Book Title: Anekant aur Syadwad
Author(s): Hukamchand Bharilla
Publisher: Z_Lekhendrashekharvijayji_Abhinandan_Granth_012037.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/210046/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAnta aura syAdvAda DA. hukamacaMda bhArilla vastu kA svarupa anekAntAtmaka hai| pratyeka vastu aneka guNadharmo se yukta hai| ananta dharmAtmaka vastu hI anekAnta hai aura vastu ke anekAnta svarupa ko samajhAne vAlI sApekSa kathana paddhati ko syAvAda kahate haiN| ye anekAnta aura syAdvAda meM dyotya-dyotaka sambandha hai| samasAra kI AtmakhyAti TIkA ke pariziSTa meM AcArya amRtacandra isa sambandha meM likhate "syAdvAda samasta vastuoM ke svarupa ko siddha karane vAlA arhanta sarvajJa kA askhalita (nidhi) zAsana hai| vaha (syAdvAda) kahatA hai ki anekAnta svabhAva vAlI hone se saba vastueM anekAntAtmaka haiN|... jo vastu tat hai vahI atat hai, jo eka hai vahI aneka hai, jo sat hai vahI asat hai, jo nitya hai vahI anitya hai- isa prakAra eka vastu meM vastutva kI utpAdaka paraspara viruddha do zaktiyoM kA prakAzita honA anekAnta hai|" anekAnta zabda "aneka" aura "anta" do zabdoM se milakara banA hai| aneka kA artha hotA hai- eka se adhik| eka se adhika do bhI ho sakate haiM aura ananta bhii| do aura ananta ke bIca meM aneka artha sambhava haiN| tathA anta kA artha hai dharma arthAt gunn| pratyeka vastu meM ananta guNa vidyamAna haiM, ata: jahA~ aneka kA artha ananta hogA vahA~ anta kA artha guNa lenA caahiye| isa vyAkhyA ke anusAra artha hogaa| anantaguNAtmaka vastu hI anekAnta hai| kintu jahA~ aneka kA artha do liyA jAegA vahA~ anta kA artha dharma hogaa| taba yaha artha hogA paraspara viruddha pratIta hone vAle do dharmoM kA eka hI vastu meM honA anekAnta hai| syAtkAra kA prayoga dharmo meM hotA hai, guNoM meM nhiiN| sarvatra hI syAtkAra kA prayoga dharmo ke sAtha kiyA hai, kahIM bhI anujIvI guNoM ke sAtha nhiiN| yadyapi "dharma" zabda kA sAmAnya artha eNa hotA hai, zakti Adi nAmoM se bhI use abhihita kiyA jAtA hai, tathApi guNa aura dharma meM kucha antara hai| pratyeka vastu meM ananta zaktiyA~ hai, jinheM guNa yA dharma kahate haiN| unameM se jo zaktiyA~ paraspara viruddha pratIta hotI haiM yA sApekSa hotI haiM, unheM dharma kahate haiN| jaise- nityatA-anityatA, ekatA-anekatA, sat-asat, bhinnatA-abhinnatA Adi jo zaktiyA~ virodhAbhAsa se rahita hai, nirapekSa haiM, unheM guNa kahate haiN| jaise AtmA ke jJAna, darzana, sukha Adi pudgala ke rupa, rasa gaMdha aadi| jina guNoM meM paraspara koI virodha nahIM hai, eka vastu meM unakI eka sAtha sattA to sabhIvAdI-prativAdI sahaja svIkAra kara lete haiM, kintu jinameM virodhatA pratibhAsita hotA hai, unheM syAdvAdI hI svIkAra karate haiN| itara jana unameM se kisI eka pakSa ko grahaNa kara pakSapAtI ho jAte haiN| ata: anekAnta kI paribhASA meM paraspara viruddha zaktiyoM ke prakAzana para vizeSa bala diyA gayA hai| pratyeka vastu meM paraspara virodhI pratIta hone vAle aneka yugala (joDe) pAye jAte haiM, ata: vastu ke bala aneka dharmo (guNoM) kA hI pijhaDa nahIM hai- kintu paraspara virodhI dikhane vAle aneka dharma-yugaloM kA bhI pinaDa nahIM hai| una paraspara viruddha pratIta hone vAle dharmo ko syAdvAda apanI sApekSa zailI se pratipAdana karatA hai| 222 zaMkA ke vicitra bhUta se hI jIvana aura jagata donoM hI halAhala ho jAte haiN| Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ pratyeka vastu meM ananta dharma haiN| una sabakA kathana eka sAtha to sambhava nahIM hai- "yoMki zabdo kI zakti sImita hai, ve eka samaya meM eka hI dharma ko kaha sakate haiN| ata: ananta dharmo meM eka vivakSita dharma mukhya hotA hai jisakA ki pratipAdana kiyA jAtA hai, bAkI anya sabhI dharma gauNa hote haiM, kyoMki unake sambandha meM abhI kucha nahIM kahA jA rahA hai| yaha mukhyatA aura gauNatA vastu meM vidyamAna dharmoM kI apekSA nahIM, kintu vaktA kI icchAnusAra hotI hai| vivakSA avivakSA vANI ke che bheda haiM, vastu ke nhiiN| vastu meM to sabhI dharma prati samaya apanI pUrI haisiyata se vidyamAna rahate haiM, unameM mukhya - gauNa kA koI prazna hI nahIM hai, kyoMki vastu meM to una paraspara virodhI pratIta honevAle dharmoM ko apane meM dhAraNa karane kI zakti hai, ve to usa vastu meM anAdikAla se vidyamAna haiM aura anantakAla taka rheNge| unako eka sAtha kahane kI sAmarthya vANI meM na hone se vANI meM vivakSA avivakSA aura mukhya-gauNa kA bheda pAyA jAtA hai| vastu to para se nirapekSa hI hai| use apane guNa-dharmo ko dhAraNa karane meM kisI para kI apekSA raMcamAtra bhI nahIM haiN| usameM nityatA-anityatA, ekatA-anekatA Adi saba dharma eka sAtha vidyamAna rahate haiN| dravyadRSTi se vastu jisa samaya nitya hai, paryAya dRSTi se usI samaya anitya bhI hai, vANI se jaba nityatA kA kathana kiyA jAegA taba anityatA kA kathana sambhava nahIM hai| ata: jaba hama vastu kI nityatA kA pratipAdana kareMge taba zrotA yaha samajha sakatA haiM ki vastunitya hI hai anitya nhiiN| ata: hama kisI apekSA nitya bhI hai, aisA kahate haiN| aisA kahane se usake dhyAna meM yaha bAta sahaja A jAvegI ki kisI apekSA anitya bhI hai, bhale hI vANI ke asAmarthya ke kAraNa vaha bAta kahI nahIM jA rahI hai| ata: vANI meM syAt-pada kA prayoga Avazyaka hai, syAt-pad avivakSita dharmo ko gauNa karatA hai, para abhAva nhiiN| usake prayoga binA abhAva kA bhrama utpanna ho sakatA hai| jainendra siddhAnta koza meM syAdvAda kA artha isa prakAra diyA hai: "anekAntamayI vastu kA kathana karane kI paddhati syAdvAda hai| kisI bhI eka zabda yA vAkya ke dvArA sArI kI sArI vastu kA yugapat kathana karanA azakya hone se prayojanavaza kabhI eka dharma ko mukhya karake kathana karate haiM aura kabhI dUsare ko| mukhya dharma ko sunate hue zrotA ke anya dharma bhI gauNa rupa se svIkAra hote rahaiM, unakA niSedha na hone pAye, isa prayojana se anekAntavAdI apane pratyeka vAkya ke sAtha syAt yA kathaMcit zabda kA prayoga karatA haiN|" kucha vicAraka kahate haiM ki syAvAda zailI meM "bhI" kA prayoga hai, "hI" kA nhiiN| unheM "bhI' meM samanvaya kI sugaMdha aura "hI" meM haTha kI durgandha AtI hai, para yaha unakA bauddhika bhrama hI hai| syAvAda zailI me jitanI AvazyakatA "bhI" ke prayoga kI hai, usase kama AvazyakatA "hI" ke prayoga kI nhiiN| "bhI" aura "hI" kA samAna mahatva hai| 'bhI" samanvaya kI sUcaka na hokara 'anukta kI sattA kI sUcaka hai aura "hI" Agraha kI sUcaka na hokara "dRDhatA' kI sUcaka hai| inake prayoga kA eka tarIkA hai aura vaha hai-jahA~ apekSA na batAkara mAtra yaha kahA jAtA hai ki "kisI apekSA" vahA~ "bhI" lagAnA jarurI hai aura jahA~ apekSA spaSTa batA dI jAtI hai vahA~ "hI" lagAnA anivArya hai| jaise- pratyeka vastu kathaMcit nitya bhI hai aura kathaMcit anitya bhI hai| yadi isI ko hama apekSA lagAkara kaheMge to isa prakAra kahanA hogA ki pratyeka vastu dravya kI apekSA nitya hI hai aura paryAya smRti ke citra, mana kI duniyA hai| mana kI duniyA spaSTa hue binA svacchatA AtI nahIM haiN| 223 Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kI apekSA anitya hii| " bhI" yaha batAtA kI hama jo kaha rahe haiM vastu mAtra utanI hI nahIM hai, anya bhI hai, kintu "hI" yaha batAtA hai ki anya koNoM se dekhane para vastu aura bahuta kucha hai, kintu jisa koNase yaha bAta batAI gaI hai vaha ThIka vaisI hI hai, isameM koI zaMkA kI guMjAiza nahIM hai| ataH "hI" aura "bhI" eka dusare kI pUraka haiM, virodhI nhiiN| "hI" apane viSaya ke bAre meM saba zaMkAoM kA abhAva kara vRDhatA pradAna karatI hai aura "bhI" anya pakSoM ke bAre meM mauna raha kara bhI unakI saMbhAvanA kI nahIM, nizcita sattA kI sUcaka hai| "bhI" kA artha aisA karanA ki jo kucha kahA jA rahA hai usake viruddha bhI sambhAvanA haiM, galata haiN| sambhAvanA ajJAna kI sUcaka hai arthAt yaha pragaTa karatI hai ki maiM nahIM jAnatA aura kucha bhI hogaa| jaba ki syAdvAda, saMbhAvanAvAda nahIM, nizcayAtmaka jJAna hone se, pramANa hai| "bhI" meM se yaha artha nahIM nikalatA ki isake atirikta kyA hai, maiM nahIM jAnatA, balki yaha nikalatA hai ki isa samaya use kahA nahIM jA sakatA athavA usake kahane kI AvazyakatA nahIM hai| apUrNa ko pUrNa na samajha liyA jAya isake lie "bhI" kA prayoga hai| dUsare zabdoM meM jo bAta aMza ke bAre meM kahI jA rahI hai use pUrNa ke bAre meM na jAna liyA jAya isake lie "bhI" kA prayoga hai, aneka mithyA ekAnto ke joDa toDa ke lie nahIM / isI prakAra "hI" kA prayoga " AgrahI " kA prayoga na hokara isa bAta ko spaSTa karane ke lie hai ki aMza ke bAre meM jo kahA gayA hai, vaha pUrNataH satya hai usa dRSTi se vastu vaisI hI hai, anya rUpa nahIM / vAkyeuvadhAraNa tAvadaniSTArtha nivRttaye / karttavyamanyathAnuktasamatvAttasya kuthaMcit // vAkyoM meM "hI" kA prayoga aniSTa artha kI nivRtti aura dRDhatA ke lie karanA hI cAhIe, anyathA kahIM kahIM vaha vAkya nahIM kahA gayA sarIkhA samajhA jAtA hai| yuktyanuzAsana zloka 41-42 meM AcArya samantabhadra ne bhI isI prakAra kA bhAva vyakta kiyA hai| isI sandarbha meM siddhAntAcArya paMDita kailAzacandajI likhate haiM: "isI taraha vAkya meM evakAra (hI) kA prayoga na karane para bhI sarvathA paDegA kyoMki usa sthitI me anekAnta kA nirAkaraNa AvazyambhAti hai|" jaise jIva kA hI hai" isa vAkya meM evakAra (hI) hone se yaha siddha hotA hai anya kisI kA na hokara jIva kA hI hai ataH yadi isameM se "hI" ko to upayoga ajIva kA bhI lakSaNa ho sakatA hai|' pramANa vAkya meM mAtra syAtpada kA prayoga hotA hai, kintu naye vAkya meM syAt pada ke sAtha sAtha evaM ( hI ) kA prayoga bhI Avazyaka hai| "hI" samyaka ekAnta kI sUcaka hai aura " bhI" samyak anekAnta kI / yadyapi jaina darzana anekAntavAdI darzana kahA jAtA hai, tathApi yadi use sarvathA anekAntavAdI mAne to yaha bhI to ekAnta ho jaaygaa| ataH jaina darzana meM anekAnta meM bhI anekAnta ko svIkAra kiyA gayA hai| jaina darzana sarvathA na ekAntavAdI hai na sarvathA anekAntavAdI / vaha kathaMcit ekAntavAdI aura kathaMcita anekAntavAdI hai| isI kA nAma anekAnta meM anekAnta hai| kahA bhI hai : 224 ekAnta ko mAnatA - "upayoga lakSaNa ki upayoga lakSaNa nikAla diyA jAya abhinaya kabhI satya nahIM hotA kiMtu chadma veSa dhAriyoM ko isakA dhyAna kucha mana hI rahatA haiN| Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anekAntAupyanekAnta: pramANanayasAdhanaH / anekAnta: pramANAtte tdekaantaaurpitaannyaat|| pramANa aura naya haiM sAdhana jisake, aisA anekAnta bhI anekAnta svarupa hai, kyoMki sarvAMzagrAhI pramANa kI apekSA vastu anekAnta svarupa evaM aMzagrAhI naya kI apekSA vastu ekAntarupa siddha jaina darzana ke anusAra ekAnta bhI do prakAra kA hotA hai aura anekAnta bhI do prakAra kA yathA samyaka ekAnta aura mithyA ekAnta, samyaka anekAnta aura mithyA anekaant| nirapekSa naya mithyA ekAnta hai aura sApekSa naya samyak ekAnta hai tathA sApekSa nayoM kA samUha arthAta zrutapramANa samyak anekAnta hai aura nirapekSa nayoM kA samUha arthAta pramANAbhAsa mithyA anekAnta hai| kahA bhI hai: jaM vatthu aNeyantaM, eyaMtaM taM pi ho di svipekkhN| suyaNA Na Naehi ya, NiravekkhaM dIsade Neva // jo vasta anekAnta rupa hai vahI sApekSa dRSTi se ekAnta rupa bhI hai| zratajJAna kI apekSA anekAnta rupa hai aura nayoM kI apekSA ekAnta rupa hai| binA apekSA ke vastu kA rupa nahIM dekhA jA sakatA hai| anekAnta me anekAnta kI siddhi karate hae akalaMkadeva likhate hai : "yadi anekAnta ko anekAnta hI mAnA jAya aura ekAnta kA sarvathA lopa kiyA jAya to samyak ekAnta ke abhAva meM, zAkhAdi ke abhAva kI taraha, tatsamudAya rupa anekAnta kA bhI abhAva ho jaayegaa| ata: yadi ekAnta hI svIkAra kara liyA jAve to phira avinAbhAvI itara dharmo kA lopa hone para prakRta zeSa kA bhI lopa hone se sarva lopa kA prasaMga prApta hogaa|" samyagekAnta naya hai aura samyagenakAnta prmaann| anekAntavAda sarvanayAtmaka hai| jisa prakAra bikhare hue motiyoM ko eka sUtra meM piro dene se motiyoM kA sundara hAra bana jAtA hai, usI prakAra bhinna-bhinna nayoM ko syAvAda rupI sUta meM piro dene se sampUrNa naya zRta pramANa kahe jAte hai| paramAgama ke bIja svarupa anekAnta meM sampUrNa nayoM (samyak ekAntoM) ko vilAsa hai, usameM ekAntoM ke virodha ko samApta karane kI sArthaya hai, kyoMki virodha vastu meM nahIM, ajJAna meM hai| jaise- eka hAthI ko aneka janmAndha vyakti chUkara jAnane kA yatna kareM aura jisake aneka hAtha meM hAthI kA pera A jAya vaha hAthI ko khambhe ke samAna, peTa para hAtha pherane vAlA dIvAla ke samAna, kAna pakaDane vAlA sUpa ke samAna, aura sUMDapakaDanevAlA kele ke stambha ke samAna kahe to vaha sampUrNa hAthI ke bAre meM sahI nahIM hogaa| kyoMki dekhA hai aMza aura kahA gayA sarvAMsa ko| yadi aMza dekhakara aMza kA hI kathana kareM to galata nahIM hogaa| jaise-yadi yaha kahA jAya ki hAthI kA paira khambhe ke samAna hai, kAna sUpa ke samAna haiM, peTa dIvAla ke samAna hai to koI asatya nahIM, kyoMki yaha kathana sApekSa hai aura sApekSa naya satya hote haiM, akelA paira hAthI nahIM hai, akelA peTa bhI hAthI nahIM hai, isI prakAra koI bhI akelA aMga aMgI ko vyakta nahIM kara sakatA hai| "syAt" pada ke prayoga se yaha spaSTa ho jAtA hai ki yahA~ jo kathana kiyA jA rahA hai, vaha aMza ke sambandha meM hai, pUrNa vastu ke sambandha meM nhiiN| hAthI aura hAthI ke aMgoM ke icchA ko, AzA ko avasAna jaba ho jAtA hai jIvana nisteja, aura nirAza aura nirAza aura niSprANa ho jAtA hai| 225 Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ kathana meM "hI" aura "bhI' kA prayoga isa prakAra hogA:___ hAthI kisI apekSA dIvAla ke samAna bhI hai, kisI apekSA khaMbhe ke samAna bhI hai, aura kisI apekSA sUpa ke samAna bhI hai| yahA~ apekSA batAI nahIM gaI hai, mAtra itanA kahA gayA hai ki "kisI apekSA" ata: "bhI" lagAnA Avazyaka ho gyaa| yadi hama apekSA batAte jAveM to "hI" lagAnA anivArya ho jAyegA, anyathA bhAva spaSTa na hogA, kathana meM dRDhatA nahIM AyegI, jaise-hAthI kA paira khambhe ke samAna hI hai, kAna sUpa ke samAna hI haiM, aura peTa dIvAla ke samAna hI hai| __ ukata kathana aMza ke bAre meM pUrNa satya hai, ata: "hI" lagAnA Avazyaka hai tathA pUrNa ke bAre meM AMzika satya hai, ata: "bhI" lagAnA jarurI hai| jahA~ "syAt" pada kA prayoga na bhI ho to bhI vivekI janoM ko yaha samajhanA cAhie ki vaha anukta (sAilenTa) hai| kasAyapAhuDa meM isa sambandha meM spaSTa likhA hai : "syAt" zabda ke prayoga kA abhiprAya rakhane vAlA vaktA yadi syAt zabda kA prayoga na kare to bhI usake artha kA jJAna ho jAtA hai| ataeva syAt zabda kA prayoga nahIM karane para bhI koI doSa nahIM hai| kahA bhI hai-syAt zabda ke prayoga kI pratijJA kA abhiprAya rakhane se "syAt' zabda kA aprayoga dekhA jAtA hai|" yadyapi pratyeka vastu aneka paraspara virodhI dharma-yugaloM kA piNDa hai tathApi vastu meM sambhAvyamAna paraspara virodhI dharma hI pAye jAte hai, asambhAvya nhiiN| anyathA AtmA meM nityatva-anityatvAdi ke samAna cetana-acetana dharmoM kI sambhAvanA kA prasaMga aayegaa| isa bAta ko "dhavalA" meM isa prakAra spaSTa kiyA hai|: "prazna- jina dharmo kA eka AtmA meM eka sAtha rahane kA virodha nahIM hai, ve raheM, parantu sampUrNa dharma to eka sAtha eka AtmA meM raha nahIM sakate? uttara- kauna aisA kahatA hai ki paraspara virodhI aura avirodhI samasta dharmo kA eka sAtha AtmA meM rahanA sambhava hai? yadi sampUrNa dharmoM kA eka sAtha rahanA mAna liyA jAve to paraspara viruddha caitanya-acaitanya, bhavyatva-abhavyavya Adi dharmo kA eka sAtha AtmA meM rahane kA prasaMga A jaayegaa| isalie sampUrNa paraspara virodhI dharma eka AtmA meM rahate haiM, anekAnta kA yaha artha nahIM samajhanA cAhie, kintu jina dharmo kA jisa AtmA meM atyanta abhAva nahIM, ve dharma usa AtmA meM kisI kAla aura kisI kSetra kI apekSA yugapat bhI pAye jA sakate haiM, aisA hama mAnate haiN|" anekAnta aura syAdrAda kA prayoga karate samaya yaha sAvadhAnI rakhanA bahuta Avazyaka hai ki hama jina paraspara dharmoM kI sattA vastu meM pratipAdita karate haiM, unakI sattA vastu meM sambhAvita hai bhI yA nahIM, anyathA kahIM hama aisA na kahane lage ki kathaMcit jIva cetana hai va kathaMcit acetana bhii| acetanatva kI jIva meM sambhAvanA nahIM hai, ata: yahA~ anekAnta batAte samaya asti-nAsti ke rupa meM ghaTAnA caahie| jaise-jIva cetana (jJAna-darzana svarupa) hI hai, acetana nhiiN| __vastuta: cetana aura acetana to paraspara virodhI dharma haiM aura nityatva-anityatva paraspara virodhI nahIM, virodhI pratIta honevAle dharma haiM, ve paraspara virodhI pratIta hote haiM, hai nhiiN| unakI sattA eka dravya meM eka sAtha pAI jAtI hai| anekAnta paraspara virodhI pratIta honevAle dharmo kA prakAzana karatA hai| 226 mAnava jaba parAsta hotA hai, hAratA hai, taba bhI apanA doSa dekhane jitanA nirmala-pavitra nahI bana sktaa| Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ jinendra bhagavAna kA syAdvAdarupI nayacakra atyanta painI dhAra vAlA hai| ise atyanta sAvadhAnI se calAnI cAhie, anyathA dhAraNa karanevAle kA hI mastaka bhaMga ho sakatA hai| ise calAne ke pUrva nayacakra calAne meM catUra guruoM kI zaraNa lenA cAhie unake mArgadarzana meM jinavANI kA karma samajhAnA caahie| __ anekAnta aura syAdvAda sidhdAnta itanAgUDha va gambhIra hai ki ise gaharAI se aura sUkSmatA se samajhe binA isakI taha taka pahu~canA asambhava hai, kyoMki Upara-Upara se dekhane para yaha ekadama galata sA pratIta hotA hai| isa sambadhaM meM hindu vizvavidyAlaya, kAzI ke darzana-zAstra ke bhUtapUrva pradhAnAdhyApaka zrI phaNibhUSaNa adhikArI ne likhA hai: "jainadharma ke syAdvAda siddhAnta ko jitanA galata samajhA gayA hai, utanA kisI anya sidhdAnta ko nhiiN| yahAM taka ki zaMkarAcArya bhI isa doSa se mukata nahIM hai, unhoMne bhI isa sidhdAnta ke prati anyAya kiyA hai| yaha bAta alpajJa puruSoM ke lie kSamya ho saktI thI, kintu yadi mujhe kahane kA adhikAra hai to mai bhArata ke isa mahAna vidvAna ke lie to akSamya hI kahu~gA, yadyapi mai isa maharSi ko atIva Adara kI dRSTi se dekhatA huuN| aisA jAna par3atA hai ki unhoMne isa dharma ke darzanazAstra ke mUla granthoM ke adhyayana karane kI paravAha nahIM kii| hindI ke prasiddha samAsocaka AcArya mahAvIraprasAda dvivedI likhate haiM "prAcIna darje ke hindu dharmAvalambI bar3e-bar3e zAstrI taka aba bhI nahIM jAnate ki yoniyoM kA syAvAda kisa ciDiyA kA nAma hai|" zrI mahAmahopAdhyAya satya sampradAyAcArya paM. svAmI rAmamizrajI zAstrI, prophesara saMskRta kAleja, vArANasI likhate hai: "meM kahA~ taka kahU~, bar3e-bar3e nAmI AcAryAM ne apane granthoM meM jo jainamata kA khaMDana kiyA hai vaha aisA kiyA hai jise suna-dekha ha~sI AtI hai, syAdrAda yaha jaina dharma kA abhedya killA hai, usake andara vAdI-prativAdiyoM ke mAyAmayI gole nahIM praveza kara skte| jainadharma ke sidhdAnta prAcIna bhAratIya tatvajJAna aura dhArmika paddhati ke abhyAsiyoM ke lie bahuta mahatvapUrNa hai| isa syAdvAda se sarva satya vicAroM kA dvAra khula jAtA hai|" saMskRta ke udbhaTa vidvAna DaoN. gaMgAnAtha jhA ke vicAra bhI draSTavya hai:"jaba se maine zaMkarAcArya dvArA jaina sidhdAnta kA khaMDana paDhA hai taba se mujhe vizvAsa huA ki isa sidhdAnta meM bahuta kucha hai| jise vedAnta ke AcArya ne nahIM samajhA aura jo kucha aba taka jainadharma ko jAna sakA hU~ usase merA draDha vizvAsa huA hai ki yadi ve jainadharma ko usake mUla granthoM se dekhane kA kaSTa uThAte to unheM jaina dharma kA virodha karane kI koI bAta nahIM miltii|" "syAt" pada kA ThIka-ThIka artha samajhanA atyanta Avazyaka hai| isake sambaMdha meM bahuta bhrama pracalita hai-koI syAt kA artha saMzaya karate haiM, koI zAyada to koI smbhaavnaa| isa taraha se syAdvAda ko zAyadavAda, saMzayavAda banA dete haiN| "syAta" zabda tiDanta na hokara "nipAta" hai| vaha saMdeha kA vAcaka na hokara eka nizcita apekSA kA vAcaka hai| "syAta" zabda ko spaSTa karate hue sArkika pUrAmaNi AcArya samantabhadra likhate hai: vAkyeSvanekAntadhotI gamyaM prati vishessnnN|| syAnipAto'rthayogitvAd lavakevalinAmapi / / 103 / / deha kI thakAvaTa kA to upacAra hai kiMtu mana kI thakAvaTa kA upacAra nhiiN| 227 Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ "syAt zabda nipAta hai|" vAkyoM meM pramukha yaha zabda anekAnta kA dyotaka vastusvarupa kA vizeSaNa hai| zAyada, saMzaya aura sambhAvanA meM eka anizcaya hai, anizcaya ajJAna kA sUcaka hai| syAdvAda meM kahIM bhI ajJAna kI jhalaka nahIM hai| vaha jo kucha kahatA hai, dRDhatA ke sAtha kahatA hai, vaha kalpanA nahIM karatA, sambhAvanAe~ vyakta nahIM krtaa| zrI pro. Ananda zaMkara bAbUbhAI dhruva likhate haiM:"mahAvIra ke sidhdAnta meM batAe gaye syAdrAda ko kitane hI loga saMzayavAda kahate hai, ise maiM nahIM maantaa| syAdvAda saMzayavAda nahIM hai, kintu vaha eka dRSTi-bindu hamako upalabdha kara detA hai| vizva kA kisa rIti se avalokana karanA cAhie yaha hameM sikhAtA hai| yaha nizcaya hai ki vividha dRSTi-binduoM dvArA nirIkSaNa kiye binA koI bhI vastu sampUrNa svarupa meM A nahIM sktii| syAdvAda (jainadharma) para AkSepa karanA yaha anucita hai|" AcArya samantabhadra ne syAdvAda ko kevalajJAna ke samAna sarvatatva prakAzaka mAnA hai| bheda mAtra pratyakSa aura parokSa kA hai| __ anekAnta aura syAdAda kA sidhdAnta vastu-svarupa ke sahI rupa kA digdarzana karane vAlA hone se Atma-zAnti ke sAtha-sAtha vizva-zAnti kA bhI pratiSThApaka sidhdAnta hai| isa saMbaMdha meM suprasidhda aitihAsika vidvAna evaM rASTrakavi rAmadhArIsiMha "dinakara" likhate hai: "isameM koI sandeha nahIM ki anekAnta kA anusaMdhAna bhArata kI ahiMsA sAdhanA kA carama utkarSa hai aura sArA saMsAra ise jitanI hI zIghra apanAyegA, vizva meM zAnti bhI utanI hI zIghra sthApita hogii|" DaoN. hukamacaMda bhArilla paM. yeDaramala smAraka TrasTa o-4 bApUnagara jayapura-302015 koI bhI vidyA sAdhanA ke binA prApta nanahI hotA aura isake upalabdha ho jAne para dadi sAdhaka ApanI vidyA kA upayoga svArthavaza karatA hai to jIvana abhizapta ho jAtA hai: 228 dharma ho sacA mArga-pAtheya hai| yaha pAtheya jisake aMta:karaNa meM hai usakA to akalyANa kabhI nahIM hotaa|