Book Title: Amrut kalash ke Tikakar
Author(s): Jaganmohanlal Shastri
Publisher: Z_Fulchandra_Shastri_Abhinandan_Granth_012004.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/210110/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama khaNDa : 625 "hama yaha to nahIM kaha sakate ki sarvArthasiddhikA prastuta saMskaraNa saba dRSTiyoMse antima hai, phira bhI ise sampAdita karate samaya isa bAtakA dhyAna avazya rakhA gayA hai ki jahA~ taka bane ise adhika parizuddha aura mUlagrAhI banAyA jaay|" isa sambandhameM itanA kahanA hI paryApta hai ki paNDitajIne yaha kArya atyanta saphalatAke sAtha niSpanna kiyA hai| unakI taraphase koI kamI nahIM dikhatI hai| isa saMskaraNakI yaha bhI vizeSatA hai ki isameM pratyeka zabda, pada, vAkyakA pUrNa rUpase sarala hindImeM anuvAda kiyA gayA hai| pratyeka pRSThapara nIcemeM pATha-bhedakA nirdeza kiyA gayA hai| anuvAdakI vizeSatA yaha hai ki yadi mUlakA vAcana na kara kevala anuvAda hI par3hA jAye, to aisA nahIM lagatA ki hama kisIkA anuvAda par3ha granthake antameM pariziSTa 1 meM pratyeka adhyAyameM samAviSTa sUtra tathA unake mudrita pRSThakI saMkhyAkA nirdeza kiyA gayA hai| isase satrakA patA lagAnemeM, DhaMDhane meM bahuta suvidhA jAna par3atI hai / "udadhata vA ke antargata sarvArthasiddhimeM hastalikhita pratiyoMke AdhArase jo gAthA, zloka yA vAkya uddhRta milate haiM, ve jina granthoMke haiM unakI sUcI dI gaI hai| antameM "zabdAnukramaNikA" saMlagna hai jo pratyeka zabda tathA aMgabhUta viSaya kI jAnakArI evaM zodha-kAryake lie viSaya-sAmagrIkA saMkalana karaneke lie vizeSa rUpase upayogI hai| isa prakAra prathama Avattike rUpameM maI. 1955 meM prakAzita "sarvArthasiddhi" kA yaha saMskaraNa bahuta upayogI siddha haA hai| samprati madraNa sambandhI parizaddhatA tathA anavAda viSayaka vizaddhatAke sAtha isa saMskaraNa bhAratIya jJAnapITha, naI dillIko mudraNa-prakriyAse nirgamita ho zIghra hI prakAzita hone vAlA hai| aise sundara prakAzanake lie jJAnapITha bhI niHsandeha gauravAnvita haA hai / amRtakalazake TIkAkAra paM. jaganmohanalAla zAstrI, kaTanI AcArya kundakundakA "samayasAra" adhyAtma viSayakA ekamAtra zreSTha grantha hai| yadyapi aura bhI aneka prantha bAdameM race gae haiM, para una saba para "samayasAra" kI hI chApa hai / yaha grantha usa mahApuruSakI sampUrNa jIvanakI anubhUtikA nicor3a hai| bhagavAna mahAvIrake bAda zrutakI paramparA maukhika rUpameM calatI rhii| jaba zrutakA bahata-sA aMza paramparAgata AcAryoMko vismRta ho gayA, taba zrI 108 AcArya dharasenane use lipibaddha karaneke lie apanA jJAna bhUtabali-puSpadanta do muniyoMko diyA, jinhoMne SaTkhaNDAgama sUtroMkI racanA kii| yaha lipi rUpameM AgamakI sarvaprathama racanA kii| isakA viSaya karaNAtuyoga hai; dravyAnuyogakA bhI varNana yathAsthAna hai jisake antargata adhyAtmake bhI kahIM-kahIM darzana hote haiM, para kundakundAcArya to bhinna prakArakI dhArAkA pravAha bahA gae / 79 Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 626 : siddhAntAcArya paM0 phUlacandra zAstrI abhinandana-grantha kahA jAtA hai ki AcArya kundakundadeva videha kSetra sthita vartamAna prathama tIrthakara sImaMdhara svAmIke samavasaraNameM gae the| unheM cAraNaRddhi prApta thI / sImaMdhara tIrthakarake mukhase samavazaraNameM sAkSAt upadeza zravaNa karanevAle isa yugake ve hI AcArya hue, zeSa jo guru paramparAse Agata Agamake abhyAsI hue / kundakunda deva dvArA racita granthoM meM jo viSaya varNita hai, usase aisA lagatA hai ki jainadharmakA sarvasva sAra usameM hai| "mokSamArga svAzrayase haiM parAzrayase nahIM / kitanA sApha siddhAnta hai| para chUTanA hI to mukti hai, taba vaha parake Azrayase kaise hogI? parakartRtvakA sarvathA niSedha jinazAsanameM hai / yaha para-kartRtvakA niSedha kevala jIva ke lie hI nahIM, SaDadravyoMmeM se koI vastu parake kAraNa nahIM paraNamatI / pariNamana vastukA hI svabhAva hai / jo svabhAva hotA hai, vaha para kI apekSAse nahIM hotA, svayaM svakA bhAva hai|" AcArya kundakundake samayasArapara pUjya zrI 108 AcArya amRtacandrajIkI AtmakhyAti nAmaka saMskRta TIkA hai, jisakI saMskRta bhASA bar3I hI prAJjala hai, utkRSTa koTikI hai| phira bhI sarala aura sarasa hai / isa granthakI TIkAne kundakundakA hRdaya hI khola diyA hai / aisA lagatA hai mAnoM kundakundake hRdayameM hI amRtacandrakA vAsa rahA ho / amRtacandra AcAryakI AtmakhyAti saMskRta TIkAmeM unake dvArA hI racita amRtamaya ghaTakI taraha kalaza rUpa kAvya haiM. jinameM una gAthAoMkA yA unakI TIkAkA hArda bhara diyA gayA hai / ina kalazoMke Upara khaNDAnvaya rUpase pratyeka padakA artha khulAsA karate hue TIkA zrI paM0 rAjamalajIne likhI hai| ye kavirAja suprasiddha adhyAtma vettA paM0 banArasIdAsajIke pahile ho gae haiN| kavivara banArasIdAsajIne isake adhyayanake pazcAt svayaM "nATaka samayasAra" kI utkRSTa chandabaddha racanAkI hai / paM0 rAjamalajI rAjasthAnake the| ataH rAjasthAnAntargata DhUMr3hA dRr3ha pradezameM pracalita DhU~DhArI hindI bhASAmeM unhoMne yaha TIkA likhI hai| ___ yadyapi TheTha ( Adhunika hindI ) meM bhI isakI TIkAe~ huI haiM / tathApi ye saba isa TIkAke pazcAt huI haiN| phalataH sabhI anya TIkAkAroMke lie paNDita rAjAlajIkI TIkA prakAza staMbha rahI hai / daNDAnvayI TIkAAmeM kartA-karma-kriyA isa kramase rakhe jAte hai ki vAkya vinyAsa ThIka-ThIka ho jAya, para khaNDAnvayI TIkAmeM pratyeka padakA artha isa kramase nahIM hotA / yaha kriyAse prArambha hotI haiM aura praznapUrvaka padastha vizeSaNoMkA artha khulatA jAtA hai| paNDita rAjamalajIne isa parAdhInatAko bhI svIkAra nahIM kiyA ki sarvatra khaNDAnvayake niyamoMkA hI pAlana kiyA jAya, kintu jahA~ jisa padakA yA vAkyakA adhika spaSTIkaraNa karanA abhISTa hai, vahA~ bhAvArthake sAtha-sAtha TIkAko gati dI hai| TIkAke antameM bhAvArtha bhI prAyaH likhA gayA hai aura usameM bhAvakA pUrA spaSTIkaraNa kara diyA hai| yaha digambara jaina svAdhyAya maMdira TrasTa sonagar3ha ( saurASTra) se prakAzita huI hai / isa TIkAke sampAdaka samAjake suprasiddha niSNAt vidvAn Agapa granthoMke TIkAkAra paNDita phUlacandra jI zAstrI, vArANasI haiN| bhASA TIkAkAra paNDita rAjamalajIkI svayaMkI bhASAko akSuNNa rakhate hue bhI paNDitajIne yatra tatra Adhunika hindImeM bhI bhAva spaSTa kiyA hai, jisase DhU~DhArI bhASAkI durUhatA bhI dUra ho gaI hai| paM0 rAjamalajI 17vIM zatIke vidvAna the / isI 17vIM zatImeM paNDita banArasIdAsajI, paM0 rUpacandajI, paM0 caturbhujajI, bhaiyAbhagavatIdAsajI Adi aneka gaNyamAnya adhyAtmarasika vidvAn hue / paNDita rAjamalajIkI aneka racanAeM haiM, unameM yaha racanA pramukha hai / Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama khaNDa : 627 paNDita rAjamalajI AdhyAtmika satpuruSa the| unake pratyeka granthameM adhyAtmake darzana hote haiM / isa "samayasAra kalaza" TIkAmeM bhI aneka sthAna aise haiM jahA~ unakI zraddhA aura vidvattAkA camatkAra dekhaneko milatA hai / kucha namUne pAThakoMke sAmane prastuta haiN| samyagdarzana kyA hai ? isa praznakA uttara kalaza 6 meM diyA hai usakA vivaraNa paNDitajIke zabdoM meM par3hie "saMsArameM jIva dravya nau tattva rUpa pariNamA hai. vaha to vibhAva paraNati hai, isalie navatattva rUpa vastu kA anubhava bhI mithyAtva hai| jisa kAraNa yahI jIva dravya sakala karmopAdhirahita jaisA hai vaisA hI pratyakSapane usakA anubhava nizcayase yahI samyagdarzana hai| bhAvArtha isa prakAra hai-samyagdarzana jIvakA guNa hai| vaha gaNa saMsAra avasthAmeM vibhAvarUpa pariNamA hai / vahI guNa jaba svabhAvarUpa pariName taba mokSamArga hai|" __ isa vivaraNase paNDijIne yaha spaSTa kiyA ki vartamAna avasthA jIvakI navatattvarUpa hai, yaha satya hai; tathApi yaha jIvakA svAbhAvika pariNamana nahIM hai| ataH navatattvarUpa jIvakI zraddhA samyagdarzana nahIM hai| taba navatattvarUpa jIvakA zraddhAna karanA ( samyagdarzana nahIM ) mithyAdarzana hai / samyagdarzanakA viSayabhUta AtmA ina saba karmajanita upAdhiyoMse bhinna zuddhAtmadarzana hai| karmajanita upAdhi yuktatA asatya nahIM hai vaha to hai, para vaha jIvakA zuddha svabhAva nahIM hai ataH isa dRSTise mithyA hai nayasApekSa kathanakI dRSTise mithyA hai, tathApi Age AThaveM kalazakI TIkAmeM paNDitajI spaSTa karate hai ki 'jIvavasta anAdi kAlase dhAta pASANake saMyogake samAna karma paryAyase milI calI A rahI hai so milI huI hokara vaha rAgAdi vibhAva pariNAmoMke sAtha vyApya-vyApaka rUpase svayaM pariNamana kara rahI hai| vaha pariNamana dekhA jAya, jIvakA svarUpa na dekhA jAya to jIva vastu nau tattva rUpa hai, aisA dRSTimeM AtA hai / aisA bhI hai, sarvathA jhUTha nahIM hai kyoMki vibhAvarUpa rAgAdi zakti jIvameM hI hai|" isa kathanase vyavahAra sApekSa arthAt vartamAna paryAya dRSTise jIvako dekhA jAya to navatattva rUpa kahanA satya hai, para usIkI jIva dravyake nirupAdhi svabhAvakI dRSTise dekhA jAya to vaha asatya hai isa taraha nayavivakSAoM se bahuta spaSTa vivecana kiyA hai, vivAdako koI sthAna nahIM raha jAtA / __ aise zubhAnubhavanako paNDitajIne "pratyakSamane anubhava' likhA hai aura use mokSamArga kahA hai yahA~ unhoMne svayaM prazna uThAyA hai ki ___"yahA~ koI AzaMkA karegA ki mokSamArga to samyagdarzanajJAna-cAritra ina tInoMke milanese hotA hai"isakA uttara diyA hai ki zuddhajIva svarUpakA anubhava karanepara tInoM hI hai |"jiivkaa lakSaNa cetanA hai / vaha cetanA tIna prakAra kI hai-eka jJAnacetanA-eka karmacetanA, eka karma-phala cetnaa| unameMse jJAnacetanA zuddhacetanA hai, zeSa azuddha cetanA haiN| unameM azuddha cetanA rUpa vastukA svAda to sarvajIvoMko anAdise ( ye sArI mithyAdRSTi jIvoMko ) prakaTa hI hai / usa rUpa anubhava samyaktva nahIM hai, zuddha cetanA mAtra vastukA svAda ( anubhava ) Ave, to samyaktva hai| ukta kathanase paNDitajI spaSTa kara rahe haiM ki jisa zuddha cetanAkA anubhava jIvako jaba hotA hai, taba usa anubhavakA nAma hI samyagdarzana hai, vaha mokSamArga hai aura avirata samyagdRSTike samyaktvake sAtha jJAna cAritra bhI hai| bhale hI vaha saMyamAcaraNa na ho, para cAritra gaNa vahA~ hai aura vaha mithyAcAritra nahIM hai, samyagcAritra hai| AcArya kundakundane saMyamAcaraNake na honepara bhI samyagdRSTi (asaMyata) ke cAritra haiM aura vaha samyara Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 628 : siddhAntAcArya paM0 phUlacandra zAstrI abhinandana-grantha cAritra haiM, mithyAcAritra nahIM, isakA spaSTIkaraNa usa cAritrako "samyaktvAcaraNa" nAma dekara kara diyA hai| "SaTkhaNDAgama" kI dhavalA TIkA khaNDa 1 bhAga 9 pustaka 6 ke 22 veM sUtra kI TIkAmeM AcArya vIrasenane yaha spaSTa kiyA hai| vahA~ cAritrakA lakSaNa pApanivRtti kriyA hai aura pApoMkI gaNanAmeM mithyAtvako sarvaprathama ginAyA hai| isase samyagdRSTike tInoM haiN| paNDita rAjamalajIkA kathana spaSTa Agamonumodita hai / ukta granthake zabda isa prakAra hai : "pApakriyAnivRttizcAritram / " ghAdi kammANi pApaM / nesi kiriyA micchattAsaMjamakaSAyAH / tesimabhAvo cAritram / arthAt pApakriyAkI nivRtti cAritra hai / ghAti karma pApa hai| unakI kriyA mithyAtva-asaMjama-kaSAya spaSTa hai ki mithyAtva pApake abhAvameM samyaktvAcaraNa cAritra hotA hai| ataH samyagdRSTike tInoM haiM, ataH vaha mokSamArga hai| AcArya amatacandra karuNAko bhIgakara 23veM kalazameM kahate haiM-ki he bhavyajIva ! tU kutUhalavaza hI athavA jaise bane vaise mara-pacakara bhI eka bAra zarIrakA moha chor3a, use apanA par3osI to mAna, tujhe usase pRthak svayaMkA svarUpa darzana hogaa| isa bhAvako paNDita rAjamalajIke zabdoMmeM par3hiye / "he bhavyajIva ! anAdi kAlase jIvadravya zarIrake sAtha eka saMskAra rUpa hokara calA A rahA hai| isalie use pratibodhita kiyA jA rahA hai| bho jIva ! jitanI zarIrAdi paryAya haiM ve saba pudgala kI hai terI nhiiN| isalie ina paryAyoMse apaneko bhinna jAna / bhinna jAna kara muhartamAtra ( thor3e kAla ) zarIrase bhinna apane zuddha cetana dravyakA pratyakSa rUpase AsvAda le |""""kaisaa bhI karake kisI bhI upAyase marakara bhI zuddha jIva svarUpakA anubhava karo / caitanyakA anubhava se sahaja sAdhya hai|" jisa kAla jIvako svAnubhava hotA hai usI kAla mithyAtva pariNamanakA abhAva hotA hai, jisa kAla mithyAtva pariNAmakA abhAva hotA hai, usa kAla avazya anumAna zakti prakaTa hotI hai / kucha aura bhI yatra-tatra paNDitajIne apane vicAra prakaTa kiye haiM jo nimnabhAMti hai1. paradravyakI abhilASA hI mithyAtvarUpa pariNAma hai / (kalaza 167 TIkA) 2. cAragatirUpaparyAya tathA paMcendriyoMke bhoga samasta AkulatA rUpa hai samyagdRSTi aisA hI anubhava karatA hai / sAtA-asAtA donoM kI sAmagrI samyagdRSTiko aniSTa rUpa hI hai / (kalaza 152 kI TIkA) 3. rAgAdipariNAmoMkA kA mithyAdRSTi jIva hai; samyagdRSTi jIva nhiiN| vaha unako nijapariNAma nahIM mAnatA, ataH svAmitva nahIM / ( kalaza 170) 4. jo dravya jisakA kartA hotA hai, vahI usakA bhoktA hotA hai, ataH rAgAdike kartRtvake kAraNa mithyAdRSTi hI usake phalakA bhoktA hotA hai / kartRtva-bhoktRtvakA anyonya sambandha hai| 5. isa saMsArameM bhramaNa karate hue kisI bhavya jIvakA nikaTa saMsAra A jAtA hai, taba jIva samyaktva kA grahaNa karatA hai ( kalaza 12) isa prakAra graMthake rahasyakA yatra-tatra paNDitajIne udghATana kiyA hai| zrI paNDita phUlacandrajI zAstrIne apanI bhASAmeM usakA spaSTIkaraNa kiyA hai / TIkA svAdhyAyapremiyoMke lie avazya paThanIya hai /