Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ -.-.-.-.-.-.-.-.-.-. -. -.-.-.-. -.-.-.-. -. -.-. -. -. -. -.-. -. -.-.-.............. anuyoga aura unake vibhAga - muni zrI kizanalAla (yugapradhAna AcArya zrI tulasI ke ziSya) bhASA se bhAvoM kI abhivyakti aura vicAra-vinimaya hotA hai| jo vyakta dhvani vicAroM aura bhAvoM ko dUsaroM taka pahu~cAne meM sahAyaka hotI hai, use bhASA kahA jAtA hai| 'bhASA' rahasya' meM bhASA kI paribhASA karate hue likhA hai- 'manuSya manuSya ke bIca vastuoM ke viSaya meM apanI icchA aura mati kA AdAna-pradAna karane ke lie vyakta dhvani-saMketoM kA jo vyavahAra hotA hai, use bhASA kahate haiN| tAttvika dRSTi se vaha dhvani jo kAya yoga se gRhIta vAgayoga se nisRSTa bhASA vargaNa sahita hotI hai, use bhASA kahate haiN| dhvani ko cihna yA saMketoM se aMkita kara liyA jAtA hai jise hama lipi kahate haiM / lipi aura bhASA mAnavasamAja kI eka viziSTa sampatti hai jisase vicAroM kA sthAyitva aura vinimaya hotA hai| sthAyitva se sAhitya vAGmaya aura vinimaya se samAlocanA zAstra kA AvirbhAva hotA hai jisase mAnava samyak aura asamyak kA nirNaya kara 'satyaM zivaM aura sundaraM' kI ora prerita ho sakatA hai| bhASA ko rUpaka meM hama yoM samajha sakate haiM / bhASA AtmA rUpI kue~ kA vaha nIra hai jo ATha bAlTiyoM se nikAlA jAtA hai jinheM hama sthAna kahate haiN| nIra vaisA hI nikalegA jaisA kue~ meM hogaa| bhASA kI bhI yahI avasthA hai, jisakI AtmA pavitra hotI hai| usakI bhASA bhI pavitra hotI hai / bhagavAn mahAvIra ne rAga-dveSa ke bIjoM ko dagdha kiyaa| AtmA pavitra bana gii| usake pazcAt hI dUsaroM ko pavitratA kI ora prerita karane ke lie pravacana karanA prArambha kiyaa| ve artha kA kathana karate haiM jaisA ki bRhad vRtti meM batAyA gayA hai atthaM bhAsaI arahA, tameva suttIkareMti gnndhraa| atthaM ca viNA sutta, aNi ssiyaM ke riyaM hoii|| arihanta kevala artha kI bhASA meM bolate haiM / usako hI gaNadhara sUtra rUpa meM grathita karate haiM / artha ke binA sUtroM kA kyA mUlya ? sUtra jaba hI mUlyavAn banate haiM, jaba ve arhan artha se saMyukta hote haiN| sUtroM kI mUlyavattA artha ke AdhAra para hI to hai / arhan vANI ke anukUla hone se hI anuyoga kahA gayA hai| anuyoga kA artha hai vyAkhyA kI paddhati / usake lie anuyoga dvAra eka svatantra Agama hai| --zrI sthAnAMgavRtti, pR0 173 1. draSTavya-pR0 28. 2. kAyayogagRhIta vAgyoga nisRSTa bhASA dravyaM saMhatti / 3. kAlu kaumudI, pR07 : aSTau sthAnAni varNAnAM ura kaMTha: zirastathA / jihvA mUlaM ca dantAzca nAsikauSThaM ca tAlukA / /
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ 270 karmayogI zrI kesarImalajI surANA abhinandana grantha : caturtha khaNDa anuyoga zabda kI zalya cikitsA karate hue prAcIna granthoM meM AyA hai-"aNu-oyaNamaNuyogo" anuyojana ko anuyoga kahA hai / anuyojana yahA~ jor3ane se saMyukta karane ke artha meM AyA hai jisase eka dUsare ko sambandhita kiyA jA sake / isI ko spaSTa karate hue TIkAkAra ne likhA hai-"yujyate saMbadhyate bhagavaduktArthena saheti yogaH" bhagavad kathana se saMyojita karatA hai ataH usako anuyoga kahA gayA hai| abhidhAna rAjendra koza meM aisA bhI artha milatA hai-'aNa sUtraM mahAnarthastato mahatorthasyANunAsUtreNa yogo anuyogaH" choTe sUtra meM mahAn artha kA yoga karane ko anuyoga kahA gayA hai-anu-yoga / anu upasarga hai / yoga bhinna-bhinna arthoM meM prayukta huA hai| jainasiddhAntadIpikA' meM mana, vacana, kAyA ke vyApAra ko yoga kahA hai / isa prakAra vibhinna arthoM kA bodha hotA hai| yaha ucita bhI hai kyoMki zabda meM artha prakaTa karane kA sAmarthya nahIM hotA, vaha to kevala pratIka mAtra hai| bhinna-bhinna paristhitiyoM se gujarane se zabdoM ke arthoM meM hrAsa aura vikAsa hotA hai / taba hI AcAryoM ne ucita hI kahA hai- zabda kI paribhASA karate samaya hameM vaha vahA~, kisa prakAra aura kisa sthiti meM prayukta huA hai, kauna sI dhAtu pratyaya Adi usakI niSpatti ke nimitta haiM jAnanA hogA taba hI hama usake hArda ko pakar3a sakate haiM / anuyoga jaina pAribhASika zabda hai-- sUtra aura artha kA ucita sambandha anuyoga hai yA hama yoM kaha sakate haiM arhan vANI ke anukUla jo bhI kathana hai vaha anuyoga hai ataH yathArtha samasta vAGmaya anuyoga ke antarnihita ho jAtA hai| janAgamoM meM anuyoga ke anekoM bheda-prabheda milate haiM / naMdI meM anuyoga ke do vibhAga haiN| vahA~ dRSTivAda ke pAMca vibhAgoM meM anuyoga kA ullekha hai / prazna upasthita kiyA gayA hai- "ko'yaM maNu yogaH" samAdhAna meM vaha do prakAra kA hai 1. mUla prathamAnuyoga 2. gaMDikAnuyoga mUla prathamAnuyoga mUla prathamAnuyoga kyA hai ? AcArya kA uttara prApta hotA hai isameM arhanu bhagavAn ko samyaktva prApti ke bhava se pUrvabhava, devaloka, gamana, AyuSya, cyavana, janma, abhiSeka, rAjyazrI, pravajyA, tapa, bhakta, kevalajJAnotpatti, tIrthaprarvatana, saMghayana, saMsthAna, U~cAI, varNa, vibhAga, ziSya, gaNa, gaNadhara, sAdhu-sAdhvI, pravartinI, caturvidha saMgha kA parimANa, kevalI, manaHparyavajJAnI, avadhijJAnI, samyagjJAnI, zrutajJAnI, vAdI, anuttara vimAna meM gae hue, jitane siddha hue unakA, pAdapopagamana anazana ko prAptakara jo jahA~ jitane bhaktoM ko chor3akara antakRta hue ajJAna raja se vipramukta ho jo munivara anuttara siddhi mArga ko prApta hue haiM unakA varNana hai / isake atirikta inhIM prakAra ke anyabhAva jo anuyoga meM kathita hai vaha prathamAnuyoga hai arthAt sarvaprathama samyaktva prApti se tIrthakara taka ke bhavoM kA jisameM varNana hai vaha mUla prathamAnuyoga hai| gaMDikAnuyoga gaMDikA kA artha hai samAna vaktavyatA se arthAdhikAra kA anusaraNa karane vAlI vAkya paddhati / usakA anu 1. caturthaprakAza, sU0 26. 2. zrImalayagirIyA naMdIvRtti : pR0 235, parikamme, suttAI, puvvagae, aNuyoge culiyaa| 3. zrInaMdIcUrNI, pR0 58 mUla-paDhamANuyoge gNddiyaannuyoge| 4. iha mUla bhAvastu tIrthaMkaraH tassa prathama pUrvabhavAdi athavA mUlasya paDhamA bhavANuyoge etthagarassa atIta bhava pariyAya parisattaI bhaanniyvvaa| --zrInaMdIvRtticUrNI, pR0 58.
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyoga aura unake vibhAga ........................................................................... yoga arthAt artha prakaTa karane kI vidhi / zrI malayagiri ne naMdIvRtti' meM gaMDikAnuyoga kI TIkA karate hue likhA hai ikSu ke madhya bhAga kI gaMDikA sadRza ekArtha kA adhikAra yAni grantha-paddhati hai| usako gaMDikAnuyoga kahA gayA hai| vaha aneka prakAra kA hai| 1. kulakara gaMDikAnuyoga-vimalavAhana Adi kulakaroM kI jIvaniyA~ 2. tIrthaMkara gaMDikAnuyoga-tIrthaMkara prabhu kI jIvaniyA~ 3. gaNadhara gaMDikAnuyoga-gaNadharoM kI jIvaniyA~ 4. cakravartI gaMDikAnuyoga-bharatAdi cakravartI rAjAoM kI jIvaniyA~ 5. dazArha gaMDikAnuyoga-samudravijaya Adi dvAdazAhoM kI jIvaniyA~ 6. baladeva gaMDikAnuyoga-rAma Adi baladevoM kI jIvaniyA~ 7. vAsudeva gaMDikAnuyoga--kRSNa Adi vAsudevoM kI jIvaniyA~ 8. harivaMza gaMDikAnuyoga-harivaMza meM utpanna mahApuruSoM kI jIvaniyA~ 6. bhadrabAhu gaMDikAnuyoga--bhadrabAhu svAmI kI jIvanI 10. tapakarma gaMDikAnuyoga-tapasyA ke vividha rUpoM kA varNana 11. citrAntara gaMDikAnuyoga-bhagavAn RSabha tathA ajita ke antara samaya meM unake vaMza ke siddha yA sarvArtha siddha meM jAte haiM, unakA varNana 12. utsarpiNI gaMDikAnuyoga---utsarpiNI kA vistRta varNana 13. avasarpiNI gaMDikAnuyoga--avasarpiNI kA vistRta varNana tathA deva, manuSya, tiryaJca aura naraka gati meM gamana karanA, vividha prakAra se paryaTana karanA Adi kA anuyoga isa prakAra gaMDikAnuyoga ke vividha rUpa meM hameM prApta hote haiN| jisa prakAra vaidika paramparA meM purANa haiM vaise hI vividha prakaraNoM ke grantha haiN| inakI racanAe~ bhinna AcAryoM se sampanna huI haiN| usakA ullekha IsA kI sAtavIM zatAbdI ke Asa-pAsa kI racI "paJca kalpacUrNI" meM milatA hai ki kAlikAcArya ne gaMDikAyeM rcii| "suvarNabhUmi meM kAlikAcArya" pustaka meM AyA hai ki unhoMne gaMDikAaiM racI parantu saMgha ne ve svIkAra nahIM kii| kAlikAcArya ne saMgha ke sammukha puna nivedana kiyA ki merI gaMDikAe~ svIkRta kyoM nahIM kI gaI ? unakI kamiyoM ko sujhAyA jAe yA svIkRta kI jaae| taba punaH saMgha ne anya bahuzru: AcAryoM ke pAsa gaMDikAe~ preSita kii| unhoMne una sabako samyag batAI taba kahIM ve svIkRta tathA mAnya huii| isa ghaTanA se gaNDikAoM kI yathArthatA para sandeha kA avakAza nahIM rhtaa| kAlikAcArya jaise samartha aura prabhAvazAlI AcArya kI gaNDikAe~ bhI saMca dvArA svIkRta hone para hI mAnya huii| digambara paramparA meM kevala 'paDhamANuyoga' hI mAnate haiN| unakI mAnyatA ke anusAra usameM 24 adhikAra haiN| tIrthakara purANa meM saba purANoM kA samAveza ho jAtA hai| 0 1. zrI naMdIvRtti, pR0 242. 2. zrIsamavAyAMgavRtti, pR0 120 se kiM taM gaMDiyAyoge ? gaMDiyANuyoge aNega vihe paNNatte ....... / . 0.
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ 272 karmayogI zrI kesarImalajI surANA abhinandana grantha : caturtha khaNDa .......... .... ........ ............ .... ...... ...... ............ .......... ... AgamakAla meM anuyoga ke antargata samasta vAGmaya A jAtA thaa| pahale jainAgama anuyoga ke rUpa meM vibhakta nahIM the| vIra nirvANa chaThI zatAbdI meM (584 se 567) vajra svAmI ke pramukha ziSya AryarakSita ke dvArA vibhakta hue| usa ghaTanA ko spaSTa karane ke lie yaha gAthA hI yatheSTa haiM devidaM vaMdiehi mahANubhAvohi rakkhiyajjehiM / juga mAsajja vibhakto, aNuyogo to kao cauhA // (abhidhAna rAjendra koza) devendroM se vaMdita mahAnubhAva AryarakSita ne pravacana hita ke lie anuyoga ke cAra vibhAga kiye| jisase adhyayaneccha AgamArNava meM praveza pA zruta kI ArAdhanA kara skeN| vibhAga karane ke pIche itihAsa bhI hai| AcArya AryarakSita ke cAra pramukha ziSya the 1. durbalikA puSyamitra 3. vighya muni 2. phalgurakSita 4. gosstthaamaahil| eka dina vidhyamuni ne guru se nivedana kiyA-"Apa mujhe akele ko hI vAcanA deveM / " "yaha mere lie sambhava nahIM. ataH Aja se tumheM durbalikApuSya vAcanA deMge, tuma unase par3hanA / " AcArya ne unako zIghra adhyayana sAmagrI milane ke lie vyavasthA kara dii| kucha dinoM taka ve vAcanA dete rahe / phira eka dina guru se nivedana kiyA--bhante ! vAcanA meM samaya adhika lagane se mere naveM pUrvajJAna kI vismRti sI ho rahI hai / agara yahI krama rahA to maiM sArA pUrva bhUla jaauuNgaa| AryarakSita AcArya ne vicAra kiyA ki durbalikApuSya jaise medhAvI kI yaha gati hai taba dUsaroM kI to kyA dazA hogii| aba prajJA kI hAni ho rahI hai| pratyeka Agama meM cAroM anuyogoM ko dhAraNa karane kI kSamatA rakhane vAle aba adhika nahIM hoNge| cintana pazcAt Agama sAhitya ko cAra' bhAgoM meM vibhakta kara diyA cattAri aNuyoga caraNa dhamma gaNiyaNuyoga yadagviyaNuyoge tahA jahakkama mahiDDhiyA / (abhidhAna rAjendra koza) 1. caraNa karaNAnuyoga 2. dharmakathAnuyoga 3. gaNitANuyoga 4. drvyaanuyog| caitanya ke mUla svarUpa ko prApta karanA hI mukti hai aura yahI sabhI darzanoM aura dharmoM kA carama lakSya rahA hai| jaina darzana kA sAdhya to muktAvasthA hai hI / usakI prApti ke lie parama prabhu pravacana karate haiM / jJAna-vijJAna kI sArI siddhiyA~ Atma sAkSAtkAra kI ora le jAne se hI zreSTha haiM anyathA bekAra aura duHkhaprada hai| caraNakaraNAnayoga meM Atma-sAkSAtkAra kI prakriyA kA varNana hai| usameM AcArAMgAdi AcAra-grantha Ate haiN| "caryate enena iti caraNaM bhavodadheH paraM kUlaM prApyate" jisake dvArA bhavasAgara kA kinArA prApta kiyA jA sake use caraNa kahate haiN| jaise manuSya caraNoM se maMjila taya karatA hai / vaise hI sAdhaka caraNa (cAritra) ke dvArA apane carama 1. Avazyaka kathA 174: catuSvaikaika sUtrArthA-khyAte syAt ko'pi na kSamaH / tato'nuyogAM caturaH pArthakyena vyadhAt prabhu : // -
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuyoga aura unake vibhAga ........................................................................... svarUpa ko prApta karatA hai / calane meM caraNoM kA pramukha sthAna hai| ThIka vaise hI Atma-svarUpa ko prApta karane meM caraNakaraNAnuyo ga kA hai / apekSA se usake 70 bheda hote haiM, jise caraNasattarI bhI kahA gayA hai| vaya samaNadhamma saMjama veyAvaccaM ca bNbhguttiio| nANAitiyaM tavo koha-niggahAiM caraNameyaM / / pA~ca mahAvrata, daza zramaNadharma, sataraha saMyama, daza vaiyAvRtya, nava brahmacaryagupti, jJAnAdi tIna ratna, bAraha prakAra kA tapa, cAra krodhAdi nigraha isa prakAra 70 bheda hote haiN| karaNa-karaNa kA zAbdika artha jaisA TIkAkAra ne kiyA hai--"kriyate caraNasya puSTIranenetikaraNaM' jo caraNa kI puSTi karatA hai use karaNa kahate haiM / "kRta-kArita-anumodana-rUpA karaNaM"- karanA, karavAnA, anumodana karane ko bhI karaNa kahA jAtA hai / arthAt mUla guNa kI puSTi karane vAle tatvoM ko karaNa kahA jAtA hai| vaha piNDavizuddhi rUpa 70 prakAra kA hotA hai piNDavisohI samiI, bhAvaNA paDimA ya indiyniggho| paDilehaNaM guttIo abhiggahaM ceva karaNaM tu // piDesaNA piNDavizuddhi ke cAra prakAra haiN| samiti ke pA~ca prakAra haiN| bhAvanA ke bAraha prakAra haiN| paDimA ke bAraha prakAra haiN| indriya-nirodha pAMca prakAra ke haiN| pratilekhanA ke paccIsa prakAra haiN| gupti ke tIna prakAra haiN| abhigraha ke cAra prakAra haiN| dharmakathAnuyoga meM uttarAdhyayana Adi Agama evaM RSibhASita grantha Ate haiN| dharmakathAnuyoga meM mukhyata: viziSTa puruSoM ke jIvanavRtta evaM unakI vizeSatAoM kA varNana milatA hai, jinase prerita ho vyakti durgati se nivRtta ho samyak patha kA AcaraNa kara ske| gaNitAnuyoga jina Agama granthoM meM bhaMga evaM gaNita kI pradhAnatA hai, unako gaNitAnuyoga kahA gayA hai| gaNitAnuyoga meM pradhAnatayA sUryaprajJapti Adi Agama Ate haiN| gaNitAnuyoga ke mAdhyama se AyuSya, gati, sthiti Adi vibhinna avasthAoM kA jJAna hotA hai| dravyAnuyoga jisameM guNa aura paryAya avasthita haiM, use dravya kahA gayA haiN| dravya kI sat-asat samasta paryAyoM ke 1. pravacanasAroddhAra, pR0 132. 2. pravacanasAroddhAra, pR0 138
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ 274 karmayogI zrI kesarImalajI surANA abhinandana grantha : caturtha khaNDa sambandha meM jisameM vyavasthA kI gaI hai. usako dravyAnuyoga kahA hai| drayAnuyoga meM dRSTivAda Adi ko rakhA gayA hai / tarkazAstra meM vastusvarUpa kA varNana dasa vibhAgoM meM kiyA gayA hai1. dravyAnuyoga-dravya kA vicAra / 2. mAtRkAnuyoga-sat kA vicAra / 3. ekAthikAnuyoga-eka artha vAle zabdoM kA vicAra / 4. karaNAnuyoga-sAdhana kA vicAra / 5. arpitAnarpitAnuyoga-mukhya aura gauNa kA vicAra / 6. bhAvitAbhAvitAnuyoga-anya se aprabhAvita aura prabhAvita / 7. bAdhyAbAdhyAnuyoga-sAdRzya aura vaisAdRzya kA vicAra / 8. zAzvatAzAzvatAnuyoga-nityAnitya kA vicAra / 6. tathAjJAna anuyoga-samyagdRSTi kA vicAra / 10. atathAjJAna anuyoga-asamyagdRSTi kA vicAra / hatthasa ato pAvasajato, vAcAya saJato samuttamo / ajjhatarato samAhito, eko santusito tamAhu bhikkhu // --dhammapada 25-3 jisake hAtha, paira aura vAgI meM saMyama hai, jo uttama saMyamI hai, jo adhyAtmarata, samAdhiyukta, ekAkI aura santuSTa hai, usI ko bhikSu (sAdhu) kahA jAtA hai / .