Book Title: Akulagam ka Parichay
Author(s): R P Goswami
Publisher: Z_Pushkarmuni_Abhinandan_Granth_012012.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/210013/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akulAgama kA paricaya [LELE akulAgama kA paricaya - rA. pAM. gosvAmI, ema. e., bI. liba. [puNe vidyApITha, puNe saMsAra ke bahuta se dharma-saMsthApakoM ke bIca yaha eka sAmAnyabhAva hai ki ye dharmoM ke upadeSTA AtmasAkSAtkAra se sampanna the| hameM bahuza: ina zreSTha mahAtmAoM ke sAkSAtkAra-prasaMga ke bAda kI jIvanI ke bAre meM kucha jJAna hotA hai| kahIM inake bacapana kI kucha bAteM bhI paramparA meM sarakSita haiN| magara inake sAdhanAkAla ke bAre meM hameM bahuta hI kama jAnakArI hotI hai| sAdhanAkAla guptatA meM vyatIta karane kA saMketa jarUra hai| isake anantara bhI apane sAdhanAkAla, vyaktitva aura anubhavoM ke bAre meM ina sAkSAtkArI puruSoM ke mukha se bAta sahasA nikalI nhiiN| magara jo bAteM nikalI haiM unase yaha spaSTa hotA hai ki ina mahAnubhAvoM ne apanI jIvanI meM yoga aura yogazAstra ko apanAyA thaa| yoga ke antargata jo eka sAdhAraNa prakriyA hai isake ye mahAbhAga jarUra jJAtA the aura prasaMgavaza cune hue ziSyoM ko hI isakI jAnakArI dete the| aba vartamAna yuga meM jJAna kA parisphoTa ho rahA hai| purAne jamAne meM jo vidyA gapta rahatI thIM aba svayaM kapAToM ko bhedakara vizva ko apanA darzana de rahI haiN| kevala yoga hI nahIM. madhyayaga taka sabhI vidyAeM gopanIya samajhI jAtI thii| vidyA athavA zAstra, zastra ke samAna hI haiN| caMcala vRttivAle ziSya ke hAtha kahIM usakA durupayoga na ho aura pariNAmata: samAja ko lAbha ke bajAya hAni na ho, isa dRSTi se kevala gurUpadiSTa vidyA ko mahatva diyA jAtA thA / yogavidyA ke bAre meM yaha sAvadhAnI. rakhane kI vizeSa jarUrata thii| kAraNa ki yogavidyA eka aisA tantra hai jisameM thor3I-sI asAvadhAnI se sAdhaka ko khatarA honA sambhava hai| aura jabaki vidyAsampanna vyakti viziSTa zakti se sampanna hotA hai taba agara vaha viveka-mArga para sthira na raha sake to usa zakti kA durupayoga honA bahuta hI sambhava hai| upakaraNa aura deza-kAla-jAti viziSTatA kI AvazyakatA kama rahane ke kAraNa yogavidyA sarvasAdhAraNa manuSya ko bhI sulabha hai| yahI sulabhatA bar3hAne ke kAraNa paramparA-prApta maukhika vidyA akSaroM meM nibaddha kara likhita rUpa meM lAne kA kaSTa jina mahAbhAgoM ne kiye unhoMne khuda ko bAda kI pIr3hiyoM kA RNI banAyA hai| hAla meM prAcIna hastalikhita granthoM ko jijJAsuoM ke upayoga ke lie saMgrahIta karane kA jo eka pravAha zurU huA hai yaha isa kAraNa stutya hai ki isase hameM azrutapUrva aura aprApya granthoM ke bAre meM jAnakArI ho rahI hai| yogazAstra para kucha thor3e hI grantha likhe hue haiM aura jo likhe hue haiM unameM se bhI thor3e hI upalabdha haiN| inameM pAtaJjala yogasUtra ko TIkAe~, kucha yoga-upaniSad haiN| isake bAda gorakSanAtha, hemacandra, indudeva, svAtmArAma Adi kucha mahAnubhAvoM ke isa viSaya para likhe hue grantha mukhya haiN| inake atirikta eka prakAra kA vAGamaya hai jo AgamasvarUpa hai yA AgamoM kA aMza banakara rahA hai| prArambhika jaina Agama aura bauddhasUtragranthoM meM yogavidyA ke kucha aMza jarUra haiN| yahI paddhati Age zaiva, zAkta aura pAJcarAtra jaise vaiSNava AgamoM meM anasyata hai| kucha zaiva Agama aura kucha pAJcarAtra Agama jJAna, yoga, caryA aura kriyA nAma ke pAdoM meM vibhakta hai| ina AgamoM ke bIca racanA-paddhati aura kathanIya viSayoM ke bAre meM bahuta kucha paraspara lenadena ho gayI hai| isa tathya kA patA hameM inake tulanAtmaka adhyayana se laga sakatA hai| pAdmasaMhitA kA yogapAda to isa viSaya meM ullekhanIya hai jisakA bahata-sA aMza zabdaza: trizikhibrAhmaNopaniSad hI hai| - Agama granthoM kI eka vizeSatA yaha hai ki unake kartA athavA racayitA kA patA nahIM cltaa| kahIM IzvarapArvatI ke saMvAdarUpa meM Agama hai to kahIM vaiSNavoM ke ArAdhyadeva aura bhakta yA AcArya ke saMvAda rUpa meM hai| pratIta hotA hai ki kartA ne paramparA-prApta jJAna kvacita zabdoM meM pheraphAra karake yA kvacit pheraphAra na karake svayaM grathita kiyA ho aura use prAmANikatA prApta karavAne ke lie kisI pUjApAtra devatA yA vyakti ke nAma se jor3a diyA ho| Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ / 114 zrI puSkaramuni abhinandana grantha : navama khaNDa aba jisa yogazAstra grantha ke paricayasvarUpa meM kucha likhanA prastuta hai usakA nAma hai akulAgamazAstra / isa grantha meM uparinirdiSTa sabhI vizeSatAeM maujUda haiN| mukhyata: ziva-pArvatI saMvAda-rUpa isa saMskRta grantha ko bhagavAna nArAyaNa ne nAradajI ko upadezarUpa meM banAyA hai, aise DhaMga meM likhA hai| isameM karIba 700 zloka haiM aura yaha nau yA dasa paTaloM meM vibhakta haiN| DhAMce se mAlUma hotA hai ki yaha zaiva aura vaiSNava donoM dhArAoM kA samanvitarUpa hai| isa para bhagavadgItA kA vizeSa prabhAva hai aura zailI meM yaha madhyayugIna kucha granthoM kA anukaraNa karane vAlA hai| prakAzita granthoM kI sUciyA~ dekhane se patA calatA hai ki yaha grantha sambhavataH abhI taka mudrita nahIM huA hai| isakI eka prati puNe (pUnA) ke saMskRta-pragata-adhyayana-kendra meM hai jo jAMbhUlapADA ke zrI vIrezvara jI dIkSita se bheMTa AyI hai| ma. ma. gopInAtha kavirAja sampAdita 'tAntrika sAhitya' isa tantra vAGmaya ke sUcIrUpa grantha se mAlUma hotA hai ki isa grantha kI pANDulipiyA~ landana ke iNDiyA oNphisa meM, kalakatte kI eziyATika sosAyaTI meM aura puNe ke bhANDArakara prAcyavidyA saMzodhana mandira meM haiN| isake alAvA sva. haraprasAda zAstrIjI dvArA dI huI vivaraNAtmaka sUcI ke dUsare khaNDa meM eka prati kA ullekha hai| nyU kaiTalogasa kaiTalogorama meM aura bhI tIna pratiyoM ke ullekha haiM jinameM eka amarIkA ke pensilvAniyA vidyApITha ke saMgraha meM hai| dUsarI maisUra ke rAjakIya (aba vidyApITha meM) grantha saMgraha meM hai, aura eka kalakatte kI eziyATika sosAyaTI meM hai| saMskRta kendra kI prati meM 1 se 4 aura 6 se 1 paTala haiN| bhANDArakara mandira kI prati meM pUre nau paTala maujUda haiM / pA~cavA~ paTala sabase choTA kevala 18 zlokoM kA hai| iNDiyA oNphisa kI prati meM dasa paTala haiN| ina pratiyoM meM zloka saMkhyA kramazaH 684, 663 aura 767 hai / tulanAtmaka sAraNI nIce dI gayI haipaTala saM. kendra prati bhAM. mandira prati iNDiyA oNphisa prati 122 xur or mor 04.5 Cr Fr mms 9 Xurror Ima 80x 234 684 00 isase yaha spaSTa hotA hai ki zloka saMkhyA meM aura pATha meM bahuta kucha bar3ha-ghaTa ho gayI hai / gopInAtha kavirAja jI ne bhAM. mandira kI prati (saMvat 1758) sabase purAnI mAnI hai aura yahI isa grantha ke lekhana kA kAla nizcita kiyA hai| saMskRta kendra kI prati kA lipikAla saMvat 1835 hai| bhANDArakara mandira kI prati ke anta meM zloka saMkhyA 575 likhI hai jabaki asala meM usameM 667 zloka haiN| haraprasAda zAstrIjI ko upalabdha prati meM zloka saMkhyA 1000 dI gaI hai| bhANDArakara mandira prati meM eka jagaha patra kI bAjU meM 'nakulAgama' aisA nAma likhA hai| isI grantha kA anya nAma yogasArasamuccaya hai| ho sakatA hai ki yahI isa grantha kA asalI nAma ho aura anantara jaba ise mahatva dene ke lie Izvara-pArvatI saMvAdarUpa Agama ke DhA~ce meM rakhA gayA taba ise akulAgamatantra yaha nAma diyA gayA ho| kazmIra zaiva sampradAya meM 'akula' zabda kA kucha mahatva hai| lakulIza nAmaka mahAtmA ke nAma se eka sampradAya prAcIna kAla meM thA jo zAyada jJAta zava sampradAyoM meM sabase adhika prAcIna hogaa| Age calakara use hI nakulIza kahA gyaa| isa zabda kA mUla kAraNa bhUla jAne se nakulIza ke AdyAkSara 'na' ko nakArAtmaka-abhAvavAcI samajhakara use Age 'akulIza' banAyA gyaa| phira 'akula' zabda ko 'kula' zabda ke sandarbha meM liyA gyaa| kula zabda kA uparyukta zaiva sampradAya meM eka mahatvapUrNa sthAna hai jisake kAraNa eka pUrA sampradAya hI kaula nAma se prasiddha huaa| kaula mArga ko hI anuttara yA niruttara kahate haiM / isa sandarbha meM akulAgama se eka praloka yahA~ uddhRta karanA ucita hai . Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akulAgama kA paricaya 115 ananyatvAdakhaNDatvAdadvayatvAdanAzrayAt / nirdhAmatvAdanAmatvAdakulaM syAnniruttaram / / isameM akula zabda yA sampradAya ko niruttara saMjJA ke samAnArtha kahA hai| isakI dArzanika vyutpatti kI puSTi meM ananya, akhaNDa ityAdi nakAraprathama zabdoM kA AdhAra liyA hai| kucha bhI ho, Aja to itanA hI kahA jA sakatA hai ki isa grantha kA upalabdha rUpa akula-nakula zabdoM kA sandarbha rakhane vAle zavamArga se jarUra sambandha rakhatA thA aura Age grantha ke svarUpa meM kucha pheraphAra hone ke bAda bhI grantha nAma vahI rahA ho| akula zabda kozakAroM ke mata se ziva kA vAcaka hai| yaha akulAgama zivajI ne kahA hai isalie ise yaha nAmAbhidhAna prApta huA ho| aura bhI eka bAta sambhava hai| gorakSanAthapraNIta siddhasiddhAnta-paddhati ke nAthanirvANa vyAkhyA meM 'kulAkulam' zabda para 'zAktakramo yogakramazca' aisA likhA hai / isase jJAta hotA hai ki akula zabda kabhI yogamArga kA vAcaka banA thA / kula zabda kuNDalinI yA suSumnA mArga kA vAcaka hai aura akula zabda usa mArga se pare rahane vAle parama ziva kA vAcaka hai| akulAgama kA zreSTha mantavya kahane ke avasara para nauveM paTala meM kahA hai " asUnniyamya mArgeNa madhyamenAkulaM nayet / etajjJAnaM varaM bhadre akulAgamamadhyataH // 6 // 224 / / yahA~ akula zabda prANa kA vAcaka hai / isa granthakAra kI dRSTi se prANa hI AtmA (aura mana bhI) hai aura vahI Izvara-svarUpa hai| paTala 6 meM yaha bAta spaSTa kI hai| ina saba bAtoM se isa grantha ke akUlAgama nAma kA rahasya khula / jAtA hai| ___aba isa grantha ke samaya ke bAre meM kucha cintana karanA cAhie / gopInAtha kavirAja ne bhANDArakara mandira kI prati ke lipikAla ke AdhAra para isakA racanAkAla IsvI sana kI aThArahavIM sadI nizcita kiyA hai| magara lipikAla kA samaya hI racanAkAla mAnanA bhUla hai| iNDiyA oNphisa meM do pANDulipiyA~ haiN| usameM eka kA kAla saMvat 1628 hai| dUsare kA kAla nepAla saMvat 768 hai jo 1735 ke lagabhaga hotA hai| saMvat 1628 kI prati isa grantha kI jJAta pANDulipiyoM meM sabase prAcIna mAlUma hotI hai| isalie yaha avazya hai ki isa grantha kI racanA usa varSa ke pahale huI hai| isa grantha ke antargata kahIM jJAta kAla kI ghaTanA yA kisI kAla kA ullekha nahIM hai| magara eka jagaha ullekha hai jise bhaviSyavANI rUpa meM likhA hai| usakA zAyada grantha racanA se sambandha ho isalie yahA~ usakA uddharaNa diyA jAtA hai : catvAriMzacchatAbdAni catuHsahasra tathaiva ca / bhaviSyati kalau saMkhyA tadA kAle mahezvari // 14 // vidhyasya dakSiNe bhAge gaMgAyAM dakSiNe taTe / tatrAhaM dvijarUpeNa kathayAmyakulAgamam // 15 // 'kaliyuga ke 4040 varSa bItane para vidhya ke dakSiNa bhAga meM gaMgA nadI (godAvarI?) ke dakSiNa taTa para dvija ke rUpa meM maiM akulAgama prastuta kruuNgaa|' kaliyuga varSa kI yaha saMkhyA IsvI san 640 ke barAbara hai| isa sAla meM maiM akulAgama prastuta karU~gA yaha Izvara ne kahA hai| itanA hI nahIM, "dvija' ke rUpa meM kahUMgA yaha bhI kahA hai| ho sakatA hai ki kisI huI ghaTanA ko bhaviSya ke rUpa meM batalAyA ho| jaisA ki rAjavaMzoM ke bAre meM purANoM meM ullekha milate haiN| ise agara pramANita mAnA jAya to yahI isa grantha ke AdyarUpa kA racanA samaya mAnane meM koI hAni nhiiN| zaiva sampradAya se sambandha rakhane vAle aura haThayoga ke abhimAnI nAthasiddha sAmpradAyikoM kI bahuta kucha bolacAla isI samaya kI hameM milatI hai / isalie IsvI san kI dasavIM zatAbdI ke AsapAsa isa grantha kA samaya ho, yaha sarvathA asambhava nhiiN| isa grantha meM Aye hue bhagavadgItA ke uddharaNa, SaTdarzanoM ke ullekha tathA anya tAttvika va dhArmika sampradAyoM ke pAribhASika zabdoM ke ullekha se yahI isakI pUrva-maryAdA nizcita samajhanI caahie| ho sakatA hai kisI 'dvija' ne ise prathama prastuta kiyA ho| magara 'dvija' zabda se hama kyA samajheMge? itanA hI samajha sakate haiM ki yaha kisI antyavaNiyoM meM se yA antya AzramiyoM meM se nahIM ho tathA satata bhramaNa karane vAle nAthasiddhoM meM se bhI koI na ho| isa grantha meM viSaya kA anukrama yaha hai paTala 1-prastAvanA aura pArvatIjI dvArA zaMkarajI kI stuti aura yogamArga kA upadeza karane kI prArthanA (1-61) / zAstroM meM kevala nAma se bheda hai vastutaH nahIM ityAdi kahakara yoga ke Asana-prANAyAmAdi cha, aMgoM ke 1499 SPICARE Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Jes 116 zrI puSkara muni abhinandana grantha : navama khaNDa nAbhi, hRdaya Adi sthAnoM se sambandha (81) / jIva, zakti ityAdi; mana aura prANa kA samAgama hone se pAzamukti aura praNava ke abhyAsa se manaH prANasamAgama ( - 60 ) / praNava aura prANAyAma kA ekatva; prANAyAma ke abhyAsa dvArA prANApAnayoga jamAkara jIva aura ziva kA aikya nirmANa karanA yaha yoga hai ( - 67 ) / aise siddha yogI kI jarAmaraNa se mukti ( -106) / mana aura prANa ke saMyoga kA mahatva ( - 122 ) / paTala 2 - karmasvarUpa kathana ( -13) / nAbhimadhyasthita zivAtmaka kanda nirUpaNa ( -19 ) / zubhAzubha nirUpaNa ( -20 ) / cAra manovasthA aura unake sthAnabheda (23) / mokSabandha aura dharmAdharma nirUpaNa ( 33 ) / jIvita aura maraNa nirUpaNa ( 41 ) / catuvidha yoga ( - 53 ) / hai paTala 3- devI kA prazna ( 6 ) / Izvara kA uttara--aneka paMtha kA artha hai iDA piMgalAdi mArga, ina mArgoM se jAne vAloM kA gantavya sthAna hai brahmasthAna ( -10 ) / mAyAvimohita loga bhinna mArgoM kA samarthana karate haiN| vedoM meM pratiSThita tatvArtha kevala eka praNava hI hai / prANa aura apAna kA eka karanA hI nirAkAra ko pratyakSa karanA hai aura yaha prANAyAma se sAdhya hai ( -18) / madya tU (pArvatI) hai aura zukra yA mAMsa maiM (Izvara) hU~ / avidyA maMdirA hai aura vidyA mAMsa hai / vidyA aura avidyA kA samarUpa tRtIya jo piNDa hai use maithuna kahate haiM / yA vidyA avidyArUpa prANa aura apAna kA ekIkaraNa ho maithuna hai bindu se nAda kA AkarSaNa kiyA jAtA hai, usI ko surApAna kahate haiM bindu ko kalA khAtI hai vahI hai mAMsabhakSaNa 28 ) / kAla abhakSya hai, paramAkalA apeya hai aura paramatattva agamya hai / inakA bhakSaNa, pAna aura gamana yogI karatA (-30 ) / satya tripada, triguNa, triveda, brahmaviSNu zivAtmaka hai / yaha satya adhama, madhyama aura uttama trividha hai| praNava ke uccAraNa se prANa kA ardhvagamana hotA hai, vahI satya hai| vaikharI vANI ke uccAraNa dvArA prANa adhogAmI hotA hai, usI ko asatya kahate haiM ( -40 ) / bindu kA calita honA hI saMsRti kA kAraNa hai / vaha eka hI bindu sarvajIvoM meM tribhAvAtmaka rahatA hai| bindu ke adhomArga meM jAne se pravRtti hotI hai aura UrdhvamArga meM jAne se nivRtti hotI hai| sthAna ko chor3akara sUrya sthAna meM jaba bindu jAtA hai taba zarIra kA patana hotA hai| vAyu ko sAdhya karane se bindu sAdhya hotA hai / anna ke sevana se nirmANa hone vAle bindu ko dhAtu kahate haiM; magara asala meM bindu usI ko kahate haiM jo zarIra meM caitanya hai / vaha zivarUpa hai| bindu ke sthira hone se AyuSya kI vRddhi aura mana kI nizcalatA hotI hai / caMcala bindu bhI yonimudrA se nibaddha hokara Upara kI ora jAtA hai taba nizcala hokara deha kA kAla se rakSaNa karatA hai ( -66 ) / pavana ke abhyAsa se deha nizcala ho jAtA hai| amUrta ke dhyAna se yogI adRzya bana jAtA hai / usI ko jIvanmukti kahate haiM ( 68 ) / muni, araNyavAsI, gRhastha aura brahmacArI ko kramazaH ATha, solaha battIsa aura yatheSTa grAsa lenA caahie| ( paTala 4 -- devI kA vahnimArga - dhUmamArga ityAdi ke bAre meM prazna ( 6 ) 1 Izvara kA uttara- -ir3A meM prANa sthita hai vahI mArga hai aura piMgalA meM apAna sthita hai vahI dhUmamArga hai vahnimArga kA Azraya brahma hai aura dhUma kA bhava / prANa uttarAyaNa hai aura apAna dakSiNAyana hai| deha meM prANa aura apAna vRkSa aura chAyA kI taraha hai ( 25) / samAna se utthita vahni meM prANa aura apAna kI Ahuti denA hI prANAgnihotra hai (31) / paramezarUpa haMsa svabhAva (uttara) aura bhAva (dakSiNa) ye do pakSa haiN| usake eka pakSa se sRSTi aura dUsare se saMhAra hotA hai / prANApAnarUpa pakSadvaya ke saMyama se yaha haMsa nizcala hone para dehamukti ho jAtI hai aura nara AkAzagAmI ho jAtA hai ( 39 ) / usa haMsa kI sthiratA viSuva meM hotI hai / ubhayapakSarahita saMdhyAkAla hI viSuva hai / nAr3Itraya guNatrayAdi ke anta meM jo hai vahI viSuva hai aura prANa kA saMyama karanA hI puNya hai| deha meM praNava kA dhyAna karane se hI siddhi hotI hai (55) / paTala 5. -AtmA ke pratikUla karma hote haiN| deha meM sthita guNa hI karma hai| guNoM ke pravAha se adhomArga aura bandhana hote haiM aura guNarahita hone se mArga aura mukti ho jAtI hai| paTala 6 - brahmArpaNa kA artha pratipAdana / karma manomaya haiM aura karmoM kA tyAga hI brahmArpaNa hai| brahmavidyA jJAna hai ( - 12) | brahma ko karma, svabhAva, kAla, kAma ityAdi nAma se kahate haiN| magara zarIra meM sthita vAyu hI deha meM AtmA hai| vaha hari hai| usI kI cAroM vedoM meM stuti hai| yogAbhyAsa se usakI prApti hotI hai (21) / apAna aura prANa kA saMyoga hI yoga kahalAtA hai / prANa kA saMyama karake antarnAr3I meM saMcAra karanA hI brahmArpaNa karanA hai / SaTcakra kA bhedana hI brahmArpaNa hai / paTala 7- - devI kA SaTcakroM ke bAre meM prazna / Izvara kA uttara -- SaTcakroM ke bhedana kA pramukha upAya hai| AcAra / apane-apane karmoM meM sthita rahanA hI AcAra hai| zruticodita vidhi se prathama zauca karanA cAhie, bAda meM pAdaprakSAlana, Acamana, snAna, dhautavastra paridhAna karake sUryodaya meM nyAsapUrvaka gAyatrI japa karake dhyAna karanA caahie| Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akulAgama kA paricaya 117 . karmatyAga karake yogAbhyAsa karane vAle ko bahuta-se vighna hote haiM (-11) / mohamAtsaryajita hokara karmakANDa meM rata rahane vAle vyakti hI yogezvara haiM (12) / zravaNa, dAna, pUjana, Astikya, maitrI, brahmacarya, mauna ityAdi yoga ke sAdhana haiM (-17) / sadAcAra se vairAgya, vairAgya se guruprApti aura usase yoga kA jJAna hotA hai| isake kAraNa karma kA tyAga nahIM karanA cAhie / gItA meM kathita yama-niyamoM kA pAlana karake karmasAdhana karanA cAhiye (-20) / zuddha deza meM gaNeza, durgA, viSNu, guru aura ziva kA pUjana karake maTha meM Asana kareM / usa para siddhAsana lagAkara bhrUmadhya meM dRSTi karake gurUpadiSTa mArga se prANAyAma kreN| isase nAr3Izuddhi ho jAtI hai (-32) / apAna AdhAracakra hai / prANa svAdhiSThAna cakra hai / samAna maNipUra hai / udAna anAhata hai / vyAna vizuddha hai| usake bAda AkAzakamalasthita cakra hai (-37) / ina cakroM meM varNamAtRkAoM kA sthAna hai| prANApAna rUpa ha-kSa varNa vyomacakra meM hai| SaTcakroM ke sambandha se saMsAra hai aura usake bheda se mukti / prANa hI cakrasvarUpa hai aura vaha svayaM hI apanA bheda karane vAlA hai| isalie prANa kA saMyamana kreN| prANa hI nizcala nirAkAra kevala zAzvata brahma hai aura usakA jJAna hI brahmajJAna hai (-57) / yaha zAstra anadhikArI vyakti ko nahIM denA caahie| isa jJAna se anya kucha pavitra nahIM hai (-1) / paTala 8-yoga kI dIkSA ke bAre meM prazna (-5) / uttara-jJAna kA dAna aura karma kA kSAlana hone se dIkSA nAma siddhi hotA hai| vaha dIkSA trividha hai-zAMbhavI, vedya aura aannvii| yahI praNava ke aura prANAyAma ke tInoM aMzoM meM vidyamAna hai (-22) / brahmadIkSA, praNavadIkSA, mantradIkSA ityAdi vyartha hai| satsaMga se hI kaulika dIkSAjJAna hotA hai| yoga aura dIkSA eka hI hai (-36) / paTala 6-cAra AzramoM ke bAre meM prazna / amUrta, saguNa-nirguNa, prANaliMga kI dhAraNA va pUjA Adi ke bAre meM prazna (-15) / maNipUra, anAhata, niraMjana aura nirAlaya ina cAra kramoM meM rahane vAloM ko kramazaH brahmacArI, gRhI, vAnaprasthI aura yatI kahate haiM (-27) / vAgdaNDa, karmadaNDa aura manodaNDa ina tIna daNDoM ko dhAraNa karane vAlA tridaMDI hai| isase parA hai jJAnadaNDa / isalie usako dhAraNa karane vAlA yatI ekadaNDI kahalAtA hai| jJAnamayI zikhA dhAraNa karane vAlA zikhI hotA hai| paramapada ko sUtra kahate haiN| brahmabhAva se vicaraNa karane vAlA hI brahmacArI hai| indriya pazu ko avyaktAgni meM havana karane vAlA vAnaprastha hai| triguNa se rahita haMsa hotA hai| vicAra zabda meM 'vi' kA artha hai haMsa aura 'cAra' kA artha hai usakA niraMjana meM vicaraNa hone vaalaa| yahI mahAvAkyavicAra hai (-50) / sUdadohA hI parabrahma hai / niyata karma kA tyAga nahIM karanA caahie| ataH sudadohA kA nitya abhyAsa karanA caahie| vibhinna dharmoM ke abhimAnI yoga ko jAnate nahIM (-18) / veda ke pUrvabhAga meM karmamArga kA upadeza hai| usase dvaita bar3hatA hai| usase deha guNa vRddhi hotA hai| pariNAmasvarUpa duHkha kI prApti hotI hai| isalie jJAnI karma kA tyAga karate haiN| sukha ke lie karma karate haiM magara karma se sukha kI upalabdhi nahIM hotii| karma se utpatti, sthiti aura saMhAra hotA hai| jJAna se ina tInoM kA nAza hotA hai (-104) / yogI uttama kula meM janma letA hai| yogAbhyAsarata muni dhanya hai (-116) / SaTkarmoM ko sAdhya karane kI yuktiyA~ haiM-AdhAra meM yajana, svAdhiSThAna meM yAjana, maNipUra meM adhyayana, anAhata meM adhyApana, vizuddha meM dAna aura AjJA meM pratigraha / isI taraha kA karma mokSadAyI hotA hai (-125) / yoga sAdhanA ke lie jAti kA bandhana nahIM hai| yoga kA prathama sAdhana hai sajjanasaMgati / Atmayoga hI paramadharma hai| brahmajJAna kevala gurumukha se hI prApya hai| yogamArga hI prazasta hai (-142) / AzramoM kA phala yoga hai aura unakI gati hai mukti (-143) / sarvabhUtoM meM sthita mujha Izvara ko chor3akara anya kI arcA karane vAlA bhasma meM havana karatA hai (-146) / zabda-brahma merA zarIra hai (-150) / saba karma saMsAraphala dene vAle haiN| deha meM Izvara kA vAsa hai| usakI pUjA karanI caahie| caturvidha bhUtagrAma meM sthita Izvara ko saguNa kahate haiN| usakI vividha mAnasapuSpa se samArAdhanA karanI caahie| jisase guNoM kI sAmyatA ho usI ko pUjA kahate haiN| usako nirAlambA pUjA kahate haiN| SoDazopacAra pUjA bAhya hai| usase mokSa kI prApti nahIM hotI (-170) / citta hI prANaliMga kahA jAtA hai| citta kI SaTcakroM meM dhAraNA karanA hI prANaliMga dhAraNa karanA hai| aghoramantra se usakI pUjA hotI hai| usakA lakSa japa karane ke lie kahA hai| usakA hrasva-dIrgha-pluta bheda vAcika, upAMzu aura mAnasa rUpa meM hai (-185) / bhakti, karma, tapa, dAna, dIkSA ityAdi saba praNava meM hai aura praNava hI yoga hai / yogI sarvadevamaya hai (-197) / abhyAsayoga se sAkAra dehI nirAkAra ho jAtA hai (198) / yogazAstra meM jIva aura ziva meM bheda nahIM hai| prANasaMyamana yahI eka mArga hai| isa akulAgama zAstra ko lokoddhAra ke lie vedazAstra se sAmya rakhakara yaha mArga batalAyA hai (-206) / kaliyuga 4040 varSa meM vidhya ke dakSiNa meM gaMgA ke dakSiNa taTa para dvija rUpa meM maiM akulAgama kahU~gA (-215) / yaha zAstra anadhikArI vyakti ko nahIM denA caahie| yoga hI sarvazreSTha hai| AsanAdi krama se prANAyAma kA abhyAsa karanA caahie| abhyAsa se vAyu svayaM vyomamaNDala meM jAtA hai (-234) / Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Goob . 118 zrI puSkaramuni abhinandana grantha : navama khaNDa aba isa grantha kI kucha vizeSatAoM ke bAre meM vicAra karanA hai| sabase pahale yaha bAta dhyAna meM AtI hai ki isa grantha meM SaSThAMga yoga batAyA hai (yogaM ca SaDvidhaM proktam // 13) / hameM jJAta hai ki pataJjali se aSTAMga yoga kI prasiddhi hai| anantara bahuta se yoga granthoM meM yoga ke ATha aMga kahe haiM, magara isa bAta ko nahIM bhUlanA cAhie SaDaGga yoga mAnane vAloM kA bhI eka saMpradAya thaa| inameM prAyaH yama aura niyama ina donoM prAthamika aMgoM ko ginA nahIM jAtA thaa| gorakSanAtha kI siddhasiddhAntapaddhati meM aSTAMga yoga meM yama aura niyamoM kA ullekha jarUra hai, magara ye yama aura niyama bhagavadgItA yA pAtaJjala sUtra ke yama-niyamoM se kucha antara rakhate haiN| trizikhibrAhmamaNopaniSadAdi kucha yogaupaniSadoM meM yoga ke cha: aMga batAye hai| sambhavatA cha: aMga mAnane vAloM kA sampradAya prAcIna hai| prastuta grantha meM yama aura niyamoM kA nAma se ullekha jarUra hai| magara unakI yoga ke aMgoM meM ginatI nahIM kI gayI hai aura unakA spaSTIkaraNa bhI nahIM kiyA gayA hai| yaha grantha yoga ke anya granthoM se bhinna hai| isameM Asana, prANAyAma, dhyAna ityAdi aMgoM kA prAtyakSika vivaraNa yA tAttvika vizleSaNa nahIM hai| yahA~ hai kevala prazasti / kevala yogamArga kI prazasti / usameM bhI kevala prANAyAma kI prazasti hai| dhyAnAdi aMgoM kA kevala nAmamAtra ullekha hai| to itane pUre lagabhaga sAta sau zlokoM meM kyA likhA hai ? Upara diye hue sArAMza se viSaya kA patA jarUra calatA hai| magara ina viSayoM kA sandarbha kyA hai ? krama kyA hai ? kyoM ina viSayoM kA vivecana yahA~ kiyA hai ? ThIka dhyAna dene para isa bAta kA patA calatA hai ki isa grantha meM una viSayoM para vizeSata: una pAribhASika saMjJAoM para vicAra kiyA hai jo ki vibhinna tAttvika va dhArmika sampradAyoM meM vizeSa sthAna rakhate haiN| aura inakA vicAra bhI usa DhaMga se kiyA hai jisase ina saMjJAoM ke yoga vaijJAnika rUpa meM artha spaSTa ho jAya / vahnimArga aura dhUmamArga, SaTkarma, dIkSA, saguNa pUjA ityAdi saMjJAoM kA spaSTIkaraNa dekhane yogya hai| hara eka paTala ke prArambha meM devI ne Izvara se aisI kucha saMjJAoM ke bAre meM prazna pUchA hai aura bAda meM uttararUpa meM Izvara ne una saMjJAoM ke artha diye haiN| hara eka paTala meM kramaza: devI dvArA pUche gaye prazna ye hai--(1) karma aura yoga meM mokSa kA sAdhana kauna-sA hai ? saba zAstroM meM kauna-se eka tattva kA vicAra hai ? yoga ke cha: aMga, jIva, gaNAtmikA zakti, nirgaNa paramAtmA, valI-palita, jarA staMbhana ityAdi kyA haiM ? (2) karma-akarma-vikarma, cAra manovasthA, dharmAdharma, bandhana-mokSa, jIvita-maraNa, bhAvAbhAva, cAra yoga, sahaja dhyAna ityAdi kyA haiM ? (3) neti neti kA artha, dRSTa-naSTa-adRSTa, madya-maithuna-mAMsa, satyAsatya, bindupAna ityAdi / (4) agnidhUmAtmaka mArga, candra-sUrya kA saMcAra, viSuva, praNavarUpa haMsa ityaadi| (5) guNa aura mAyA (yaha paTala 'AtmanaH pratikUlAni pareSAM na samAcaret' isa zlokapaMkti kI TIkA para hai) (6) brahmasvarUpa (yaha paTala 'brahmamArpaNaM brahmahaviH'' isa zloka kI TIkA para hai)| (7) SaTcakrabhedana (8) dIkSA (8) cAra Azrama, karmayoga, saMnyAsa, haMsa, paramahaMsa, tridaMDI, ekadaNDa, mUrtAmUrta, pUjA, saguNa-nirguNa, prANaliMga aura usakI dhAraNA ityaadi| isase patA calatA hai ki yogamata ke sivAya anya vizvAsoM kA yogamArga ke anukUla artha lekara yogamArga kI zreSTha mArga ke rUpa meM pratiSThApanA karanA yahI isa grantha kA uddezya hai| isase samajhanA cAhie ki isa grantha kA kartA yogamArga kA dRr3ha abhimAnI thaa| karmamArga, jJAnamArga, bhaktimArga aura yogamArga kA vAGamaya dekhane se hameM patA calatA hai ki unake kartA yA to anya mArgoM kI nindA karate haiM athavA unake matoM kA samanvaya karake apane mata ke antargata unakA sthAna dikhalAte haiN| sabhI mArgoM kI yaha vizeSatA hai aura mAgiyoM kI yahI rIti hai| mAno apane mArga kI zreSThatA prasthApita karane ke lie unheM yaha karanA hI par3atA hai| prastuta grantha yogamArga kA zreSThatva prasthApita karate hue anya mArgoM se samanvaya rakhatA hai| yogamArga meM prANAyAma kA ananyasAdhAraNa mahatva hai aura vAyu ko sAdhya karane se saba kucha siddha hotA hai yahI haThayoga kI dhAraNA hai| akulAgama meM Adi se anta taka kevala yahI bhAva dRr3ha rakhA gayA hai| vAyu hI AtmA hai aura vAyu hI paramezvara hai-isako siddha karane ke lie unhoMne pramANa liyA hai Rgveda ke 'AtmA devAnAM...' (Rgveda 10 / 1684 aura akulAgama 6 / 18) isa mantra kaa| isa grantha meM yoga ke kisI aMga kA vizeSa rUpa se vicAra kiyA gayA hai to vaha hai prANAyAma kaa| usakA devatA hai viSNu aura sthAna hai nAbhi / isI prANAyAma kA praNava se samIkaraNa kiyA hai| dekhie praNavaH procyate sadbhiH prANAyAmastRtIyakaH // 1161 // prANAyAma ke binA amUrta meM bhAvanA nahIM hotii| isaliye hara prayatna se prANAyAma kA hI abhyAsa karanA cAhie Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akulAgama kA paricaya 116 . amUrte bhAvanA viddhi prANAyAmena nAnyathA / tasmAtsarvaprayatnena prANAyAma samabhyaset // 3 // 18 // yahI mokSa kA dAtA hai prANasaMyamanaM puNyaM nirguNaM mokSadAyakam // 4 // 52 // bindu ko sAdhya karane kA sAdhana vAyu hI hai aura bindu siddha hone se anya saba siddha ho jAtA hai vAyunA sAdhyate bindu cAnyaM bindusAdhanam / siddha bindau mahArambhe sarvasiddhiH prajAyate // 3 // 56 // yogamata meM zarIrasthita caitanya hI bindu hai| usakA calana yA sthiratA vAyu ke anusAra hai| usa bindu ke adhomArga meM jAne se garbhavAsa, jarA-maraNa ityAdi saMsAra hai aura UrdhvamArga meM jAne se mokSa kI prApti hai| isake bAre meM tRtIya paTala meM vizeSa vivecana hai / vAyu kI dhAraNA karane meM yonimudrA (vajrolI?) kA vizeSa sthAna hai| isakA bhI nirdeza isa grantha meM huA hai calito'pi yadA binduH saMprApnoti hutAzanam / vrajatpUrva hataH zaktyA nibaddho yonimudrayA // tadAsau nizcalobhUtvA rakSate dehapaJjaram / kAlopyakAlatAM yAti iti vedavido'bravIt // 3 // 65-66 // vAyu ke abhyAsa se deha brahmarUpa ho jAtA hai| amUrta ke dhyAna se deha adRzya ho jAtA hai aura usI ko jIvanmukti kahate haiM / dekhie brahmarUpo bhaveddeho'trAbhyAsAtpavanasya ca / amarte dhyAnayogena adRzyo jAyate svayam // 3 // 67 // jIvanmuktiriti khyAtA nAnyathA muktiracyate / mUla sampradAya srota meM pAribhASika saMjJAoM ke artha kucha bhI hoM, isa grantha meM unake yogamArga kI dRSTi se artha diye haiN| grantha ke prArambha meM hI nArada muni ne nArAyaNa se prArthanA kI hai anekazAstrazravaNAdasmAkaM bhrAmitaM manaH / etacca kAraNaM kicitki yogaH procyate zrutau // 13 // vIrazaiva sampradAya meM prANaliMga ko dhAraNa karane kI paddhati hai| aba isa yogazAstra kI dRSTi se SaTacakroM ke mArga meM nAbhi, hRdaya, kaNTha, bhrUmadhya Adi sthAnoM meM citta kI dhAraNA karanA hI prANaliMga ko dhAraNa karanA hai prathamaM dhArayennAbhau bhAvapuSpaiH prapUjayet / __ hRdaye ca tathA kaMThe bhra vormadhye varAnane // 6 / 176 // zAkta sampradAya meM madya, mAMsa aura maithuna kA mahatva hai| isa granthakAra kI dRSTi se avidyA madya hai, vidyA mAMsarUpa hai aura inakA ekatra vAsa hI maithuna hai / tRtIya paTala meM likhA hai avidyA madirA jJeyA bhrAmikA vizvaraMjikA / vidyA mAMsasamuddiSTA mocakA cogAminI // 23 // vidyAvidyAtmakaM piNDaM tRtIyaM samarUpakam / maithunaM tatparaM devi jJAtavyaM mokSasaMbhavam // 24 // isI DhaMga se dekhie zrautamArga ke prANAgnihotra kA artha samAnAdutthito vahnistatra madhye asudvayam / svAhoccAritamaMtraNa hutvA yajJaH prakIrtitaH // 4 // 30 // prANAgnihotraM paramaM pavitraM yenakakAle vijitaM sa sadyaH / dehasthitaM yogajarApahAraM mokSasya sAraM munayo vadanti // 4 // 31 // yahI gati hai smArtadharma ke saMdhyAvandana kii| prANa aura apAnarUpa ahaH aura rAtri ke bIca viSuva meM dhyAna karanA hI saMdhyA hai ahaH prANazca vijJeyo apAno rAtrireva ca / saMdhyAnaM viSavaM dhyAnaM vandanaM puNyakarmaNAm // 4 // 42 // Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ . 120 zrI puSkaramuni abhinandana grantha : navama khaNDa ahorAtridvayormadhye brahmasaMcAriNI kalA / sA saMdhyA jJAnaniSThAnAM vizuddha parikIrtitam // 4 // 43 // isa grantha para bhagavadgItA kA bahuta asara hai| isameM jagaha-jagaha para bhagavadgItA ke avataraNa haiN| chaThA paTala to 'brahmArpaNaM brahmahaviisa gItokti kI TIkAtmaka hI hai| kucha anya udAharaNa haiM-bhUtabhavAna bhUteza (1123); ki karma kimakarmeti (218-6); karmaNyakarma yaH pazyet" (2 / 12); agniotiraha, kRSNaH""(418-6); cAturvaNyaM mayA sRSTam ....(9 / 16); kAmyAnAM karmaNAM nyaasN....(6|52-53); prApya puNyakRtAM lokAn (9 / 110-113); ahaM sarveSu bhUteSu (6 / 146) ityaadi| bhagavadgItA kA mUla bhAvArtha loga jAnate nhiiN| yoga kI dRSTi se bhagavadgItA kA artha dekhanA cAhie, aisA isa grantha kA abhiprAya hai| jaise gItAzAstrasya bhAvArthaM na jAnanti yathArthataH / pralayantyanyathAyuktyA bhrAmitA viSNamAyayA // 4 // 10 // isase yaha pratIta hotA hai ki yaha grantha zrutimArga (kiM yogaH procyate zrutau 113) aura bhagavadgItokta smRtimArga kA abhimAnI hai| isalie zruti aura gItArUpa smRti kA pramANarUpa meM uddharaNa kiyA hai aura unakA yogamArga ke anukUla artha batAyA hai| *** . ( zeSa 112 kA ) jIvana jInA nahIM hai| cAhe sukha kI sunaharI dhUpa ho, cAhe duHkha kI kAlI nizA ho, sAdhaka ko donoM hI sthiti meM samabhAva meM rahanA caahie| gItA meM ise hI yoga kahA hai-'samatvaM yogamucyate' tathA 'yogaH karmasu kauzalam' hai| yoga kI sAdhanA sabhI vyaktiyoM ke lie hai-cAhe vaha gRhastha ho yA sAdhu ho| hA~, pAtra kI dRSTi se usameM bheda ho sakatA hai| gRhasthAzrama kA jIvana bhI eka dRSTi se akhaNDa karmayoga kA jIvana hai| usake jIvana meM aneka uttaradAyitva haiN| etadartha bhagavAna mahAvIra ne gRhasthAzrama ko 'ghora Azrama' kI saMjJA pradAna kI hai| gRhasthAzrama meM rahakara yoga kI samyaka sAdhanA kI jA sakatI hai| pratidina prAtaH aura sandhyA ko niyamitarUpa se gRhastha ko yogAbhyAsa karanA cAhie, jisase tana aura mana donoM svastha raha skeN| yoga se tana meM apUrva sphUti paidA hotI hai| kitanA bhI kArya kiyA jAya to bhI thakAna kA anubhava nahIM hogA aura vahIM tAjagI banI rahegI tathA mana meM bhI vahI ullAsa aMgar3AiyA~ letA rhegaa| merA svayaM kA anubhava hai ki jo vyakti jIvana se hatAza aura nirAza ho gaye the aura AtmahatyA jaise jaghanyakRtya karane para utArU ho cuke the, mere samparka meM Akara aura yogAbhyAsa karane se Aja ve tana se svastha aura mana se prasanna haiN| vastutaH yoga baha saMjIvanI kI bUTI hai jisase sabhI vyAdhiyA~ naSTa ho jAtI haiM / yoga eka vijJAna hai| yogAsanoM se zarIra meM 'iMDokrAina granthiyA~' (Indocrine Glands) apanA kArya kama kara detI haiM aura hAramonsa granthiyA~ apanA kArya prArambha karatI haiN| usase vaha antaHsrAva 'kArTeksa' arthAt mastiSka meM jAtA hai jisase usa vyakti ko mAnasika zAnti milatI hai tathA usakA mAnasika santulana banA rahatA hai| usake narvasa sisTama (Nervous System), majjAtantu aura nAr3I saMsthAna zreSTha hote haiN| ata: satata yogAbhyAsa kara jIvana kA saccA aura acchA Ananda prApta karanA caahie| 0 0