Book Title: Anekantatmaka Pravachan ki Avashyakta
Author(s): Ratanchand Jain
Publisher: Z_Deshbhushanji_Maharaj_Abhinandan_Granth_012045.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/210060/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntAtmaka pravacana kI AvazyakatA Aja tattva ke viSaya meM jijJAsuoM kI ekAnta dhAraNAe~ bana rahI haiN| koI nizcayanaya ke hI kathana ko satya mAnatA hai, koI vyavahAranaya ke hI / isakA pramukha kAraNa hai ekAnta pravacana / tattva anekAnta hai arthAt paraspara viruddha dharmayugaloM se samanvita hai / anekAnta tatva kA bodha karAne ke lie usake donoM pakSoM kA kathana Avazyaka hai| kintu aneka pravacanakartA eka pakSa kA hI kathana karate haiM athavA eka para hI anAvazyaka bala dete haiM, dUsare kI upekSA karate haiN| isase jijJAsuoM yA zrotAoM kI dRSTi meM vastu kA eka hI pakSa A pAtA hai| phalasvarUpa usake viSaya meM unakI ekAnta dhAraNA bana jAtI hai / udAharaNArtha, samyaktvasahita zubhapariNAma kevala puNyabandha kA kAraNa nahIM hai, paramparayA mokSa kA bhI hetu hai| kintu kucha pravacanakAra usakI bandhahetutA kA hI varNana karate haiM, parokSa mokSahetutA kI carcA nahIM karate aura kucha usakI parokSa moAhetutA para hI bala dete haiM, bandhahetutA ke viSaya meM mauna ho jAte haiN| isI prakAra koI vyavahAramokSamArga kI heyatA kA hI kathana karatA hai aura koI usakI upAdeyatA para hI prakAza DAlatA hai| isase zrotAoM ke mana meM ukta prakAra kI hI ekAnta dhAraNAe~ bana jAtI hai| DaoN0 ratanacandra jaina AcArya zrI amRtacandra ne ekAntapravacana kI hAniyA~ batalAte hue kahA hai ki "tIrthapravRtti ke nimitta paramArtha satya ke sAtha-sAtha vyavahAra satya kA darzAyA jAnA bhI Avazyaka hai, kyoMki zarIra aura jIva meM paramArthataH jo bheda hai kevala usI ko darzAne se loga unameM sarvathA bheda samajha leMge aura prANiyoM ke zarIra kA ghAta karane meM hiMsA nahIM maaneNge| taba ve niHsaMkoca prANiyoM kA vadha kreNge| isase pApabandha hogA aura mokSa asaMbhava ho jaayegaa| isI prakAra AtmA aura rAgAdibhAvoM meM paramArthataH jo bhinnatA hai, usIkA varNana karane se zrotAgaNa unameM sarvathA bhinnatA mAna leMge aura apane ko pUrNa zuddha samajhakara mokSa kA prayatna hI na kareMge / " (samayasAra / AtmakhyAti 46 ) isa prakAra ekAntapravacana atyanta hAnikAraka hai| vidvAnoM ke ekAnta pravacanoM se na kevala zrotA bhramita ho rahe haiM, vidvajjagat meM bhI bhayaMkara dvandva utpanna ho gayA hai| isakA nirdeza karate hue yallaka jinendra varNI kI likhate haiM "Aja bar3e-bar3e vidvAn bhI paraspara AkSepa kara eka-dUsare kA virodha karane meM hI apanA samaya va jIvana barbAda kara rahe haiN| eka kevala upAdAna - upAdAna kI raTa lagA rahA hai, dUsarA kevala naimittika bhAvoM yA nimittoM kI eka jJAnamAtra kI mahimA kA bakhAna karake kevala jAnane-jAnane kI bAta para jora lagA rahA hai aura dUsarA kevala vratAdi bAhya cAritra dhAraNa karane kI bAta para kitanA acchA hotA, yadi donoM virodhI bAtoM ko apane vaktavya meM yathAsthAna avasara diyA jAtA" (nayadarpaNa, pRSTha 33-34) / anekAnta tattva kA pravacana mukhya-gauNabhAva se hotA hai| eka bAra meM tattva ke eka hI pakSa kA kathana saMbhava hai| ataH yaha atyanta Avazyaka hai ki vastu ke jisa dharma ko kathana meM pramukhatA dI jA rahI hai, usake viSaya meM yaha batalA diyA jAya ki yaha dharma isa vizeSa apekSA se hI vastu meM hai, sarvathA nhiiN| sAtha hI yaha sUcanA bhI de dI jAya ki amuka apekSA se pratipakSI dharma bhI usameM hai| isase ekAnta dRSTikoNa nirmANa na hogA / pratipakSI dharma kI sUcanA usI samaya denA Avazyaka hai, anyathA zrotA ke mastiSka meM vastu kA anekAnta citra nirmita na hogA tathA yaha saMbhava hai ki use Age pravacana sunane kA avasara na mile jisase vaha pratipakSI dharma ko jAnane se anizcita kAla ke lie vaMcita ho jaay| isase usake mastiSka meM vastu kA anekAnta citra kabhI na bana pAyegA aura usake viSaya meM usakI sadA ke lie ekAnta dhAraNA bana jAyegI / ataH pravacanakarttA ke lie apanA kathana anekAnta yA syAdvAdamaya banAnA atyanta Avazyaka hai| zrI kSullaka jinendra varNI ne ise atyanta Avazyaka batalAte hue yaha kaise kiyA jA sakatA hai, isakA sundara nirUpaNa apane grantha nayadarpaNa meM kiyA hai| prAcIna AcAryoM ne isa tathya ko pUrNarUpeNa dhyAna meM rakhA hai| zrotA ekAnta ko grahaNa na kara le isa vicAra se ve eka pakSa kA nirUpaNa karate samaya pratipakSa kA spaSTIkaraNa bhI sAtha meM karate gaye haiM / yaha nimnalikhita udAharaNoM se jAnA jA sakatA hai / A0 kundakundadeva jaina dharma evaM AcAra 119 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samayasAra meM kahate haiM suddho suddhAdeso gAyabvo paramabhAvadarasohi / vavahAradesidA puNa je du aparame TThidA bhAve // arthAt jo sAdhaka zuddhopayoga meM samartha ho gaye haiM unake lie zuddhopayogarUpa nizcayadharma hI upayogI hai, kintu jo usameM samartha nahIM hue haiM, unake lie viSayakaSAyarUpa durdhyAna kA nirodha karane hetu zubhopayogarUpa vyavahAradharma bhI upayogI hai| (smysaar| tAtparyavRtti 12) samayasAra kI uparyukta gAthA meM AcArya kundakunda ne apekSAbheda se nizcayadharma aura vyavahAradharma donoM kI upAdeyatA nirUpaNa kiyA hai| zubhapravRtti ke viSaya meM unhoMne pravacanasAra meM kahA hai joNhANaM NiravekkhaM sAgAraNagAracariyajuttANaM / aNukaMpayovayAraM kubvadu levo jadi vi appo|| --jaina muniyoM aura zrAvakoM kI niSkAmabhAva se sevA karane para yadyapi kiMcit puNyabandha hotA hai, tathApi karanI caahie| isa gAthA meM bhagavAn kundakunda ne zubhapravRtti kI kathaMcit heyarUpatA tathA kathaMcit upAdeyarUpatA donoM kA varNana kiyA hai| nimnalikhita vaktavya meM AcArya jayasena se zubhopayoga ko puNyabandha kA hetu batalAte samaya usake paramparayA mokSahetu hone kA bhI nirUpaNa kiyA hai"yadA samyaktvapUrvakaH zubhopayogo bhavati tadA mukhyavRttyA puNyabandho bhavati paramparayA nirvANaM ca, no cet puNyabandhamAtrameva / " (pravacanasAra / tAtparyavRtti / / 55) arthAt jaba samyagdarzanapUrvaka zubhopayoga hotA hai taba mukhyarUpa se puNyabandha hotA hai aura paramparayA nirvANa / samyagdarzanapUrvaka na hone para mAtra puNyabandha hI hotA hai| isa prakAra AcAryoM ne ziSyoM ko ekAntavAda se bacAne ke lie apane pravacana ko sadA anekAntAtmaka yA syAdvAdamaya banAyA hai| ekAnta pravacana se zrotA ekAntavAdI banakara mokSa kI sAdhanA meM saphala nahIM ho paataa| koI kevala nizcaya mokSamArga kA upadeza sunakara usI kA avalambana karatA hai, koI kevala vyavahAra mokSamArga kA upadeza pAkara mAtra usakA Azraya letA hai, jabaki yathAvasara donoM ke avalambana kI AvazyakatA hai, kyoMki unameM sAdhyasAdhaka bhAva hai| vyavahAramokSamArga ke avalambana ke binA nizcaya mokSamArga ke avalambana kI yogyatA nahIM AtI aura nizcayamokSamArga ke Azraya ke binA mokSa prApta nahIM hotaa| isalie ekAntarUpa se kisI eka kA upadeza dene se sAdhaka kA sAdhanA meM viphala honA anivArya hai| ataH sAdhaka ko tattva kA yathArtha bodha karAne evaM mokSa kI sAdhanA meM saphala banAne ke lie anekAntAtmaka pravacana Avazyaka hai| jaina darzana kI eka viziSTatA hai usakA kevalajJAna kA siddhAnta / ise pratyakSa jJAna yA tatkSaNa jJAna bhI kahate haiN| kevalajJAna kI paribhASA dI gayI hai ki yaha paripUrNa, samagra, asAdhAraNa, nirapekSa, vizuddha, sarva-bhAva-jJApaka, lokAlokaviSaya tathA anantaparyAya hotA hai| isa paribhASA se spaSTa hotA hai ki manuSya kI jJAna-prApti kI pragati meM sarvajJatA kA eka aisA stara AtA hai jaba use binA kisI bAdhA ke yathArthatA kA pUrNa antarjJAna ho jAtA hai| cUMki jaina darzana kI AdhArabhUta mAnyatA yaha hai ki indriya tathA mana 'jJAna ke srota' na hokara sirpha 'bAdhA ke srota' haiM, isalie spaSTa hai ki sarvajJa kA stara dik tathA kAla kI sImA ke pare kA hai| ataH sarvajJatA eka aisI pUrNa anubhUti hai jisake antargata dikkAla kI sImita vizeSatAoM vAle anubhavoM kA samAveza nahIM hotaa| kevalajJAna kI zreSThatA kA AdhAra yaha hai ki, mati tathA zru ta ke viSaya sabhI padArtha haiM, parantu inameM unake sabhI rUpoM kA nirUpaNa nahIM hotA (asarva-dravyeSu asarva-paryAyeSu); avadhi ke viSaya kevala bhautika padArtha haiM, parantu isameM unake sabhI paryAyoM kA vicAra nahIM hotA (rUpiSveva dravyeSu paryAyeSa); avadhi dvArA prApta bhautika padArthoM kA adhika zuddha evaM atyanta sUkSma jJAna manaHparyAya hai; aura kevalajJAna kA viSaya sabhI padArtha haiM aura isameM unake sabhI padArthoM kA vicAra hotA hai (sarva-dravyeSu srvpryaayessuc)| -pro0 esa0 gopAlana (jaina darzana kI rUparekhA ke dvitIya bhAga 'jJAnamImAMsA' meM vaNita 'kevalajJAna', pR064 se sAbhAra) 120 AcAryaratna zrI vezabhUSaNajI mahArAja abhinandana anya .