Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ aparigraha : eka anucintana AcArya Ananda RSijI mahArAja sAhaba vizva meM do vRttiyA~ sabala rUpa se pAI jAtI haiM / samasta prANiyoM meM adhikAMza rUpa se donoM ke darzana hote haiN| pahalI hai devI-vRtti, dUsarI hai AsurI vRtti / eka hai zAntimUlaka jabaki dUsarI azAntimUlaka / ina donoM meM dvandva hai ! anAdi kAla se donoM meM saMgharSa bhI pAyA jAtA hai| ye vRttiyA~ nitya nayApana dhAraNa karake abhinaya karatI haiM / inhIM antarvattiyoM se AtmA devatA evaM dAnavatva kI bhUmikA ko prApta karatI hai / zAstA bhagavAn mahAvIra ke zabdoM meM kaheM to parigraha vRtti evaM aparigraha vRtti sabhI ke antarmana meM kAma karatI hai| parigrahavRtti insAna ko zaitAna tathA haibAna banAtI hai| varga saMgharSa evaM rASTra dvandva kI nirmAtA bhI yahI hai| vizvamaitrI, sahaastitva, bhAIcArA Adi kI jananI aparigrahavRtti hI rahI hai / samatva kA preraka aparigraha hai / viSamatA ko phailAne vAlA parigraha hai| jaina darzana ke maulika mUlabhUta siddhAntoM meM aparigrahavAda bhI eka maulika siddhAnta mAnA gayA hai| isakI maulikatA evaM upAdeyatA svata: siddha hai| vartamAna meM loka jIvana atyanta astavyasta ho gayA hai / isa astavyastatA evaM vargasaMgharSa ko samApta * karane meM aparigrahavAda pUrNatayA samartha hai| aparigraha ke cintana ke pahale parigraha ko samajhanA adhika mahattvapUrNa hai| .. arthAt jisase AtmA saba prakAra ke bandhana meM par3e vaha parigraha hai| parigraha kA artha jIvana nirvAha se sambandhita anAvazyaka padArthoM kA saMgraha hai| dhana, saMpatti, bhoga sAmagrI Adi kisI bhI prakAra kI vastuoM kA mamatvamUlaka saMgraha hI parigraha hai / "hoDiMga" kI vRtti ApattiyoM ko AmaMtrita karatI hai / parigrahIvRtti ke dhAraka vyakti samAjadrohI, dezadrohI, mAnavatAdrohI hI nahIM apitu AtmadrohI bhI haiM / jIvana ko bhayAkrAnta karane vAlI sArI samasyAoM kI jar3a parigraha hai| samAja meM bhedabhAva kI dIvAra khar3I kara viSamatA lAne vAlI eka mAtra parigrahavRtti hI hai| deza meM samasyA amIra garIba kI nahIM, artha saMgraha kI hai / artha ko sAdhya mAnakara yuddha hue| pArivArika saMgharSa vaiyaktika, vaimanasya evaM tanAva ina sabake mUla meM rahI hai artha saMgraha kI bhAvanA / aMgrejI nATakakAra zeksapIyara ne kahA thA kiH-- arthAt-saMsAra meM saba prakAra ke viSAkta padArthoM meM artha saMgraha bhayaMkara viSa hai / mAnava AtmA ke liye advaita darzana ke praNetA zaMkarAcArya ne ThIka hI kahA hai ki "arthamanartha bhAvaya nityam"-artha sacamuca hI anartha hai / zAstrakAroM ne artha ke itane anartha batalAe phira bhI isa artha pradhAna yuga meM artha ko (paisoM ko) prANa samajhA jA rahA hai| saMgrahakhorI, saMcayavRtti yA pUMjIvAda saba pApoM ke janaka haiM / isakI zAkhAe~-prazAkhAe~ IrSyA, dveSa, kalaha, asaMyama Adi aneka rUpoM meM vibhakta haiM, phailI haiM / jahA~ parigraha vRtti kA bolabAlA rahatA hai vahA~ manuSya aneka zaMkAoM se aura bhayoM se AkrAnta rahatA hai / aneka ciMtA cakroM meM pha~sA rahatA hai| parigraha vRtti jIvana ke liye eka abhizApa hai / jahA~ bhI yaha vRtti adhika hotI hai vahA~ janatA kA jIvana azAMta ho jAtA hai| anAvazyaka kharca, jhUThI zAna, paise kA apavyaya, dikhAvA Adi bAtoM ke pariveza meM hI parigraha vRtti vizeSa rUpa se panapatI hai| jainAgama meM sthAna-sthAna para parigraha ko bahuta niMdya evaM ApAta ramaNIya parigraha kyA hai parigraha apane Apa meM kyA hai ? yaha eka zAzvata prazna sabhI ke sAmane upasthita hai| parigraha ke prazna ko samajhe binA parigraha kA nirAkaraNa ho nahIM sakatA / parigraha eka pAribhASika zabda hai| AgamoM meM isakA sthAna-sthAna para paryApta varNana milatA hai| parigraha kI paribhASA dete huve kahA hai:-- "parizamanAntaAtmAnaM gRhyati iti parigrahaH / " vI.ni.saM. 2503 Jain Education Intemational
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ batalAkara usake parityAga ke liye vizeSa balapUrvaka preraNA dI gaI hai| narakagati ke cAra kAraNoM meM mahA parigraha ko eka svataMtra kAraNa batalAyA hai / AtmA ko saba ora se jakar3ane vAlA yaha sabase bar3A baMdhana hai / prazna-vyAkaraNa ke paMcama Asrava dvAra meM AyA natthi eriso pAso par3ibandho / atthi savva-jIvANaM savva loe / arthAt-samasta loka ke samagra jIvoM ke liye parigraha se bar3ha kara koI bandhana nahIM hai / sAmAnya rUpa se parigraha kI kalpanA dhanasaMpatti Adi padArthoM se lI jAtI hai, mamatA buddhi ko lekara vastu kA anucita saMgraha parigraha hai / parigraha kI vAstavika paribhASA mUrchA hai| AcArya svayaMbhava dazavakAlika sUtra meM bhagavAna mahAvIra kA saMdeza sunAte haiM-- "mucchA pariggaho vutto nAiputteNa tAiNA" daza. kA. sUtra 6 arthAt Asakti yahI parigraha hai| AcArya umAsvAmI kahate haiM-' mUrchA parigrahaH" mUrchA kA artha Asakti hai / vastu evaM padArtha ke prati hRdaya kI Asakti hI, 'merApana' kI bhAvanA hI parigraha hai| kisI bhI vastu meM choTI ho yA bar3I, jar3a ho yA cetana, bAhyaAbhyaMtara, kisI bhI rUpa meM, hI apanI ho yA parAyI, usameM Asakti rakhanA, yA usameM baMdha jAnA, usake pIche apanA Atmaviveka kho baiThanA parigraha hai| eka AcArya ne aura bhI parigraha kI paribhASA dete huve kahA hai:-"pari samantAt mohabuddhyA gRhyate sa parigrahaH / / " arthAt mohabuddhi ke dvArA jise cAroM ora se grahaNa kiyA jAtA hai, vaha parigraha hai| parigraha ke tIna bheda haiM-icchA, saMgraha, mUrchA / anadhikRta vastu samUha ko pAne kI icchA karane kA nAma icchArUpa parigraha hai| vartamAna meM milatI huI vastu ko grahaNa kara lenA saMgraharUpa parigraha hai aura saMgrahIta vastu para mamatvabhAva aura AsaktibhAva mUrchA rUpa parigraha kahalAtA hai| . parigraha kA pratiphala vizva kA sabase bar3A, koI pApa hai to vaha parigraha hai / parigraha ko lekara Aja pUMjIpati evaM zramajIvI donoM meM saMgharSa cala rahA hai| eka hindI kavi ne isako nape-tule zabdoM meM saMjo kara rakha diyA hai / unake zabdoM meM aNu kI bhArI bhaTTI dahakI, bhUkhA cUlA ro pdd'aa| prAsAdoM ko huA ajIrNa, bhUkhA soye jhoNpdd'aa| Aja to pUMjIpati bhI Apasa meM lar3ate haiM, vaise hI zramajIvI bhI / parigrahI mAnava kI lAlasAe~ bhI AkAza ke samAna ananta hotI haiN| rAjya kI lAlasAvaza koNika ne samrATa' zreNika ko jela meM DAla diyaa| kaiMsa ne apane pitA mahArAjA ugrasena ke sAtha jI durvyavahAra kiyA usake mUla meM yahI rAjya kI vitRSNA kAma kara rahI thii| parigraha vyakti ko zoSaka banAtA hai / sabhI klezoM evaM anarthoM kA utpAdaka parigraha hI hai| dhanakubera deza amerikA jo bhautikavAda kA guru, parigrahavAda kA ziromaNi hai, apane arthataMtra ke bala para sAre vizva para hAvI hone kA svapna dekha rahA hai / parantu vahA~ para bhI AMtarika sthiti kaisI hai / isI parigrahI vRtti ke kAraNa vahA~ ke karor3oM loga mAnasika vyAdhiyoM se saMtrasta haiM / lAkhoM AdamI buddhihInatA se pIr3ita haiN| lAkhoM kA mAnasika saMtulana ThIka nhiiN| apAhijatA, pAgalapana Adi bImAriyAM phailI huI haiN| choTe baccoM meM aparAdhoM kI saMkhyA adhika pAI jAtI hai / isakA mUla kAraNa phaizana parastI tathA saMgraha kI bhAvanA rahI hai / prastuta takanIkI yuga meM upakaraNa juTAye jA rahe haiN| sukha ke sAdhana ikaTThe kiye jA rahe haiN| naI-naI sAmagriyoM kA utpAdana bar3hAyA jA rahA hai / rahana-sahana stara ko bar3hAne kA nArA lagAyA jA rahA hai / kintu mAnasika sthiti ulajhanoM, tanAvoM se paripUrNa pecIdA bana gaI hai / vaicArika Agraha bhI bar3ha rahA hai| vaha bhI ekAntavAda kA janaka hai| ina saba ApattiyoM se mukta hone kA koI upAya hai to vaha aparigrahavAda kI zaraNa hai| aparigraha kA siddhAnta sarvopari hai aura vahI Aja kA yugadharma hai| aparigraha kA artha aparigraha kA artha hai jIvana kI AvazyakatAoM ko kama krnaa| lAlasAoM, mUrchA evaM mamatA kA aMta hI aparigrahavAda hai / bhItara evaM bAhara kI saMpUrNa graMthiyoM ke vimocana kA nAma hI aparigrahavAda hai| aparigrahIvRtti vyakti, rASTra, jAti, vizva, rAjya Adi sabhI ke liye AnandadAyinI aura sukha zAMti ke liye varadAna svarUpa hai| yaha saMsAra meM phailI viSamatA, anaitikatA, saMgraha evaM lAlasA ke aMdhakAra ko dUra karane meM sakSama hai| nirbhayatA kA yaha praveza dvAra hai / aparigraha darzana Aja ke yuga meM varga saMgharSa, varga bheda Adi sabhI bheda-bhavanoM kI jar3eM hilAne ke liye anivArya hai / sAmAjika, rASTrIya, aMtarrASTrIya, dhArmika Adi sabhI kI unnati evaM krAnti ke liye bhI aparigrahIvRtti kI nitAnta AvazyakatA hai| aparigraha kA Adarza hai jo tyAga diyA so tyAga diyaa| punaH usakI AkAMkSA na kre| apane ko sImita kre| isI Adarza ko le kara jaina paraMparA meM apekSA dRSTi se do bheda kiye jAte haiM-- 1. zramaNa (sAdhu) 2. zrAvaka (gRhastha) / donoM kI aMtarbhAvanA, mamatA evaM mUrchA kA tyAga karanA hI hai / donoM kA mArga eka hI hai| kintu sAdhu saMpUrNa Atmazakti ke sAtha usa mArga para Age bar3hatA hai aura gRhastha yathAzakti se kadama bar3hAtA hai| ___sAdhu-muni dIkSA lete samaya aMtaraMga parigraha, mithyAtva Adi kA tathA bAhya parigraha, ghara, parivAra, dhana saMpatti Adi kA parityAga karatA hai / gRhastha bhI saMpUrNa rUpa se nahIM kintu icchAnusAra parigraha kA parimANa arthAt maryAdA karatA hai / saMpUrNarUpa se aparigrahI bananA gRhastha ke liye asaMbhava hai, kyoMki usa para samAja kA, parivAra kA, rASTra kA, uttaradAyitva hai / phira bhI AvazyakatA ke anusAra maryAdA kara vaha aparigraha kA saMkalpa kara (zeSa pRSTha 51 para) 40 rAjendra-jyoti Jain Education Intemational