Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuttarropapAtikadazA sUtra suzrI zvetA jaina anuttaropapAlika aMga Agama meM bhagavAna mahAvIra kAlIna una 33 sAdhakoM kA varNana hai jo kAla karake anuttaravimAna nAmaka zreSTha devayoni meM utpanna hue haiM vahA~ se cyava kara mahAvideha kSetra se ye sabhI siddha, buddha evaM mukta hoNge| jainadarzana kI zodhachAtrA suzrI zvetA jaina ne isa sUtra kA samIkSAtmaka paricaya diyA hai| sampAdaka sarvajJa kI vANI kA grathita rUpa 'Agama' hai| smRti doSa se lupta hote AgamajJAna ko surakSita rakhane ke uddezya se gaNadharoM ne ise grathita kiyA tathA kAlAntara meM ise likhita rUpa diyA gyaa| 'atthaM gArAi arahA suttaM gaMthati gaNaharA niuNaM' arihaMtoM sarvajJoM dvArA artha aura sUtra rUpa meM kahe gaye vAkyoM ko gaNadharoM dvArA nipuNatA se gUMtha kara vyavasthita Agama yA zAstra kA svarUpa pradAna kiyA jAtA hai| gyAraha aMgoM kI zrRMkhalA meM 'anunaraupapAtikadazA' nAmaka aMga kA navama sthAna hai| isa aMga meM bhagavAna mahAvIra ke kAla meM hue una mahApuruSoM ke kathAnaka varNita hai, jinhoMne utkRSTa saMyama sAdhanAmaya jIvana pUrNa kara anuttara vimAna meM janma liyaa| ina vimAnoM se koI uttara (bar3hakara) vimAna na hone ke kAraNa inako anuttara vimAna kahate haiM aura jo sAdhaka apane tapomaya jIvana se inameM upapAta (janma) dhAraNa karate haiM, unako anuttaropapAtika kahate haiM / anuttaropapAnikoM kI vibhinna dazAoM kA varNana isa sUtra meM hone se isakA nAma 'anuttaropaNatikadazA' rakhA gyaa| dazA zabda 'dasa' artha ko bhI prakaTa karatA hai| prathama varga meM dasa adhyayana hone se bhI ise anuttaropapAtikadazA' kahA jAtA hai aisA abhayadeva kI vRtti meM ullekha prApta hotA hai "tatrAnuttareSu vimAnavizeSeSUpapAto- janma anuttaropapAtaH / sa vidyate yeSAM te'nuttarau papAtikAstatpratipAdikA dazAH- dazAdhyayanapratibaddhaprathamavarga yogAddazAH granthavizeSo'nuttaraupapAtikadazAstAsAM ca sambandhasUtraM / isameM anutaraupapAtikoM ke nagara, udyAna, naitya, vanakhaNDa, samavasaraNa, mAtA pitA, dharmaguru, dharmAcArya, dharmakathA, saMsAra kI Rddhi, bhoga upabhoga kA tathA tapa, tyAga, pravrajyA, utsarga, saMlekhanA dIkSA paryAya, aMtima samaya ke pAThopagamana (saMthArA) Adi, anuttara vimAna meM upapAta, vahA~ se zreSTha kula meM janma, bodhilAbha tathA mokSagamana Adi kA varNana kiyA gayA hai| yaha Agama vartamAna meM 3 vargoM meM vibhakta hai, jinameM kramaza: 10.13 aura 10 adhyayana haiN| isa prakAra 33 adhyayanoM meM 33 mahAn AtmAoM ke bhavya jIvana kA sundara evaM preraka varNana kiyA gayA hai| isameM zreNika ke 23 aura bhadrA sArthavAhI ke 10 putroM kA kathana haiN| ina donoM ke eka eka putra ke jIvanavRtta kA nirUpaNa vistAra se karake zeSa putroM kA unake samAna kahakara
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuttaropapAtikadazAsUtraH 217 saMkSepaNa kiyA gayA hai| yahI kAraNa hai ki prathama varga meM jAlikumAra kA aura tRtIya varga meM dhanyakumAra kA caritra hI kucha vistAra se AyA hai aura zeSa caritroM kA sUcana mAtra huA hai| isa Agama kI Adi zrI jambU svAmI kI isa pRcchA se huI hai ki zramaNa bhagavAna mahAvIra ne nauveM aMga meM kyA bhAva pharamAe haiM? unakI jijJAsA-zamana hetu sudharmA svAmI dvArA yaha Agama prastuta kiyA gyaa| prathama varga yaha varga 10 adhyayanoM meM vibhakta hai| pratyeka adhyayana meM kramaza: jAli, mayAli, uvayAli, puruSasena, vArisena, dIrghadanta, laSThadanta, vihalla, vaihAyasa aura abhayakumAra ke saMgharSapUrNa jIvana kI kathA hai ! prathama adhyayana meM jAli kumAra ke Aramavijaya kI zaurya gAthA hai| jaina-bauddha saMskRti ke mukhya kendra, samRddha aura vaibhavazAlI rAjagRha nagarI ke rAjA zreNika aura rAnI dhAriNI ke putra rUpa meM jAlikumAra kA janma huaa| siMha ke divya svapna ke sAtha garbha ko dhAraNa karane vAlI dhAriNI rAnI ne kAlaparipAka hone para jAlikumAra ko janma diyaa| ATha kanyAoM ke saMga pariNaya-sUtra meM baMdhane ke bAda jAli kumAra iSTa zabda, sparza. rasa, rUpa aura gaMdha kI vipulatA vAle manuSya saMbaMdhI kAmabhogoM ko bhogane meM rata ho ge| rAjasika sukha bhogoM se ghire hue rAjakumAra ne jaba sarvasvatyAgI bhagavAna ke darzana kara jinavANI se apane karNayugala ko pavitra kiyA to unake mana-mandira meM zraddhA kA dIpa prajvalita ho utthaa| ata: prabuddha jAli kumAra ne mAtA pitA se AjJA lekara pravrajyA grahaNa kii| guNaratna saMvatsara nAmaka tapa kI ArAdhanA karate hue unhoMne 16 varSa taka saMyama sAdhanA kii| vipulagiri para eka mAsa kA saMthArA pUrNa kara 'vijaya' nAmaka anuttara vimAna meM utpanna hue aura vahAM se ve mahAvideha kSetra meM janma lekara siddhi prApta kreNge| zeSa nau adhyayanoM meM 9 rAjakumAroM kA varNana jAli kumAra ke samAna hai| kucha bhinnatA hai, vaha nimnalikhita hai vehalla aura vehAyasa celanA ke putra haiN| abhayakumAra nandA kA putra hai: pahale ke 5 kumAroM kI zramaNa paryAya 16 varSa kI, tIna kI zramaNa paryAya 12 varSa kI aura do kI zramaNa paryAya 5 varSa kI hai| mayAli, ubayAli puruSasena, vAriSeNa, dIrghadanta. laSThadanta, vehallakumAra, vehAyasa kumAra aura abhayakumAra kA upapAta (janma) anukrama se vaijayanta, jayanta, aparAjita, sarvArthasiddha. sarvArthasiddha, aparAjita, jayanta, vaijayanta aura vijaya vimAna meM huaa| kucha mahattvapUrNa tathya meM kumAra bhI anutaraupapAtika haiM taba bhI unakA varNana isa aMga
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ 1218. jinavANI- jainAgama-sAhitya vizeSAGka Agama meM na karake jJAtAdharmakathAMga' nAmaka chaThe aMga sUtra meM kyoM kiyA gayA hai? aisA prazna hamAre mastiSka paTala para ubharatA hai| samAdhAna rUpa meM kahA jAtA haiM ki chaThe aMgasUtra meM dharmayukta puruSoM ko zikSAprada jIvana ghaTanAoM kA varNana hai aura meghakumAra ke jIvana meM bhI kitanI hI aisI zikSAprada ghaTanAe~ ghaTita huI haiM, jinake par3hane se pratyeka vyakti ko atyanta lAbha ho sakatA hai, kintu anuttaraupapAtika sUtra meM kevala samyak cAritra pAlana karane kA phala batAyA gayA hai| ata: meghakumAra ke caritra meM vizeSatA dikhAne ke lie usakA varNana navama aMga meM na dekara chaThe aMga meM hI diyA gayA hai| jAlikumAra Adi rAjakumAroM ne bhagavAna se dIkSA grahaNa kI tathA unake hI samIpa 11 aMgoM kA adhyayana kiyA, yaha bAta kaise sambhava ho sakatI hai? kyoMki isa navama aMga sUtra meM svayaM jAlikumAra Adi rAjakumAroM kA vRttAnta hai| ata: jAlikumAra Adi rAjakumAroM dvArA apane hI caritra ke prarUpaka anuttaraupapAtika dazA sUtra kA adhyayana sarvathA asaMbhava hai| prazna upasthita hotA hai ki unhoMne kaunase nauveM aMga kA adhyayana kiyA? samAdhAna isa prakAra hai "aMga artharUpa se dhruva , nitya evaM zAzvata haiM arthAt Agama kA svarUpa sadA sarvadA niyata hotA hai| artharUpa arthAt sArarUpa meM bhagavAna mahAvIra ke dvArA nauveM aMga meM kina-kina mArgo se aura kaisI kaisI sAdhanA se mokSa hotA hai, yaha kahA gayA hai| ye kathana sArvabhaumika satya hai| ina satya kathanoM kA hI adhyayana navama aMga ke rUpa meM jAlikumAra Adi ne kiyaa| jo svarUpa navama aMga kA hamAre sAmane prastuta hai vaha to mahAvIra svAmI ke nirvANa pada-prApti ke anantara pratipAdita kiyA gayA hai| sUtra rUpa kathana ko pUrNa rUpa se pratipAdita karane ke lie hetu aura dRSTAnta ke prayoga kie jAte haiM, isI kA anukaraNa karate hue sudharmA svAmI ne bhI bhagavAna mahAvIra ke sAra kathana ko hetu va dRSTAnta (jAlikumArAdi) dekara navama aMga ko isa rUpa meM aMkita kiyA hai| anuttaraupapAtikadazA ke atirikta jAli Adi 10 kumAroM kA varNana antagaDa sUtra ke caturtha varga ke adhyayana 1 se 10 meM bhI prApta hotA hai| ye jAli Adi 10 kumAra bhagavAna ariSTanemi ke tIrtha meM hue| ina 10 kumAroM ke nAma isa prakAra haiM- jAli, mayAli, ubayAli, puruSasena, vAriSeNa, pradyumna, zaMba, aniruddha, satyanemi aura dRddh'nemi| ina donoM tIthoM ke 10 kumAroM meM kucha samAnatAe~ haiM jaise- prathama pA~coM ke nAma eka hI haiM. ina pAMcoM kI mAtA kA nAma bhI dhAriNI hai| inakI bhI dIkSA paryAya 16 vArDa hai| isake atirikta pitA, nagara, udyAna, dharmagura, dharmAcArya, dIkSAparyAya, saMlekhanA sthala Adi meM vibhinnatAe~ haiN| dvitIya varga yaha varga 13 adhyayanoM meM vibhakta hai| ina adhyayanoM meM dIrghasena,
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ anuttaropapAtikadazAsUtra 219 mahAsena dRSTadanta, gUDhadanta, zuddhadanna, hala, druma, drumasena, siMha, siMhasena, mahAsiMhasena aura puSyasena nAmaka rAjakumAroM ke vilAsapUrNa jIvana ko tyAga kara sAdhanA patha ke pathika hone kA varNana hai| sabhI ne guNaratna tapa se apanI Atmika zakti ko puSTa karate hue 16 varSa taka saMyama sAdhanA kI aura anna meM eka mAsa kA saMthArA grahaNa kara vipulagiri parvata para apanI deha kA tyAga kiyaa| dIrghasana, mahAsena, laSTadanna aura gUDhadanta 'vijaya' nAmaka anuttara vimAna meM, zuddhadanta aura hallakumAra 'jayanta' nAmaka anuttara vimAna meM, druma aura drumasena 'aparAjita' nAmaka anuttara vimAna meM tathA zeSa sabhI sarvArthasiddha meM utpanna hue| vahAM se sabhI vyavanakara mahAvideha kSetra se mokSa prApta kreNge| tRtIya varga isa varga ke 10 adhyayanoM meM kAkandI nagarI kI bhadrA sArthavAhI ke 10 putroM kA varNana hai| dhanyakumAra, sunakSatrakumAra, RSidAsa, pellaka, rAmaputra, candrika, pRSTimAtRka, peDhAlaputra, poTilla aura vehalla nAmaka dasa kumAroM ne bhagavAna mahAvIra ke upadeza se sAMsArika bhogoM meM kSaNikatA kA jJAna hote hI aindrika viSaya-vikAroM ko sAMpa kI keMculI ke samAna tyAga diyaa| dhanya aNagAra ke jIvana kA sAMgopAMga varNana prathama adhyayana meM milatA hai | vipula sAMsArika Rddhi se sampanna dhanya kumAra kA vivAha 32 zreSTha kanyAoM ke sAtha sampanna huA / daheja meM unheM 32- 32 vastue~ pradAna kI gaI / yathA battIsa koTi cAMdI va sone ke sikke, battIsa mukuTa-hArarezamI vastra dhvaja - gokula gAMva uttama yAna uttama dAsa uttama dAsiyA~ thAlakaTore - cammaca chatra Adi / manojJa- bhogoM meM lipta dhanya aNagAra bhagavAna ke darzana kara aura vacanoM ko sunakara jinavANI meM anurakta hue| mAtA se AjJA prApta kara dIkSA lI aura dIkSita hote hI SaSTha belA tapa aura Ayambila ke pAraNe se apane zarIra aura karma ko kRza karate hue saMyama kI ArAdhanA karane lge| nirantara kaThora tapa kI ArAdhanA karate hue unakA zarIra haDDiyoM kA DhAMcA mAtra raha gayA thaa| isa adhyayana meM dhanya aNagAra ke zarIra ke aMgoM kI tulanA murajhAe hue phUla se, U~Ta-baila ke khura se, mehaMdI kI guTikA se, mUMga va ur3ada kI phalI se aura sUkhe hue sarpa Adi vibhinna padArthoM se kI hai| zarIra kI itanI durbalatA ke bAvajUda bhI unake mana ke saMkalpa kI sabalatA anupama thI / 9 mAsa taka saMyama sAdhanA kii| anta meM eka mAsa kA saMthArA pUrNa kara sarvArthasiddha vimAna meM devarUpa se utpanna hue| sunakSatra se poTilla taka ke 8 rAjakumAroM kI dIkSAparyAya bahuta varSoM kI thI tathA tehalla kI 6 mAsa kI thii| zeSa varNana dhanyakumAra ke samAna hai| vizeSatA yahI hai ki RSidAsa aura pellaka rAjagRha nagara meM, rAmaputra aura
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ 220. jinavANI-- jainAgama-sAhitya vizeSAGka candrika-sAketa meM, pRSTimAtuka aura peDhAla patra-vANijyagrAma meM, poTilla hastinApura meM, vehallakumAra-- rAjagRha nagarI meM utpanna hue| ye sabhI 10 kumAra mahAvideha kSetra se siddha, buddha aura mukta hoNge| vizeSa bindu dhanya kumAra kA vivAha 32 ibhya kanyAoM ke sAtha huaa| ye sabhI kanyAe~ apane sAtha sonA-cAMdI-ratnajar3ita thAla, kaTore. hAra, rezamI vastra, ghor3e, dAsa-dAsiyA~ Adi 32-32 vastue~ daheja meM laaii| isa varNana se usa kAla kI sAmAjika vyavasthA kA pratipAdana hotA hai ki usa samaya bhI daheja prathA pracalita thI, kintu daheja kI mAMga nahIM kI jAtI thii| samAja meM puruSa kI pradhAnatA thii| ata: rAjA hI nahIM zreSThI bhI 32 kanyAoM ke sAtha vivAha kara sakatA thA. kinta inakA tyAga karake saMyama kA patha apanAne meM tanika bhI saMkoca nahIM hotA thaa| ___ isa adhyayana ke paThana se usa samaya kI strI jAti kI unnata avasthA kA patA lagatA hai| usa kAla meM bhI striyAM paruSa ke samAna adhikAra rakhatI thI aura svayaM unakI barAbarI meM vyApAra Adi bar3e-bar3e kArya karatI thii| yahAM bhadrA nAma kI strI sArthavAhI kA kAma svayaM karatI thI aura vizeSa bAta yaha thI ki vaha apanI jAti vAle logoM meM kisI se kama nahIM thii| isa Agama ke svAdhyAya se hameM nita navIna Atmahita kI zikSAe~ milatI haiN| una zikSAoM ko apanAkara hama apane jIvana ko praphullita evaM sugandhita banA sakate haiM! isa navama aMga se hameM mukhyata: nimnalikhita zikSAe~ prApta hotI haiM1. guNI AtmAoM kA guNAnuvAda kara guNAnurAgI bananA caahie| svayaM bhagavAna mahAvIra ne dhanya aNagAra ke guNoM kA janatA ke samakSa kathana kiyaa| dUsare meM vidyamAna guNoM kI prazaMsA avazya karanI cAhie jisase una guNoM ke prati zrotA kI ruci jAgRta ho| apane guNa kI prazaMsA sunane se usa vyakti kA guNoM ke prati AkarSaNa baDhegA aura vaha dhIre-dhIre bahuguNI ho jaaegaa| jhUThI prazaMsA karane vAlA to AtmaghAtI hotA hai, kintu guNoM kA anumodana na karane vAlA bhI mahAghAtI se kama nahIM hotA 2. mahArAjA zreNika ne jaba dhanya aNagAra ke guNa bhagavAna ke mukhAravinda se sune to ve svayaM unakI stuti karane lge| isa prasaMga se patA calatA hai ki yathArtha guNAnuvAda pratyeka atmA ko guNoM kI ora AkRS karatA hai, parantu jo kAlpanika guNAnuvAda hote haiM, ve upahAsya ho jAte 3.sabhI sAdhakoM ne apanI pratijJA kA nirvAha niSThA evaM utsAhapUrvaka kiyA / phalasvarUpa ve apane dhyeya ko prApta karane meM saphala ho sake
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ SHARER .i manal anuttaraupapAtikadazAsUtra : isI prakAra sabhI jIvoM ko apane lakSya kI ora nirantara unmukha honA caahie| maMjila prApti meM cAhe kitane hI kATa Ae~, kintu unase vicalita na hokara sadaiva bar3hate rahanA caahie| 4. jAlikumAra Adi 33 sAdhakoM dvArA 11 aMgoM kA grahaNa vinayapUrvaka kiyA gyaa| vinayapUrvaka adhyayana kiyA huA hI saphala ho sakatA hai| vinayayukta jJAna se paripUrNa AtmA hI anya AtmAoM kA uddhAra karane meM samartha ho sakatI hai| ata: "viNao dhammamUlaM' kahA gyaa| isa prakAra anutaraupapAtika sUtra meM 33 mahApuruSoM kA paricaya diyA gayA hai| yaha varNana prAcIna samaya kI sAmAjika, rAjanaitika aura Arthika sthiti ko prakaTa karatA hai| ataeva aitihAsika dRSTi se bhI yaha mahattvapUrNa hai| ___-zodha chAtrA, saMskRta-vimAga jayanArAyaNa vyAsa vizvavidyAlaya, jodhapura