Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMdhavizvAsa evaM mithyA-mAnyatAoM ke nivAraNa meM nArI kI bhUmikA 0 mAyA jaina, ema. e. bhAratIya saMskRti kI sabase bar3I vizeSatA yaha hai ki isameM sabhI ko samAna sthAna evaM samAna adhikAra prApta haiN| jisa taraha hamArI mAtRbhUmi sahiSNu mAnI gayI hai, utanI hI sahiSNu nArI hai| nArI sevArUpA aura karuNAbhUpA hai| sevAzuzrUSA aura paricaryA, dayA, mamatA Adi ke viSaya meM jaba vicAra kiyA jAtA hai to hamArI dRSTi nArI samAja para jAtI haiM / usakI mohaka A~khoM meM karuNArUpI mamatA kA jala aura A~cala meM poSaka saMjIvanI dekhI jA sakatI hai| kuTumba, parivAra, deza, rASTra, yuddha, zAMti, krAnti, bhrAnti, aMdhavizvAsa, mithyA mAnyatAoM jaisI pratikala sthitiyA~ kyoM na rahI hoM nArI sadaiva inase lar3atI rahI aura apane sAhasa kA paricaya detI rhii| vaha duHkhoM ko, bhArI kAryoM ko uThAne vAlI krena nahIM hai| parantu vaha inase lar3ane vAlI evaM nirantara calatI rahane vAlI prArI avazya hai / maile A~cala meM duniyA bhara ke duHkha sameTa lenA usakI mahimA hai| bilakhate hue zizu ko apanI chAtI se lagA lenA usakA dharma hai| vaha sabhI prakAra ke vAtAvaraNa meM ghulamila jAne vAlI madhurabhASiNI evaM dhArmika zraddhA se pUrNa hai| vizva ke itihAsa ke pRSThoM para jaba hamArI dRSTi jAtI hai taba grAmINa saMskRti meM palane vAlI nArI cakkI, cUlhe ke sAtha chAcha ko vilotI najara AtI hai aura saMdhyA ke samaya vahI aMdherI rAta meM prakAza ke lie dIpaka prajvalita karatI hai| hara pala, hara kSaNa nitya naye vicAroM meM DabI huI rakSaNa-poSaNa meM lagI huI, aMdhavizvAsoM se lar3atI huI najara AtI hai| jaba vaha apane jIvana ke amUlya samaya ko sevA meM vyatIta kara detI hai, taba use aMdhavizvAsa evaM mithyAmAnyatAoM se koI lenA-denA nahIM hotA hai| usakA sabase bar3A vizvAsa hai Adi puruSa AdinAtha kI brAhmI evaM sundarI jaisI kanyAoM kI taraha dhArmika saMskAroM se mukta hokara samAja kI sevA karate rhnaa| kyoMki kanyA kI dhArmika bhAvanA pitA ke gRha kI apekSA apane pati ke gRha meM praveza karake svaccha vAtAvaraNa ko utpanna karanA cAhatI hai| jahA~ brAhmI aura sundarI ne nArI ke manobala ko U~cA uThAyA vahIM dUsarI ora sabhI tIrthaMkaroM kI mAtAoM ko vismRta nahIM kiyA jA sakatA hai| sabhI tIrthaMkaroM kI mAtAe~ kSatriya kanyAyeM thiiN| svayaM tIrthaMkara bhI kSatriya the| kSatriya dharma bala ko pradarzita karane vAlA hotA hai para dharma-bala bhI unhIM meM rhaa| . rAjula ne parivAra evaM samAja kI cintA na karate hue eka aise rAste ko apanAyA, jisa para calanA bar3A kaThina samajhA jAtA thaa| samasyAyeM AI aura jagaha-jagaha kaSToM ko jhelanA par3A, para una kaSToM kI cintA na karate hue vaha mukti-patha kI khoja meM lagI rhiiN| candanA ne dhammo dIvo saMsAra samaya meM
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturthakhaNDa / 312 samAja meM naI jAgRti paidA kI aura kundakunda kI mAtA ne kundakunda ko mahAna siddhAntavAdI evaM adhyAtmavAdI banA diyA / mainAsundarI aMdhavizvAsa evaM mithyA mAnyatAoM ko tor3atI hai| mainAsundarI karmavAdI hai aura surasundarI bhAgyavAdI hai / mainA se jaba yaha kaha diyA jAtA hai ki -- beTI ! terA vivAha eka kor3hI se taya kara diyA gayA hai, taba vaha kahatI hai mAM-bApa kevala vivAha karate haiM, usake bAda to kanyA kA apanA karma hI kAma AtA hai| pitAjI! jIva karma se Izvara hotA hai, karma se raMka hotA hai| jo apane lalATa para likhA hai vidhi kA vidhAna hai / mainA apane antaHkaraNa se dharmaniSTha hai / hai jo yaha dikhalA denA cAhatI hai ki rAjA bhI kabhI raMka sukhI ho sakatA hai / use kauna miTA vaha samAja ke ho sakatA hai sakatA hai / vaha lie eka pradarza duHkhI bhI kabhI bhAratIya samAja meM nArI kabhI krIta dAsI bhI rhii| vaha kabhI ceTI, dAsI, loDhI, vAdI, golI dUtI sevikA evaM dhAya Adi ke nAmoM se jAnI jAtI thI / parantu usameM sevA evaM J 1 dhArmika bhAva sadaiva vidyamAna rhaa| samAja meM eka ora aneka prakAra kI bauddhika vicAra vAlI nAriyA~ haiM to dUsarI aura aMdhavizvAsoM se yukta nAriyA~ bhI haiN| hamAre samAja meM mUla rUpa se jAdU TonA, sammohana, vazIkaraNa, uccATana va maMtra evaM taMtra pracalita haiM / para ye sabhI isa choTI sI paMkti se nirAdhAra siddha ho jAte haiM 'maNi maMtra taMtra bahu hoI, marate na bacAve koI / ' vedoM meM nAriyoM ke solaha rUpa batAye haiM, jo jJAna aura sAdhanA ko apanAtI thIM / lopAmudrA, ghoSA, ghapAlA, vaidika RcAoMoM meM prasiddha huii| jinheM samAja kA ucca prAdarza prApta huA unhoMne mithyA mAnyatAoM se pare hokara brahmasAdhanA para vizeSa bala diyaa| rAmAyaNa, mahAbhArata kI prAdarza nAriyA~ usa yuga kI gAthA ko kahatI haiM, mIrA samAja ke baMdhanoM ko tor3a detI hai| durgAvatI, cAMda bIbI, tArAbAI, ahilyAbAI, jhAMsI kI rAnI krAnti kI zikSA detI haiN| nArI kA karttavya parivAra ko sukhI banAne meM sahAyaka hotA hai / buddha aura mahAvIra ke bAda aMdhavizvAsoM evaM mithyA mAnyatAoM se lar3atI nAriyAM dekhI jA sakatI haiM / buddha kI mausI ke sAtha pAMca sau nAriyoM ne dIkSA lii| dharmapracAra kiyA, vimbasAra kI rAnI kSemA, zreSThiputrI bhadrA, kuNDalasA, AmrapAlI, vizAkhA mAdi ne apane samaya meM kAntikArI kadama uThAyA / vizAkhA, vasaMtasenA Adi ne samAja ko naI dizA dI aura nArI ke lie pativrata dharma ke sAthasAtha tyAga tapasyA ko bala milA / nArI ko zikSita karane kA artha hai puruSa ko zikSita karanA, parivAra ko zikSita karanA, kuTumba ko zikSita karanA, samAja ko zikSita karanA zikSA ke prabhAva meM nArI aMdhavizvAsoM meM jakar3a jAtI hai| vaha kabhI jAdU TonA karAtI hai, kabhI tAbIja bAMdhatI hai, kabhI DorA DhaMgA bAMdhatI hai, aura kabhI maMtra aura taMtra meM lIna ho jAtI hai / yaha saba isalie karatI hai ki zAyada isase kucha prApti ho jAe / parantu sacAI yaha hai ki nArI ina aMdhavizvAsoM meM par3akara
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ aMdhavizvAsa evaM mithyA - mAnyatAoM ke nivAraNa meM nArI ko bhUmikA / 313 apanA mAnasika saMtulana kho baiThatI hai, aura kalaha kA kAraNa bana jAtI hai| prAja yadi nArIsamAja meM jAgRti utpanna ho jAe aura jaisA mainAsundarI ne candanA ne aMjanA ne kadama uThAyA yA vaisI dhAraNA kara le to nizcita hI eka svastha samAja kI kalpanA sAkAra ho sakatI hai| 1 1 eka samaya aisA bhI AyA ki nArI hIna. dIna ghoSita kara dI gaI para usa bIca meM bhI nArI ne apanI bauddhika vicAradhArA ke bala para puruSoM ke bhI chakke chur3A diye| sAMskRtika vAtAvaraNa evaM sAmAjika kSetra ke vikAsa meM nAriyoM kI mahatvapUrNa bhUmikA rahI hai| kuNThAoM se pare hokara nArI ne vizva kSitija para mithyA mAnyatAoM ko samApta kiyaa| sAdhu jIvana ko svIkAra karake nArI ne apanI garimA ko bddh'aayaa| Aja hamArI zramaNa saMskRti meM jitane zramaNa saMgha haiM, una sabhI meM nArI zramiNoM kI saMkhyA, prAyikAnoM kI saMkhyA, brahmacAriNI bahanoM kI saMkhyA atyadhika dekhI jA sakatI hai| yaha isalie nahIM ki unheM parivAra meM kaSTa thA, samAja meM duHkha thA yA nArI ke rUpa meM ucita sammAna nahIM milA thA / zrapitu ve isa kAryakSetra meM isa bhAvanA ko lekara utarI haiM ki nAja hamAre samAja meM jo sAmAjika krAnti puruSa varga nahIM lA sakatA hai vaha sAmAjika krAnti hama dhArmika kSetra meM utara kara nArI meM zrAsthA ke, zraddhA ke evaM vizvAsa ke aMkura paidA kara lA sakate haiN| samAja meM jo kudeva, kuguru aura kuzAstra kI prathA pracalita hai use yadi koI miTA sakatA hai to ghara meM rahane vAlI gRhiNI miTA sakatI hai| prAcArya jinasena ne prAja se lagabhaga eka hajAra varSa pahale yaha bAta spaSTa kara dI thI ki tapa sAdhanA evaM vrata Adi karane meM zraura mithyA mAnyatAnoM ko dUra karane meM nAriyA~ adhika dhAge hai| J 1 svayaMprabhA vipulamati ne gRhiNI dharma kA pAlana karate hue parivAra meM dharma ke aMkura aMkurita kiye| prAkRta kathAnakoM meM eka kathAnaka yaha hai ki eka patnI apane pati apanI sAsa evaM zvasura ko adhika umra kA hote hue bhI bahuta kama umra kA batalAtI hai zvasura krodhita hote haiM, para vaha unakI mithyA mAnyatAoM kA khaNDana karatI huI kahatI hai- jo vyakti jitanI saMskArI, jitanI umra se huA hai vaha utanI hI umra kA hai / kahane kA tAtparya yaha hai ki saMskAra se vyakti acchA banatA hai aura usI se usakI umra nApI jAtI hai / eka manuSya thA, jisake darzana karane se bhojana bhI prApta nahIM hotA thaa| eka bAra rAjA ko bhI khAnA prApta nahIM huA taba vaha rAjA usa vyakti ko mRtyudaMDa kI sajA sunA detA hai / usa prasaMga meM sajAyAphtA vyakti kahatA hai-- merA mukha dekhane se kisI ko bhojana nahIM prApta hotA hai parantu rAjA kA mukha dekhane se mujhe mRtyudaMDa bhoganA par3a rahA hai| yaha udAharaNa aMdhavizvAsa kA hai| kAmAyanI meM eka hRdayagata bhAvanA isa prakAra hai tuma bhUla gaye puruSatva moha, kucha sattA hai nArI kI / samarasatA sambandha banI, adhikAra aura adhikArI kI // aMdhavizvAsa ko kuprathA, kurItiyoM evaM azubha vicAroM kI saMjJA dI jAtI hai / aMdhavizvAsoM meM jAdU TonA maMtra-taMtra vizeSa rUpa se bhAte haiM jinheM Aja bhI samAja meM dekhA jAtA hai| yadi koI burA kArya huA to maMtra taMtra kI ghora hamArI dRSTi calI jAtI hai, para isase
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ caturtha khaNDa | 314 kitanoM ko lAbha huA ? nAriyoM kI thothI mAnyatAmoM ko nAriyoM ke dvArA hI, jAgati paidA karake dUra kiyA jA sakatA hai / ___ zakuna aura apazakuna sambandhI nirAdhAra dhAraNAe~ bhI samAja meM dekhI jAtI haiN| tIrthaMkaroM kI mAtAoM ne jo svapna dekhe the ve zubha zakuna the, jinakA apanA vizeSa mahattva thaa| ve svapna dharmaniSTha evaM zrutazIlA nArI ko hI dikhe / Aja kI nArI ko bhI svapna dikhate haiM, para ve satya se pare isalie ho jAte haiM ki unake jIvana meM dhArmikatA ke bIja nahIM haiM / apazakunoM kA bolabAlA Aja bhI samAja meM hai-yathA-billI kA rAstA kATa jAnA, chIMka AnA Adi / para una para vicAra kiyA jAe to ye apazakuna kyoM haiM, isakA kisI ko patA hI nahIM hai ataH ina aMdhavizvAsoM ko tyAganA hogA aura inheM samApta karane ke lie nAriyoM ko Age mAnA hogaa| Aja kI sabase bar3I kurIti dahejaprathA samAja meM vyApta ho rahI hai| daheja kI balivedI para kanyAyeM caDhA dI jAtI haiM / isakA sabase bar3A kAraNa dhArmika jAgRti kA na honA hI kahA jA sakatA hai / AtmahatyA jaghanya aparAdha hai, para prAtmahatyA kyoM aura kisalie kI jAtI hai yaha to sarvavidita hI hai / aise jaghanya aparAdhoM ko nArI hI roka sakatI hai| aAja hamAre samAja meM mithyA-mAnyatAoM kA bhI bolabAlA hai| kisI zubha kArya ke prasaMga para apane iSTadeva kA smaraNa na kara, anya devI devatAoM ko pUjanA, mandira meM tIrthaMkara kI pratimA, vItarAgatA ke bhAvoM ko pradarzita karane vAlI hotI hai para vyakti dhanopArjana kI lAlasA Adi ko lekara yakSa-yakSiNiyoM, padmAvatI Adi kI mUrtiyoM kI pUjA karane lagate haiN| maiM yahA~ yaha bAta spaSTa kara denA cAhatA hU~ ki yakSa-yakSiNiyAM padmAvatI Adi zraddhA kI pAtra to ho sakatI hai parantu pUjA kI pAtra nhiiN| aMta meM yahI kahA jA sakatA, hai ki atyAcAra, anAcAra, durAcAra, pAkhaNDa Adi ko dUra karane meM nArI apanI mahattvapUrNa bhUmikA nibhA sakatI hai, kyoMki usake vyAvahArika jIvana meM mAtRtva guNa ke atirikta pavitratA, udAratA, saumyatA, vinayasampannatA, anuzAsanapriyatA, prAdara sammAna kI bhAvanA Adi guNoM kA puTa maNi-kAMcana kI taraha hotA hai|