uttarArdha aura 8 vIM zartoM ke pUrvArdha ke kavi haiN| " yaha spaSTa hai ki isa kAla meM yApanIya saMgha dakSiNa meM na kevala praveza kara cukA thA, apitu vahA~ prabhAvazAlI bhI bana gayA thaa| ataH kAla kI dRSTi se bhI svayambhU ko yApanIya paramparA se sambandhita mAnane meM koI bAdhA nahIM AtI hai| sAhityika pramANa kI dRSTi se puSpadanta ke mahApurANa kI TIkA meM svayambhU ko spaSTa rUpa se yApanIya (ApulI) batAyA gayA hai| usameM likhA hai- 'sayaMbhU patyar3abaddha kartA ApalI saMghIya:' isa kathana se yaha niSkarSa nikalatA hai ki ve yApanIya saMgha se sambandhita the| svayambhU ke yApanIya saMgha se sambandha hone ke lie pro0 bhayANI ne eka aura mahatvapUrNa pramANa yaha diyA hai ki yApanIya saMgha vaicArika dRSTi se udAra aura samanvayavAdI
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ thaa| yaha dhArmika udAratA aura samanvayazIlatA svayambhU ke granthoM meM vibhinna sthaloM para pAI jAtI hai| 'riTThanemicariu' saMdhi 55/30 aura 'paumacariu' saMdhi 43/19 meM unakI yaha udAratA spaSTa rUpa se dekhI jA sakatI hai| unakI udAratA ko sUcita karane ke lie hama yahA~ kevala eka hI gAthA de rahe haiM arahantu buddha tuhu~ hariharana va, tuhu~ aNNANa tmohriu| tuhu~ suhuMmu NiranjaNu paramapau, tuhu~ ravidambhu sayambhu siu|| digambara paramparA dhArmika dRSTi se zvetAmbaroM aura yApanIyoM kI apekSA anudAra rahI hai, kyoMki vaha anyataithika mukti ko asvIkAra karatI hai, jabaki zvetAmbara aura yApanIya anyatairthika kI mukti ko svIkAra karate haiN| svayambhU kI isa dhArmika udAratA kI vistRta carcA pro0 bhayANI jI ne paumacariu ko bhUmikA meM kI hai| pAThaka use vahA~ dekha sakate hai| DaoN. kiraNa sipAnI ne bhI apanI kRti meM isa udAratA kA ullekha kiyA hai| svayambhU kI rAmakathA aura usakA mUlasrota mahAkavi svayambhU ke paumacariu kA apabhraMza sAhitya meM vahI sthAna hai jo hindI sAhitya meM tulasI kI rAmakathA kA hai| paumacariu apabhraMza meM racita jaina rAmakathA kA mahattvapUrNa grantha hai| yaha vimalasUri ke paumacariyaM aura raviSeNa ke 'padmacaritaM' para AdhArita hai| yaha 5 kANDoM aura 90 saMdhiyoM meM vibhAjita hai isake vidyAdharakANDa meM 20 saMdhiyA~, ayodhyAkANDa meM 22 saMdhiyA~, sundarakANDa meM 14 saMdhiyA~, yuddhakANDa meM 21 saMdhiyA~ aura uttarakANDa meM 13 saMdhiyA~ haiN| isakI ina 90 saMdhiyoM meM 82 saMdhiyoM kI racanA svayaM svayambhU ne kI thii| antima 7 saMdhiyoM kI racanA unake putra tribhuvana ne kI thii| 83vI sandhi AMzika rUpa se donoM kI saMyukta racanA pratIta hotI hai| jJAtavya hai ki svayambhU ne rAma aura kRSNa donoM hI mahApuruSoM ke caritroM ko lekara apabhraMza bhASA meM apanI racanAe~ kii| unhoMne jahA~ riTThanemicariu aparanAma harivaMzapurANa meM 22veM tIrthaMkara ariSThanemi ke sAtha-sAtha kRSNa tathA kaurava pANDava kI kathA kA vivecana kiyA hai, vahIM paumacariu meM rAmakathA kaa| unakI rAmakathA kA AdhAra vimalasUri kA paumacariyaM rahA hai| jaina rAmakathA meM paumacariyaM kA vahI sthAna hai jo hindU rAmakathA meM vAlmIki rAmAyaNa kA hai| vastuta: rAmakathA sAhitya meM vAlmikI kI rAmAyaNa ke pazcAt yadi koI grantha hai, to vaha vimalasUri kA paumacariyaM (IsA kI dUsarI, tIsarI zatI) hai| jainoM ne rAma (pA) ko apane 63 zalAkA puruSoM meM mahattvapUrNa sthAna pradAna kiyA hai| jainoM meM rAmakathA kI do dhArAe~ pracalita rahI hai eka dhArA guNabhadra ke uttarapurANa kI hai, jisakA mUlastrota saMghadAsagaNi kI vasudevahiNDI meM milatA hai, to dUsarI dhArA kA AdhAra vimalasUri kA paumacariyaM hai| jaina AcAryoM ne jina-jina bhASAoM ko apanI
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ 114 racanAoM kA AdhAra banAyA prAyaH una sabhI meM rAmakathA para grantha likhe gaye / prAkRta, saMskRta, apabhraMza, katrar3a, marugurjara aura hindI - ina sabhI bhASAoM meM hameM jaina rAmakathA se sambandhita grantha upalabdha hote haiN| rAmakathA ko lekara sarvaprathama vimalasUri ne prAkRta meM paumacariyaM kI racanA kI thii| usI paumacariyaM ko hI AdhAra banAkara raviSeNa ne saMskRta bhASA meM padmapurANa yA padmacarita kI racanA kii| vastutaH raviSeNa kA padmapurANa vimalasUri ke paumacariyaM kA saMskRta rUpAntaraNa hI kahA jA sakatA hai| punaH svayaMbhU vimalasUri ke paumacariyaM aura raviSeNa ke padmapurANa ke AdhAra para hI apabhraMza bhASA meM apane paumacariu kI racanA kI / DaoN0 kiraNa sipAnI ne apanI kRti 'paumacariu kA kAvyazAstrIya adhyayana' meM likhA hai ki jainoM ke zvetAmbara sampradAya meM kevala vimalasUri kI (rAmakathA pracalita hai) parantu digambara sampradAya meM vimalasUri evaM guNabhadra donoM kI paramparAoM kA anusaraNa kiyA gayA hai| merI dRSTi meM unake isa kathana meM saMzodhana kI apekSA hai| zvetAmbara paramparA meM bhI hameM rAmakathA kI donoM dhArAoM ke saMketa milate haiN| usameM saMghadAsagaNa kI vasudevahiNDI meM rAmakathA kI usa dhArA kA mUlastrota nihita hai jise guNabhadra ne apane uttarapurANa meM likhA hai / punaH DaoN0 sipAnI kA yaha kathana to ThIka hai ki digambara paramparA meM vimalasUri aura guNabhadra donoM hI kathAdhArAe~ pracalita rahI haiN| kintu isa sambandha meM bhI eka saMzodhana apekSita hai| vastutaH nirgrantha saMgha kI acela (digambara) paramparA kI do dhArAe~ rahI haiM, eka uttarabhArata kI yApanIya dhArA aura dUsarI dakSiNa bhArata kI digambara dhArA / vastutaH vimalasUri kI rAmakathA kA anusaraNa isI yApanIya paramparA ne kiyA hai aura yahI kAraNa hai ki raviSeNa ke padmapurANa aura svayambhU ke paumacariu meM aneka aise saMketa upalabdha haiM, jo digambara paramparAoM kI mUlabhUta mAnyatA ke viparIta haiN| raviSeNa aura svayaMbhU ne vimalasUri kI rAmakathA kA anusaraNa kiyA usakA mukhya kAraNa yaha hai ki ye donoM hI yApanIya paramparA se sambandhita haiM / svayambhU ke sampradAya ke sambandha meM puSpadanta ke mahApurANa ke TippaNa meM spaSTa nirdeza hai ki ve yApanIya saMgha ke the| isakI vistRta carcA hama pUrva meM svayambhU ke sampradAya ke sambandha meM kara cuke haiN| svayambhU kA vyaktitva paumacariu ke racanAkAra svayambhU ke vyaktitva ke sambandha meM paM0 nAthUrAma premI, DaoN. bhayANI, DaoN0 kochar3a, DaoN0 devendra kumAra jaina, DaoN0 nagendra evaM zrI satyadeve caudharI Adi aneka vidvAnoM ne carcA kI hai| DaoN0 kiraNa sipAnI ne bhI usa para vistAra se prakAza DAlA hai, mAtra yahI nahIM unhoMne kucha sthaloM para ina vidvAnoM ke vivecana se apanA matavaibhinya bhI prakaTa kiyA hai| udAharaNa ke rUpa meM ve paviraladante kA artha virala dAMta vAle na karake saghana dAMta vAle karatI haiN| pavirala meM unhoMne 'pa' ke sthAna para 'a' kI yojanA kI hai yadyapi prAcIna nAgarI lipi meM 'pa' aura 'a' ke likhane meM thor3A
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ 115 sA hI antara hai yathA pa-(pa), a-(a)| yaha sambhava hai ki kisI lehie kI bhUla ke kAraNa Age "a" ke sthAna para "pa" kA pracalana ho gayA ho kintu jaba taka anya kRtiyoM se isa pATha bheda kI puSTi na ho jAtI ho taba taka "pa" ke sthAna para "a" kI kalpanA kara lenA ucita nahIM hai| yahA~ yaha bhI jJAtavya hai ki svayambhU AjIvana gRhastha hI rahe muni nahIM bane phira bhI unakA jJAna gAmbhIrya, vidvattA, dhArmika sahiSNutA aura udAratA Adi aise guNa haiM jo unheM eka viziSTa puruSa kI zreNI meM lAkara khar3A kara dete haiN| jahA~ taka svayambhU ke vyaktitva kA prazna hai ve AtmazlAdhA evaM cATukAritA se dUra rahane vAle kavi haiN| ye hI kAraNa haiM ki unhoMne svataH apanI vizeSatAoM kA koI paricaya nahIM diyA yahA~ taka ki unhoMne apane AzrayadAtA rASTrakUTa rAjA dhruva aura unake sAmanta dhanaJjaya kI bhI koI stuti nahIM kii| yadyapi ve unake prati kRtajJatA kA jJApana avazya karate haiM aura apane ko unakA Azrita batAte haiM mAtra yahI nahIM, unhoMne apanI donoM patniyoM-amRtAmbA aura AdityAmbA ke prati bhI apanI kRtajJatA jJApita kI hai| unameM vinamratA apanI carama bindu para parilakSita hotA hai| ve apane Apa ko ajJAnI aura kukavi taka bhI kaha dete haiN| unhoMne isa tathya ko bhI spaSTa kiyA hai ki yaha sAhitya sAdhanA ve pANDitya pradarzana ke lie na karake mAtra Atma abhivyakti kI bhAvanA se kara rahe haiN| yahI kAraNa hai ki unakI racanAoM meM kRtrimatA na hokara eka sahajatA hai| yadyapi unameM pANDitya pradarzana kI koI eka bhAvanA nahIM hai phira bhI unake kAvya meM sarasatA aura jIvantatA hai| yadyapi ve AjIvana gRhastha hI rahe phira bhI unakI racanAoM meM jo AdhyAtmika lalaka hai vaha unheM gRhastha hokara bhI santa ke rUpa meM pratiSThita karatI hai| vastuta: unake kAvya meM jo sahaja Atmabhivyakti hai usI ne unheM eka mahAn kavi banA diyA hai| mahApaNDita rAhula sAMskRtyAyana ne unheM hindI kavitA ke prathama yuga kA sabase bar3A kavi mAnA hai| ve bhArata ke gine-cune kaviyoM meM eka haiN| svayambhU kI racanAe~ svayambhU kI jJAta racanAe~ nimna 6 haiM--- (1) paumacariu, (2) svayambhU chanda, (3) riTThanemicariu, (4) suvvacariu, (5) siripaJcamIcariu, (6) apabhraMza vyAkaraNa inameM prathama do prakAzita ho cuke haiM, tIsarA bhI prakAzana kI prakriyA meM hai kintu zeSa tIna abhI taka anupalabdha haiN| inake sambandha meM abhI kucha kahanA kaThina hai| kintu AzA kI jA sakatI hai ki bhaviSya meM kisI na kisI grantha bhaNDAra meM inakI pratiyA~ upalabdha ho skegii| unake vyaktitva ke vaiziSTya ke sambandha meM DaoN0 kiraNa sipAnI ne vistRta carcA aura samIcIna samIkSA bhI prastuta hai|
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ 116 sandarbha 1. eha rAmakaha-sari sohntii| gaNaharadevahiM diTTha vhntii| pacchaha indabhUha aayrieN| puNu dhammeNa gunnaaaalNkrieN|| pugu pahaveM sNsaaraaraaeN| kittihareNaM annuttrvaaeN| puNu rvisennaayriy-psaaeN| vuddhieM avagAhiya kiraaeN| - pumcriuN1/6-9| 2. saMyabhU padaDIbaddhakartA aapliisNghiiy| - mahApurANa (TippaNayukta) pRSTha 9 / 3. jaina sAhitya aura itihAsa, pRSTha 197 / paumacariuM, saM0-DaoN0 harivallabha bhayANI, siMghI jaina granthamAlA, granthAMka 34, bhUmikA (aMgrejI), pR0 13 / 5. vahI, pR0 9 / / 6. svayaMbhU pAvaMDIbaddha rAmAyaNa kartA aapiisNghiiy| -- mahApurANa, 1/9/5ttippnn| 7. paumacariuM, saM0DaoN0 harivallabha bhayANI, bhUmikA (aMgrejI) pR0 13-15 /