Book Title: Alap paddhati Ek Samikshatamak Adhyayan
Author(s): Devendra Kumar Jain
Publisher: Z_Fulchandra_Shastri_Abhinandan_Granth_012004.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/210263/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama khaNDa : 677 AlApapaddhati : eka samIkSAtmaka adhyayana * DaoN. devendrakumAra zAstrI zrImaddevasenasUri viracita "AlApapaddhati" eka mahattvapUrNa saMskRta gadyameM likhita naya-prarUpaka racanA hai| sarvaprathama yaha racanA sana 1905 meM sanAtana jaina granthamAlAse prathama gacchakameM prakAzita huI thii| isakI bhASA sarala honeke kAraNa isakA pracAra bahuta adhika haa| mala AlApapaddhati kaI bAra madrita ho cukI / isakA eka saMskaraNa zrI sakala digambara jaina paMcAna, nAtepate (solApUra) se vIra saM0 2460 meM prakAzita huA thA / mUlake sAtha isameM hindI anuvAda bhI bhAvArtha sahita hai / anuvAdaka haiM - nyAyavAcaspati paM0 hajArIlAla nyAyatIrtha / isake sampAdaka va saMzodhaka haiM-paM0 phUlacandra siddhaantshaastrii| anuvAdameM paNDitajIne kahIMkahIM parivartana, parivarddhana tathA yathocita saMzodhana kiyA hai| prastAvanA paNDitajIkI likhI huI hai jo atyanta saMkSipta honepara bhI mahattvapUrNa hai / paNDitajI likhate haiM "vaise to jainadharma kA sAhityika bhaNDAra aparimita hai aura usameM guNa, paryAya aura svabhAva AdikA varNana karanevAle kaI mahattvazAlI grantha hai / parantu isa granthameM jisa paddhatike anusAra viSaya-vivecana kiyA gayA hai vaha paddhati nirAlI aura apUrva hai| isameM guNa, paryAya, svabhAva, upanaya guNoMkI vyutpatti, paryAyakI vyutpatti, svabhAvoMkI vyutpatti, svabhAva aura guNoMmeM bheda, padArthoM ko sarvathA asti Adi eka svabhAva mAnane meM dUSaNa, naya-dRSTise vastu-svabhAva-varNana, pramANakA lakSaNa, vyutpatti aura usake bheda, nayakA lakSaNa, vyutpatti aura usake bheda, dravyAthika aura paryAyArthika nayakI tathA unake bhedoM kI vyutpatti aura naya tathA upanayoMke svarUpakA varNana hai / isa granthakI racanA saMskRta gadyameM hai, bhASA sarala hai| bIca-bIcameM dUsare granthoMke bhI zloka rUpameM mala viSayakI puSTi karanevAle pramANa uddhata kiye haiN| isa granthake kartA zrI devasenasUri hai / AlApapaddhatike sivAya Apane darzanasAra, bhAvasaMgraha, ArAdhanAsAra aura tattvasAra Adi kaI mahattvapUrNa granthoMkI racanA kI hai|" paNDitajIkI TippaNiyA~ atyanta mahattvapUrNa haiM / "AlApapaddhati" meM nizcaya nayake nau bheda mAne gaye haiM-dravyArthika, paryAyArthika, naigama, saMgraha, vyavahAra, RjusUtra, zabda, samabhirUr3ha, evaMbhUta / isakI TippaNImeM Apa likhate haiM-paMcAdhyAyIkArane nizcayanayako eka hI mAnA hai, aneka nahIM / kyoMki jo puruSa eka nizcayanayako zuddha dravyArthika, azuddha dravyArthika Adi rUpase aneka aura sodAharaNa mAnate haiM, ve ajJAnI, mithyAdRSTi tathA sarvajJakI AjJAkA ullaMghana karanevAle haiM, aisA paMcAdhyAyIkArane kahA hai| isalie unhoMne zuddha dravyAthika, azaddha dravyAthika Adi sampUrNa bhedoMko vyavahAranayameM ho garbhita kiyA hai| aura usa vyavahAranayako mithyA tathA tyAjya mAnA hai| kevala eka nizcayanayako hI yathArtha aura upAdeya mAnA hai|" isa prakArakI TippaNiyoMke adhyayanase yaha spaSTa ho jAtA hai ki prArambhase hI paNDitajIkI pravRtti tulanAtmaka adhyayana kI rahI hai| bar3e nayacakrakI gAthAoMse "AlApapaddhati" ke sUtroMkA sAmya sthAna-sthAnapara darzAyA gayA hai / yathA-"karmopAdhisApekSo zuddhadravyArthikaH yathA-karmopAdhijabhAva AtmA / " isakI TippaNI hai-bhAve sarAyamAdI savve jIvaMmi jo du japedi / so hu asuddho utto kammANovAhi sAvekkho // naya0 21 kahIM-kahIM para "AlApapaddhati tathA mAilla dhavala 'nayacakra" meM atyanta sAmya hai| jaise ki-utpAdavyayagauNatvena sattAgrAhakaH zubadravyArthiko yathA-dravyaM nityam / Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 678 : siddhAntAcArya paM0 phUlacandra zAstrI abhinandana grantha TippaNI hai-uppAdavayaM gauNaM kiccA jo gahai kevalA sattA / bhaNNai so suddhaNao iha sattAgAhao samae / naya0 gA0 191 nyAyavAcaspati paM0 hajArIlAlakA anuvAda kevala zabdArthamAtra nahIM hai| pratyeka viSayako unhoMne spaSTa kiyA hai| isake sAtha hI paM0 phUlacandrajIke TippaNoMse usameM navInatA parilakSita hone lagI hai| udAharaNake lie, mana paryayajJAnake sambandhameM paM. hajArIlAlane likhA thA-"dravya, kSetra, kAla aura bhAvakI maryAdA lie hue binA kisIkI sahAyatAke jo ciMtita, aciMtita, ardhaciMtita Adi aneka bhedarUpa dUsareke manameM sthitarUpI' arthako spaSTa jAnatA hai usako mana paryayajJAna kahate haiN| yaha jJAnarUpI pudgala dravyakI sampUrNa paryAyoMko na jAnakara kucha paryAyoMko jAnatA hai, isalie deza kahalAtA hai / aura jitanI paryAyoMko jAnatA hai, utanI paryAyoMko indriya va manakI sahAyatAke binA hI spaSTa rUpase pratyakSa jAnatA hai, isalie pratyakSa kahalAtA hai|" isa para paNDitajIkI TippaNI hai isI prakArase nayake prakaraNameM aneka pRSThoMpara "tattvArthazlokavArtika' ke uddharaNa dekara TippaNI likhe gaye haiM / anuvAdameM bhI itanA jor3A gayA dikhatA hai-' isa prakAra kAlAdikake bhedase bhI padArthameM bheda nahIM mAnanese jo dUSaNa Ate haiM, unakA yahA~para saMkSepameM hI ullekha kiyA gayA hai| jinako isa viSayameM vizeSa jAnaneko icchA ho ve 'ilokavArtika" ko dekheM / " kahIM-kahIM ina TippaNoMmeM vistAra ke bhayase saMkSepameM sAra prakaTa kiyA gayA hai jo sAdhAraNa pAThakoMke lie hI nahIM, vidvAnoMke lie bhI mahattvapUrNa hai / udAharaNake lie, anuvAdameM eka paMkti hai--"isake sivAya ina sAtoM hI nayoMmeM-se pUrvapUrvake naya vyApaka honese kAraNa rUpa tathA pratikUla mahAviSaya vAle haiN|" ise spaSTa karaneke lie paNDitajIne TippaNImeM 5-6 paMktiyA~ likhakara phira likhA hai-"sArAMza yaha hai ki sAtoM nayoMmeMse naigamanaya kevala kAraNa rUpa hai aura evaMbhUtanaya kevala kAryarUpa hai| tathA zeSa pA~ca naya pUrva-pUrvake nayoMkI apekSAse kAryarUpa aura Age-Ageke nayoMkI apekSAse kAraNa rUpa haiN|" prameyakA lakSaNa hai-pramANena svaparatvarUpaparicchedyaM prameyam / isakA TippaNI hai-1. "pramANena svaparasvarUpaparicchedakena paricchayaM prameyaM", aisA pATha hotA to bahuta acchA thA / isa prakArase kaI pATha sujhAye gaye haiN| TippaNiyoMmeM yathAsthAna pAThoMkA ullekha kiyA gayA hai| 1. mana paryayajJAnarUpI dravyake sambandhase saMsArI jIvako bhI jAnatA hai| . 2. "parakIyamanasi vyavasthito'rthaH manaH tat paryeti gacchati jAnAtIti manaHparyayaH" arthAt dUsareke manameM sthita arthako mana kahate hai| aura usa manako jo jAnatA hai usako manaHparyayajJAna kahate haiN| 3. paMcAdhyAyIkAra ne manaHparyayajJAnameM bhI manakI sahAyatA mAna karake manaHparyayajJAna manakI sahAyatAse utpanna hotA hai, isalie deza kahalAtA hai / aura zeSa indriyoMkI sahAyatAse utpanna nahIM hotA hai, isalie pratyakSa kahalAtA hai aisA mAnA hai| manaHparya yajJAnake anya do bheda haiM-pratipAtI, aprtipaatii| pratipAtI upazamazreNIkI apekSA kahA gayA hai / apratipAtI manaHparyayajJAna kSapakazreNIkI apekSA kahA gayA hai| isI prakAra-"kisI-kisIne atItavartamAla, vartamAnAtIta, anAgatavartamAna, vartamAnAnAgata, anAgatAtIta aura atItAnAgata isa taraha naigamanayake chaha bheda mAne haiM, parantu ye saba bheda naigamanayake bhUta, bhAvi Adi ukta tInoM bhedoMmeM hI bhita ho jAte haiM / zlokavAtikakArane dravyanagama paryAyanagama Adi rUpase naigamanayake 9 bheda mAne haiN|" (pR. 64 kI TippaNI) Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ paMcama khaNDa : 679 ukta granthakA anuvAda bhI bahuta sarala tathA sundara huA hai| zuddha svabhAva aura azuddha svabhAvakI vyutpatti kI gaI hai-zuddhaM kevalabhAvamazuddhaM tasyApi viparItam / isakA artha kiyA gayA hai-kevala bhAvako arthAt parakA jisameM kucha bhI sambandha nahIM hai aise bhAvako zuddha svabhAva kahate haiM / aura zuddha svabhAvase viparIta bhAvako azuddha svabhAva kahate haiN| bhAvArtha--zuddha bhAvoMkI apekSAse dravya zuddha svabhAvavAlA aura azuddha bhAvoMkI apekSAse dravya azuddha svabhAvavAlA kahalAtA hai| "lakSaNa" kA artha guNa kiyA gayA hai| TippaNameM isakA spaSTIkaraNa hai-yahA~ para "lakSaNa" zabdase guNakA grahaNa kiyA gayA hai, kyoMki lakSaNa, zakti, dharma, svabhAva, guNa aura vizeSa Adi ye saba zabda eka guNa rUpa arthake hI vAcaka haiM arthAt guNake nAma hai / paMcAdhyAyImeM bhI kahA hai zaktirlakSma vizeSo dharmo rUpaM guNaH svabhAvazca / prakRtiH zIlaM cAkRtirekArthavAcakA amI zabdAH / / 48 / / saMkSepameM, zAstrAkAra 139 pRSThoMmeM mudrita ukta grantha nayoMko samajhaneke lie eka mahattvapUrNa grantha hai / anuvAdakI dRSTise yaha eka saphala racanA hai / anuvAda karanevAloMkI isa prakArake granthoMko sAmane rakhakara Adarza mAnakakI avadhAraNA nirdhArita karanI caahie| isase saralatayA bhASAntaraNakA rahasya buddhigamya ho sakatA hai|