Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraza cariu kAvyoM kI bhASika saMracanAe~ 0 DaoN0 kRSNakumAra zarmA, rIDara, hindI vibhAga, udayapura vizvavidyAlaya, udayapura apabhraMza ke cariukAvya jahA~ kathArasa, racayitA kI dharmadRSTi aura sandeza (message) ke samanvita rUpa haiM vahA~ bhASA ke kalAtmaka-prayoga ke bhI nidarzana hai| pratyeka kAvya eka sandeza hotA hai yaha sandeza manuSya kI kisI bhI vRtti se sambaddha ho sakatA hai| isI sandeza ke lie racayitA eka moTipha talAzatA hai, vastuta: jaba kabhI kahAnI meM pratipAdya ko sameTA jAtA hai tabhI usake astitva ke lie moTipha apekSita ho uThatA hai| yaha moTipha hI ghaTanA ko sArthakatA ke sAtha niyantrita karatA hai, sandarbho ko samAyojita karatA hai| moTipha kI ghaTanAe~ lekhaka ke anubhava-saMsAra se gujarakara, usakI dRSTi saMvedanA kI saMvAhaka banakara AtI hai| kAlavizeSa aura bhASAvizeSa meM jaba ekAdhika racanAkAra eka hI dRSTi-saMvedanA se prerita hote haiM to eka hI moTipha kiMcit antara ke sAtha sabhI meM prasarita hotA dikhAI par3atA hai / antara, isa prasaraNa ke bIca meM Ane vAlI ghaTanAoM kA krama athavA bAhya khapa meM dikhAI par3a sakatA hai| moTipha kI samarUpatA bhASA-saMracanA kI samarUpatA meM bhI siddha hotI hai aura bhASA-saMracanA-prayoga kI samarUpatA saMracanA Avartana meM dRSTigocara hotI hai / eka racanAkAra hI nahIM, samAna sandarbho ke Avartana meM sabhI racanAkAra bhASA-saMracanA kA bhI Avartana karate haiM / sandarbha aura saMracanA kI yaha pArasparika pratibaddhatA hI zailIcihnaka (style marker) kI dhAraNA ke mUla meM haiN| aura zailIcihnakoM kI samAnatA ke AdhAra para hI kAvya-pravRttiyA~ nirdhArita kI jAtI haiN| apabhraMza kAvya ke kucha sarvaniSTha sandarbho aura una sandarbho kI abhivyakti hetu prayukta bhASika saMracanA kA parIkSaNa karane para yaha sthiti spaSTa ho jAtI hai, kucha sandarbha yahA~ diye jA rahe haiN| saMghAdhipati kA Agamana athavA varNana aura bhagavAna kA varNana apabhraMza kAvyoM kA aisA sandarbha hai jo pratyeka kAvya meM AtA hai| kavi isa sandarbha meM kathyachAyA meM antara kara sakatA hai, bimba aura pratIka meM bhI vaividhya milatA hai para bhASA-saMracanA lagabhaga eka-sI hotI hai| sandarbha 1 : divya vyakti athavA vyakti samUha isa sandarbha meM racanAkAroM ne divya-vyakti ke divyatva, zreSThatva, saMsAra se virAgatva, usake prati pUjya bhAva Adi kA varNana prAyaH kiyA hai| svayaMbhU ke paumacariu meM RSisaMgha kA yaha prasaMga dekheM tahi avasare Aiu savaNa saMghu, para samaya samIraNa-giri alaMghu // dummahamaha vammaha mahaNa solu, bhayabhaMgura bhuaNuddharaNa lIlu // ahi visama-visama-visa-veya samaNu, khama-dama-NiseNi kima-mokkha-gamaNu // tavasirI vara rAmaligiyaMgu, , kali-kalusa-salila sosaNa payaMgu // titthaMkara-caraNambarUha bhamarU, kima moha mahAsura Nayara-DamarU // --(paumacariu, saMdhi 22, 4) uparyukta prasaMga kI bhASika saMracanA haikri0 vi0 padabaMdha+kartA pa. baM+vizeSaNa pa0 ba,+vi-pa. baM+-----vi0pa0 baM,
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ isI prakAra bhagavAna kA eka sandarbha jaMbusAmicariu meM draSTavya hai taho tale kaNaya rayaNahari - viTThare, kiraNAhayasurida seharakare // pattapattatichattAlakie. devakumAra bhukkakusumaM kie // dunduhisaddha niyapaDisaddae "I pAmarakara pasara mahue, divvae savvANi parimANie, sayala bhAsasaMbalie vANie / 11 ghAmaMDalamasAThiu isa prasaMga kI bhASika saMracanA hai kri0 vi0 padabaMdha + vizeSaNa Sa0 baM, + vi0 pa0 baM2 + uparyukta prasaMga meM vizeSaNa pada bandha, + * saMracanA hai aura vizeSaNa padabandha bhI apabhraMza cariu kAvyoM kI bhASika saMracanAeM " racanA kA hI Avartana huA hai| + vi0 pa0 baMdhU donoM prasaMgoM meM eka antara hai kartA pa0 baM0 ke niyojana kA / anyathA kri0 vi0 se prArambha saMracanA meM samAna saMracanAvAle vizeSaNa padabandhoM kA Avartana donoM uddharaNoM meM hai / isa prakAra kA Avartana vizeSya kI eka-eka vizeSatA kI parteM kramazaH kholatA jAtA hai / racayitAkRta zabdacayana, bimbanirmAyaka tatva cayana, pratIka cayana Adi kA kauzala isa Avartana meM spaSTa dekhA jA sakatA hai / NAyakumAracariu meM sarasvatI varNana kA nimnalikhita prasaMga bhI Avartana ke camatkAra kA udAharaNa hai dubihAlaMkAre viSNuraMti, lIlA komalaI diti // mahakavaNiNi saMcaraMti, bahuhAvabhAvavinmama dharati // supasatyeM atyaM dihi karaMti, savvaI viSNANaI saMbharati // posesa desabhAsada cayaMti, lakkhaNa visiTThaI basyati // muktarUpima = baddharUpima 'TA' + kriyApada "vizeSaNa padabandhaka + vizeSya pa0 baM , karakaMDa cariu meM zIla muni ke sandarbha kI nimnalikhita saMracanA bhI draSTavya hai jasu daMsaNe hari uvasamu sarei karikumbhaho gAhu Na so karei // avarupparu vairai je bahaMti, taho daMsaNe mahuu maNe lihati // jamu daMsaNe aNuvaya ke viliti, jiNu chAMDava anyahi maNurNAviti // 503 - ( jaMbusAmicariu, saMdhi 1, 17) *** - (karakaMDucariu, saMdhi 6, 1 ) isa pAThAMza meM 'jasu....saMracanA kA Avartana huA hai / 'mayaNaparAjaya' meM bhI yaha sthiti dekhane ko milatI hai - ( gAvakumAracarita saMdhi 1,1) kamala komala kamalakaMtilla kamalaMkiya kamalagaya kamalahaNaNasihareNa aMciya / kamalApiya kamalApiya kamalamavahi kamalehi pujjiya / na kevala padabandhoM kA varan rUpima kA bhI Avartana kavi ne kiyA hai / varNata prasaMga meM isa prakAra kA saMracanA Avartana apabhraMza ke cariukAvyoM kI vizeSatA hai| varNana prasaMga se pratibaddha hone ke kAraNa yaha saMracanA prayoga apabhraMza'kAvyoM kA eka zailIcihnaka hai / .
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ 504 karmayogI zrI kesarImalajI surANA abhinandana grantha : paMcama khaNDa .---.-.-.-.-.-.-.-.-................................................... samdarbha 2: vairAgya bhAva __ apabhraMza cariukAvyoM meM vairAgyabhAva kA varNana eka aparihArya sandarbha hai| cariukAvyoM ke moTipha kA yaha mahattvapUrNa kathya-aMga hai / jahA~ bhI vairAgya bhAva ke udaya kA prasaMga AyA hai, duHkha kI adhikatA, mRtyuloka kI bhISaNatA, zarIra-bhogajanya bandhana, sukha kI atyalpatA sarvatra kathita hai| katipaya udAharaNa dekheM1. hu mahuvindu sama, duhu merU sarisa paviyammai / -(paumacariu, 22, 2) rayaNAyaratullau jettha dukkhu mahuvindusamANau bhoyasukkhu / -(karakaMDucariu, 6, 4) ina alaMkAra racanAoM meM sukha kI tulanA 'madhuvindu' se evaM duHkha kI tulanA 'meru' parvata tathA 'sAgara' se kI gaI hai| 'madhubindu' apabhraMza kAvyoM kI kathAnaka rUr3hi hai aura moTipha ke mUlabhAva ko puSTa karane ke lie isakA prayoga kiyA gayA hai| jahA~ bhI ye racanAe~ prayukta huI haiM upamAsUcaka rUpima inameM anivAryataH hai| ataeva yaha upamA saMracanA isa prasaMga meM sandarbhabaddha ho gaI hai| sandarbha 3 : pUrvajanma kA smaraNa bhavAntara smaraNa ke prasaMga se jJAnopalabdhi apabhraMza cariukAvyoM meM varNita hai| paumacariu meM bhAmaMDala kA prasaMga hai patta viyaDaDha purU taM Nievi jAu jAIsarU / aNNahi bhava gahaNe hauM hontu etthu rajjesarU / mucchAviu taM pekheMvi paesu saMbhareMvi bhavantaru Nikhasesu // bhAmaNDala' pUrvajanma ke vRttAnta kA smaraNa kA vairAgya prApta karatA hai aura 'jaMbusAmicariu' meM sAgaracanda pUrvajanma ke vRttAnta ko jAnakara dIkSA grahaNa karatA hai tuhu aNuu rAsi jo so vi buhu cakkabaimahApau maMga rUhu / ahihANe sivakumArU abhau iha kahiu bhavantarU sindhulau / -(jaM0 sA0 cariu, 3, 5) ina prasaMgoM meM rUpimoM kA Avartana hotA hai| karmamUcaka 'u' vibhaktiyukta, 'bhavantarU' pada kA Avartana isa vizeSa prasaMga meM huA hai| yaha prasaMga bhI apabhraMza cariukAvyoM ke moTipha kA pratyApaka hai| jaisAki spaSTa hai ki apabhraMza kAvyoM meM sandeza kI pravRtti kA preraka Avega hai| 'mayaNaparAjayacariu' to spaSTataH (pratIkoM kA Azraya lete hue bhI) sandeza hai / sabhI apabhraza kAvyoM kA moTipha eka hI hai, antara usake vistAra meM hai / kavi ke kavitva kA darzana usake dvArA prayukta bhASika saMracanAoM meM vyakta usakI kalpanA meM hotA hai / yaha sthiti itanI spaSTa hai ki apanI kalpanA ke Avega ko racayitA varNana ke prasaMga meM dhArA kI bhA~ti pravAhita karatA hai, pariNAmataH eka hI saMracanAoM kA Avartana jalAvoM ke samAna hotA hai, eka nizcita gati se, nizcita dizA meN| ataeva, sandarbho meM nizcita saMracanA kA Avartana kavi kI dRSTi kA paricAyaka hai / 'jaMbusAmicariu' ke nimnalikhita prasaMga ko dekheM 1. jAliyAu gayavaihiyayahi sahuM uDui nahaMgaNe mayalaMchaNu lahu / bhamie tamaMdhayAra baraacchie, diNNau dIvau NaM nahalacchie / 1. joNNahAraseNa bhuvaNu kiu suddhau khIramahaNNavammi NaM chukhau / ye donoM utprekSA saMracanAe~ haiM / candramA kI kiraNeM dharatI para barasa rahI haiM usa saundarya se kavi ke mana meM jo Ananda kA Avega utpanna hotA hai use nimnalikhita 'ki............' saMracanA ke Avartana meM sAkAra hotA dekhA jA sakatA hai .
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza cariukAvyoM ko bhASika saMracanAe~ 505 . kiM gayaNAu amiyalavavihahi / ki kappUrapUrakaNa niDihiM / ki sirikhaMDa bahalaramasIyara / mayaraddhayabaMdhavasasaharakara // 'ki"...""saMracanA kA yaha Avartaka kavi ke Avega kA paricAyaka hai| karakaMDucariu meM 'mAno' saMracanA kA Avartana hai gurughAyavaDaNe Niggaya phuliMga NaM kohavasaI ahijlliNg| tahe gaMThihe vayaNaho bahalakAra tA Niggaya takkhaNi saliladhAra / paDhamau bhubhukkai Niggamei NaM meiNi bhIe uvvamei / NiggaMtI bAhiri sA vihAi mahi bhidivi phaNivaidhariNi paaiN|| parisahai sAvi bhUmihiM milaMti gaMgANai NaM khala khala khalaMti |-(krkNdducriu,4-14) vizeSatA ina saMracanAoM meM prayukta zabdoM ke cayana kI hai| uparyukta prasaMga meM 'NaM........' saMracanA kA Avartana hai| 'NAyakumAracariu' kA nimnalikhita uddharaNa isa bAta ko siddha karatA hai ki apabhraMza kAvyoM ke adhikAMza varNana prasaMgoM meM alaMkAra saMracanA (NaM.......) Avartita huI hai NaM gharasiharaggahi saggu chivai NaM caMda amiyadhArAu piyai / kuMkumachaDae NaM raihi raMgu NAvai rakkhAliya suhpsNgu| viraiya mottiya raMgAvalIhiM jaM bhUsiu NaM hArAvalIhi / -(NAyakumAracariu, 1) kabhI eka hI kathyAMza ke lie aneka utprekSA saMracanAe~ prayukta kI jAtI haiN| kabhI eka kathya ke vividha pariprekSyoM ko Avartita utprekSA saMracanAoM meM ujAgara kiyA jAtA hai, varNana ke prasaMgoM kI yaha sAmAnya pravRtti hai| NAyakumAracariu meM kavi eka upavAkya meM aneka padabandhoM kA madhya prazAsana (Mid Branching) karatA hai, isa prakAra aneka kriyAvizeSaNoM kA niyojana zIghratApUrvaka hone vAle aneka parivartanoM athavA kriyAoM ko citrAtmakatA ke sAtha prastuta karatA hai| ina padabandhoM meM prayukta zabdAvalI bhI cayana kA pramANa hai, saMracanA bhI samAna hai ataeva Avatita bhI ghaDahaDai kaDayaDai, koveNa taayddi| lohehi sikkhavai, mAyAu dakkhavai / mANeNa kayaghaTTa, kayasou bahu daTTa / -(mayaNaparAjayacariu, 2. 51) isa uddharaNa meM 1, 2, 3, 4, padabandha haiM, 6 pramukha kriyApadabandha hai| vyakti ucchalita bhAvoM kI abhivyakti meM bhI saMracanA-Avartana-vidhAna dekhA jA sakatA hai| apabhraMza ke kaviyoM ne isa saMracanA-prakAra kA bhI prayoga kiyA haiM / mayaNaparAjayacariu meM bandI (dUta) kahatA hai vajjaghAu ko siriNa paDicchai / asidhArApaheNa ko gacchai / / ko jamakaraNu jaMtu AsaMghai / ko bhuvadaMDaI sAyara, laMghai // ko jamamahisasiMha uppADai / viphphuraMtu ko diNamaNi toDai / AsIvisamuhi kI karU chohai / dhagadhagaMta dhuvavahi ko sovai // Bato
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ karmayogI zrI kesarImalagI surANA abhinandana grantha : paMcama khaNDa eka hI kathya ko vividha prakAra se kahA gayA hai, kintu sabhI kathanoM kI bhASika saMracanA samAna hai| "kauna haiM....jo aisA kareM" saMracanA kA pratipAdya yahA~ niSedhAtmaka hai / bandI (dUta) ke vacanoM ko sundara tAla Thokakara madanarAja apane sAmantoM ke sAtha yahA~ se cala par3A, mAnoM samudra uchala par3A, mAnoM samudra uchala uThA ho / usakI calane kI anivAryatA ke varNana meM kavi punaH uparyukta saMracanA kA hI prayoga karatA hai--- visaharu pupphuvaMtu ko chidi| phuphakArate hue sarpa ko kauna rokatA hai kahakara kavi ne madanarAja kI sthiti prakaTa kara dI hai| arthAt sarpa phuphakAratA rahe use koI nahIM rokatA, vaise hI madanarAja ko kauna rokatA, vaha kruddha hokara cala pdd'aa| madanarAja ke prati kavi kI bhAvanA vyakta ho jAtI hai| kavikRta cayana, vastuta: usakI dRSTi se prabhAvita hotA hai ataeva bhASika saMracanA se kavi ke mAnasa taka pahu~cA jA sakatA hai, yaha nirvivAda hai| eka hI pATha meM saMracanA kA Avartana vividha kathyoM ke lie bhI kiyA jA sakatA hai, kintu ye vividha kathya bhI eka ghaTanA se saMbaddha hone ke kAraNa paraspara saMsakta ho jAte haiM, 'mayaNaparAjayacariu' kA yaha prasaMga draSTavya hai jima jima siya-bherIrava gajahi / tima tima paMca kudaMsaNa bhajahi // jima jima paMca mahabvaya duhiM / tima tima paMcidiya maNi saMkahiM / / jima jima dhammaNivaha saMcallAha / tima tima kammaNivaha maNi sallahiM / / jima jima satta tatta cammakkAhi / tima tima satta mahAbhaya saMkahi / / jima jima pAyAcchita payahi / tima tima sallataya ohadahiM / / jima jima cArittohu payAsai / tima tima diDha pamAyabalu NAsai / / -(mayaNaparAjayacariu, 2-66) isa saMracanA kA prayoga kAraNa-kArya ke tvarita sambandha kI abhivyakti ke lie kiyA jAtA hai arthAta jyoMhI amuka ghaTanA ghaTI tyoMhI dUsarI ghaTanA bhii| dUsarI ghaTanA prathama ghaTanA ke pariNAmasvarUpa hai, yadi prathama na ghaTatI to dvitIya bhI na ghaTatI / parantu vividha prasaMgoM ke avalokana se siddha ho jAtA hai ki apabhraMza kA racanAkAra sAmAnyataH samAna saMracanA ke Avartana kA abhyasta hai / bhASika saMyantra kA abhyasta evaM punarAvartita prayoga hI zailI hai| ataeva yaha bhASika-prayoga apabhraMza caritakAvya kI zailI kA vizeSa pakSa hai| mayaNaparAjayacariu meM alaMkAra saMracanAe~ lagabhaga nahIM haiM, parantu Avartana kA vidhAna avazya hai / samAna saMracanA vAle padabandhoM kA madhyaprazAsana bhI ina cariukAvyoM meM pravRtti ke rUpa meM dikhalAI par3atA hai, isa vidhAna meM alaMkaraNa nahIM hai, sarala padabandha haiM NarajammaladdhaNa, bhAvae visuddheNa, jiNapujja jo karai, municaraNa maNe dharai / sajjhAu aNusarai, saMjamaI saMcarai / tavaNiyamabhAreNa, diNa gamai sAreNa / -(karakaMDucariu, 6-20) yaha ThIka hai ki gadya saMracanA aura kAvya-saMracanA meM antara hotA hai, kintu kAvya meM bhI upavAkya to hote hI haiM, yaha alaga bAta hai ki chandAnurodha se unheM caraNoM meM tor3akara likhA jAya / parantu prazAsana kI pravRtti, padabandha prayoga kI pravRtti Adi vizeSatAoM kA pratyAyana to unameM hotA hI hai| eka vizeSa bAta yaha hai ki apabhraMza kI ina saMracanAoM se kAlAMtara meM vikasita gadya saMracanA kA bhI bahuta spaSTa AbhAsa hotA hai|
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ eka aura bahuprayukta saMracanA prakAra hai "vizeSaNa " "1 23 karttA (pratIka rUpa meM ) pramukha kriyA / jaMbusAmicariu meM isa saMracanA kA prayoga dekheM- bhaggabhUvallisoho sAmiyAlayAlimAlo apabhraMza cariukAvyoM kI bhASika saMracanAe~ hariyAharapAlavAraNacchA havacaMdana silayaparAI ahalI kayapuphphapariNAmo // rivaramaNIraSmajovyayaNe / kohadubvAyaveu naravaiNo jassa nivvaDio || / / gaya diyahA / / / jovvaNu lhasiu deva / / / / gai tuTTiya vihaDiya sandhibandha / / loyaNa Nirandha || / / Na suNanti kaNNa / / / / siru kaMpaI / / muhe pakkhalai vAma / / / / gaya danta / / sarIra ho gaTTha chAya / / (1-11-4-5) adhikAMzataH vaizeSika saMracanAoM kA prayoga apabhraMza kAvya meM huA hai / kintu jahA~ sAmAnya saMvAda hai athavA kathA-pravAha hai, vahA~ sIdhI-sarala saMracanAe~ haiN| jahA~ vyakti kI mAnasikatA vyakta kI gaI hai, vahA~ bhI yahI sthiti hai aura yaha manovaijJAnika tathya hai ki vyakti alaMkAra-saMracanAoM meM cintana nahIM karatA, duHkha athavA glAni ke vaicArika saMdarbha meM bhI alaMkAra saMracanAoM kA prayoga virala hI hai / paumacariu meM kaMcukI apanI avasthA kA varNa karatA hai-- ke divasa vi hosaha ArisA kaJcai avastha amhArisA / / ko havaM, kA mahi, kaho tadabbu / sihAsaNu chattaI athiru sabbu / jombaNu sarIda jIvi dhigatyu saMsAru asAru aNatthu atthu // visu visaya bandhu diDha bandhaNAI / ghara dArai paribhava kAraNAI // upavAkya "1 ++ 27 aura kaMcukI ke ina laghu, para vyaMjaka upavAkyoM ko sunakara dazaratha ko jIvana se glAni ho jAtI hai, pariNAmataH vairAgya hotA hai, dazaratha kI vicAra taraMgeM bhI isI prakAra ke laghu vAkyoM meM vyaMjita hai, pUrA pAThAMza inhIM saMracanAoM kA guccha hai| yadyapi se pRtham-pRthak upavAkya se lagate haiM, para kathya inheM paraspara saMsakta kara detA hai| aisI saMracanA vyakti ke mana meM hotI UhApoha kI vyaMjanA hetu samucita hotI hai 507 jahA~ aisI sthiti meM bhI alaMkAra saMracanA kA adhika prayoga hotA hai, vahA~ yaha mAnanA hogA ki racayitA hI pAtra ke caritra meM mukhara ho rahA hai taba usa prasaMga meM kRtrimatA kA AbhAsa bhI spaSTa hogA / sampUrNa cariu kAvyoM ke avagAhana se ina kAvyoM meM prayukta saMracanAoM kA udghATana kiyA jA sakatA hai| bhASA kI pratyeka saMracanA kA apanA obo os too .
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ 66616 0. 508 karmayogI zrI kesarImalajI surANA abhinandana grantha : paMcama khaNDa prayojana hotA hai / zabda cayana kI hI bhAMti bhASika saMracanA bhI yAdRcchika nahIM hotI / kAlavizeSa meM yA kAvya pravRttivizeSa meM bhASA meM kucha vizeSa saMracanAe~ usa pravRttivizeSa ke zailI cihnaka ke rUpa meM pahacAnI jAne lagatI haiN| Avartana kI dRSTi se, sarvAdhika Avartita saMracanAe~ jo apabhraMza kAvya meM upalabdha hotI haiM, kA nibandhana nimnalikhita prakAra se kiyA jA sakatA hai| yahI saMracanA nahIM hai, inake atirikta bhI hai, yaha prastutIkaraNa Avartana aura samAnAntaratA kI dRSTi se hai / (1) pAtra ke rUpa, AkRti athavA guNa varNana meM alaMkAra saMracanAoM kA Avartana rUpa, guNa athavA AkRti ke saundarya se prabhAvita racayitA - mAnasa ke Abega kI sUcanA ina saMracanAoM se milatI hai, isa saMracanA kA sUtra hai NaM + kartA + athavA ziyApada + 3 karma + kriyA + vizeSaNa pada kathya NaM (2) dvitIya saMracanA kiM ke Avartana vAlI hai, vaktA-mAnasa ke saMbhrama kI sUcaka hai| isameM sAmAnyataH alaMkAra saMracanA kA antarbhAva rahatA hai, kyoMki eka upameya ke lie aneka upamAna upavAkyoM kA prayoga hotA hai / kyoMki kathya eka rahatA hai, isalie saMracanA bhI samAna hotI hai [ kiM. ki ki" ( kiM AvegapUrNa saMbhrama kI vyaMjanA isa saMracanA kI vizeSatA hai| (3) tRtIya prakAra kI saMracanA kA sUtra hai- kriyAvizeSaNa + kriyA+kartA + vizeSaNa padabandha vizeSaNa padabandha+ yaha saMracanA jJAta kartA kI naI-naI vizeSatAoM kA kramazaH udghATana karatI hai| prArambha meM sarala vAkya hotA hai, vizeSaNa padabandhoM meM rUpaka athavA utprekSA saMracanA hotI hai| jJAta ghaTanA se kartA kI aba taka ajJAta vizeSatAoM kA pratyakSIkaraNa hotA hai / (4) caturtha prakAra kI bahuprayukta saMracanA hai-- vizeSaNa padabandha + vizeSaNa padabandha + 1 kartA + kriyA sasA doNarAyassa bhaggANurAyA, tulAkoDi kaMti layAliddhapAyA / sa pAlamba kI yahA miSNa gurukSA, dhagatuMgamAreNajANittamanzA | NavAsoya vacchacchyAchAya pANI varAlAviNI - koilAlAvavANI / mahAmorapichoha saMkAya kesA, agaMgassa bhallI vapacchaSNayesA | kevakayA atthANa-maggo || jattha gayA (5) pA~cavIM saMracanA praznavAcaka ko hai, isakA pratipAdya yA to niSedhAtmaka hotA hai, yA pAtra kI mUrkhatA kA sUcaka | isakA sUtra hai - ko............karma + kriyA kartA svayaM 'ko' meM nihita hotA hai| hotA hai - aisA kauna karatA hai/kara sakatA hai, (6) chaThI Avartita saMracanA hai saMracanA kA karma + kriyA aMza asambhava kArya ke sUcaka hote haiM, artha bhAvArtha hotA hai 'koI nahIM, jo karatA hai vaha pramAdI hotA hai
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ apabhraMza cariu kAvyoM kI bhASika saMracanAe~ 506 -.-.-.-. -.-.-.-.-.-.-.-.-.-.-. -.-.-.-.-.-.-. -.-.-. -. -. -. -.-.-.-. -.-.-. -... jima............ tima............ yaha kAraNa-kArya kI sUcaka saMracanA bhI hotI hai aura alaMkAra (upamA) kI sUcaka bhii| (7) sAtavIM saMracanA hai jisameM vizeSaNa upavAkyoM kA Avartana hotA hai vizeSaNa upavAkya, ....."+"...."vi0 upavAkya,....."+kartA pratIka rUpa meM+......"kriyA / (8) AThavIM saMracanA hai-laghu upavAkyoM ke granthanavAlI / isameM aneka saMracanAe~ mizrita hotI haiM (ka) kartA+sahAyaka kriyA-ko hauM / (kha) karma+kriyA-1. jIviu dhigatthu / 2. saMsAru asAra / 3. Naya daMta / isa prakAra saMracanAoM ke Akalana se apabhraMza cariukAvyoM ke kathya kA vaiziSTya to udghATita hotA hI hai, racayitA-mAnasa bhI ujAgara hotA hai| aba taka ina kAvyoM kA adhyayana aneka dRSTiyoM se kiyA gayA hai, saMracanA aura kathya ke sambandha kI dRSTi se tathA saMracanA-Avartana aura samAnAntaratA-vidhAna ke pariprekSya meM ina kAvyoM kA adhyayana nahIM kiyA gyaa| isa dizA meM saMketa dene kA eka atyalpa prayAsa prastuta lekha meM kiyA gayA hai / AvazyakatA isa bAta kI hai ki samagra cariukAvyoM aura anya kAvyoM kA isa sandarbha meM vistRta parIkSaNa kiyA jaay| yadi aisA ho, to aisI aneka saMracanAoM ko prakaTa kiyA jA sakegA jo paravartI kAvya ko prabhAvita karatI rahI haiN| yaha bhI jJAta ho sakegA ki apabhraMza kAvya ne saMracanA-sandarbha meM kitanA kucha saMskRta zailI se grahaNa kiyA hai| yaha apabhraMza-kAvya ke adhyayana kI dizA meM eka nayA caraNa hogaa| isase apabhraMzakAvya kA vizleSaNa vastuniSThatA se kiyA jA sakegA, kyoMki isakA AdhAra bhASAvastu hogaa|