Book Title: Aksharvigyan Ek Anushilan
Author(s): Mohanlalmuni
Publisher: Z_Anandrushi_Abhinandan_Granth_012013.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/210015/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ muni zrI mohanalAla jI 'sujAna' (terApaMtha jaina saMgha ke vidvAna saMta evaM kavi ) akSaravijJAna : eka anuzIlana varNamAlA kA pratyeka akSara bhAvoM ko abhivyakta karane kA pramukha sAdhana hai| mAnava jAti ke vikAsa ke sAtha-sAtha varNamAlA kA bhI vikAsa hotA AyA hai / prAyaH aitihAsika mAnyatAnusAra varNamAlA ke nirdhAraNa ke pUrva bhAvAbhivyakti kA saMketa hI ekamAtra sAdhana thA / sAMketika bhAvAbhivyakti kA bhI bahuta bar3A mahatva rahA hai / mAnava sabhyatA ke janma ke pazcAt hI varNamAlA kA nirdhAraNa huA aisA pratIta hotA hai / jaina mAnyatAnusAra bhagavAna zrI RSabhanAtha ne sarvaprathama brAhmI aura sundarI nAmaka apanI donoM putriyoM ko aMkagaNita aura varNamAlA kI kalAyeM sikhAI thIM / ve kalAyeM hI paramparAnukrama Age se Age vikasita banIM / vividha lipiyoM ke mAdhyama se unakA vikAsa huaa| jaina zAstrakAroM ne varNoM ko dravyazruta kahA hai tathA jJAnaprApti kA mukhya AdhAra mAnA hai / Atma-jJAna kSayopazamajanya hai / vaha akSarajJAna hI prayatna vizeSa se AtmajJAna ke rUpa se pariNata ho jAtA hai / varNamAlA aura manovRtti - devanAgarI lipi ke akSaroM ke AkAra aura uccAraNa bhI vizeSa artha - sUcaka tathA bhinna-bhinna vizeSatAyeM lie hote haiN| sabhI akSaroM kI bhinna-bhinna mAtRkA - dhvaniyA~ bhI hotI haiM / isa varNamAlA meM uccAraNa ke anurUpa hI AkAra nirdhAraNa kiyA gayA hai / pratyeka akSara ke AkAra meM Aye hue vibhinna prakAra ke ghumAva, moTApana tathA patalApana meM uccAraNa ke sAtha samatAla kA dhyAna bhI rakhA gayA hai / isalie hI isa varNamAlA ke pratyeka akSara vizeSa zaktisUcaka tathA mantrarUpa meM prayukta hone vAle akSara haiM / manovaijJAnika tathyoM ke AdhAra para bhI isa varNamAlA ke akSaroM kA apanA pramukha sthAna hai / mAnava jIvana kI mUla pravRttiyoM ke sAtha isa varNamAlA siddha hotA hai / manuSya kI bhAvanAoM tathA mUla pravRttiyoM kA saMyojana mAdhyama meM hI ThIka-ThIka bana pAtA hai| kyoMki zabdoccAraNa hI manuSya kI mUla pravRttiyoM ko vyavasthita banAtA hai tathA manogata bhAvoM kA zuddhikaraNa karatA hai| manogata bhAvoM kI zuddhi ke lie manovRtti ko jAnanA jarUrI hai, zabdoM ke uccAraNoM kI vidhi tathA varNamAlA kA rahasya jAnanA bhI jarUrI hai / ke sthAyI bhAvoM kA AdhAra - manuSya kI dRzya kriyAyeM usake cetana mana meM hotI haiM aura adRzya akSaroM kA bahuta kucha yathArthabhAva akSara ke virATa rUpa zabdoM ke AcArya prava28 zrI Ananda abhinandana AAnanda 99 abhineta antha Vo Dr. PRASTAD Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcAryapravAabhiyapravAAbhagandana zrIAnandA anyazrIAnanda anya 70 prAkRta bhASA aura sAhitya kriyAyeM avacetana mana meM hotI haiM / ina donoM prakAra kI kriyAoM ko manovRtti kahA jAtA hai| sAdhAraNataH to manovatti zabda cetana mana kI kriyA ke bodha ke lie hI prayukta hotA hai| parantu vastutaH yaha nahIM hai| pratyeka manovRtti ke tIna pahalU haiM-jJAnAtmaka, vedanAtmaka aura kriyAtmaka / manovRtti ke ina tInoM pahaluoM ko eka-dUsare se pRthak nahIM kiyA jA sktaa| kyoMki manuSya ko jo kucha jJAna hotA hai, usake sAtha vedanA aura kriyAtmaka bhAva kI bhI anubhUti hotI hai| jJAnAtmaka manovRtti ke saMvedana, pratyakSIkaraNa, smaraNa, kalpanA aura vicAra ye pAMca rUpa hote haiN| saMvedanAtmaka ke saMvega, umaMga, sthAyIbhAva aura bhAvanAgranthi ye cAra rUpa hote haiN| kriyAtmaka manovRtti ke sahaja kriyA, mulavatti, Adata, icchita kriyA aura caritra ye pA~ca rUpa hote haiM / manovRtti ke ina vividha rUpoM kA zuddhikaraNa hI jIvana kA zuddhikaraNa hai, vyavahAra kA zuddhikaraNa hai / mana kI pratyeka pravRtti vacana aura kAyA se sambandhita hotI hai| vacana dvArA bole jAne vAle zabda tathA kAyA dvArA kI jAne vAlI kriyAyeM hI mana ko apanI ora AkarSita karatI haiM: kendrita karatI haiN| jJAnakendra aura kriyA-kendroM kA samanvaya hone se bhI mAnava mana sudRr3ha hotA hai| mana kI sudRr3hatA hI usake caritra ko unnAyaka hai tathA usake sthAyI bhAvoM kA AdhAra hai / zabda-zakti kA mUla-manuSya kA caritra usake sthAyI bhAvoM kA samuccaya mAtra hai / jisa manuSya ke sthAyI bhAva jisa prakAra ke hote haiM, usakA caritra bhI usI prakAra kA hotA hai / manuSya kA parimAjita aura Adarza sthAyI bhAva hI hRdaya kI anya pravRttiyoM kA niyantraNa karatA hai| jisa manuSya ke sthAyI bhAva suniyantrita nahIM tathA jisake mana meM ucca AdarzoM ke prati sthAyI bhAva nahIM hai, usakA vyaktitva sugaThita tathA usakA caritra sundara nahIM ho sktaa| sugaThitatA va caritrazIlatA kA zabdoM ke uccAraNa ke sAtha bahuta gaharA sambandha hai / zabdazakti kA apanA acUka prabhAva hotA hai| manuSya ke dvArA kI jAne vAlI anekAneka pravRttiyA~ AdamI dvArA samuccArita zabdoM kA hI pratibimba haiN| manovaijJAnika tathyoM ke AdhAra para ina pravRttiyoM meM se bhojana DhUMr3hanA, bhAganA, lar3anA, utsukatA, racanA, saMgraha, vikarSaNa, zaraNAgata honA, kAmapravRtti, zizu-rakSA, dUsaroM kI cAha, Atma-prakAzana, vinItatA aura ha~sanA, ye caudaha mUlapravRttiyA~ haiM / ina mUla-pravRttiyoM kA astitva saMsAra ke sabhI prANiyoM meM pAyA jAtA hai| parantu manuSya kI hI yaha vizeSatA hai ki vaha ina mUla-pravRttiyoM meM samucita parivartana kara letA hai| anyathA kevala mUlapravattiyoM dvArA saMcAlita jIvana asabhya aura pAzavika jIvana kahalAtA hai / isalie ina mUla-pravRttiyoM meM Repression damana, Inhibition vilayana, Redirection mArgAntarIkaraNa aura Sublimation zodhana, ye parivartana hote rahate haiN| ye parivartana sahaja va svAbhAvika haiM phira bhI zabdazakti se bahuta prabhAvita rahate haiN| udAharaNatayA kampana zabda ke zravaNa, manana, cintana tathA jalpana ke sAtha hI kampana kI kriyA sahaja hone lagatI hai| bhayAtmaka zabda ke zravaNa, manana, cintana va jalpana ke sAtha hI bhayAtmaka sthiti banane lagatI hai| isalie ye parivartana bhI zabdaracanA se sambandhita rahate haiN| zabdazakti kA mUla varNamAlA kA AkAra-prakAra hai, dravyazruta kA AdhAra hai| gaNita ke dvAra para zrutajJAna-zrutajJAna ke do prakAra hote haiM-dravyazruta aura bhAvazruta; akSara rUpa jJAna ke AtmabhAva ko bhAvata kahate haiN| isa jJAna ke AtmabhAvoM ke anurUpa hI vidhAyeM hotI haiM / KNAUA HAND - Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akSaravijJAna : eka anuzIlana 71 dravyazruta; akSara rUpa jJAna ko dravyazruta kahate haiM / una akSara rUpa 64 anAdi mUlavarNoM ko lekara samasta zrutajJAna ke akSaroM kA pramANa nimna prakAra nikAlA jA sakatA hai / gAthAsUtra nimna prakAra hai-- causaTThiyaM viraliya dugaM dAUNa saguNaM kiccA saUNaM ca kae puNa sudaNANassakkharA hoMti // artha - causaTha akSaroM kA viralana karake pratyeka ke Upara do kA aMka dekara paraspara sampUrNa do ke aMkoM kA guNA karane se labdha rAzi meM eka ghaTA dene se jo pramANa rahatA hai, utane hI zrutajJAna ke akSara hote haiM / ina akSaroM kA pramANa gAthA meM nimna prakAra kahA gayA hai chassattayaM ca ca ya suNNasattatiya sattA / ekaTThe ca caya suNaM Nava paNa paMca ya ekkaM chakkekkago ya paNayaM ca // artha - eka, ATha, cAra, cAra, chaha, sAta, cAra-cAra zUnya, sAta, tIna, sAta, zUnya, nava, paMca, paMca, eka, chaha, eka, pA~ca itane zrutajJAna ke akSara haiM / mAtRkA dhvaniyA~ :- eka digdarzana - jJAna kI amita zakti varNamAlA ke pratyeka akSara meM chinI huI hai / varNamAlA meM svara saMkhyA 16 tathA vyaMjana saMkhyA 35 hai / sabhI akSaroM kI mAtRkA dhvaniyA~ haiM / jayasena pratiSThApATha meM batalAyA gayA hai akArAdi kSakArAntAH, varNA proktAstu mAtRkAH / sRSTinyAsaH sthitinyAsaH, saMhRti nyAsatastridhA // 376 // artha--akAra se lekara kSakAra ( k + S + a ) paryaMnta mAtRkA varNa kahalAte haiM / inakA tIna prakAra kA krama hai - sRSTikrama, sthitikrama aura saMhArakrama / ina tInoM kramoM meM AtmAnubhUti kI sthiti ke sAtha laukika abhyudaya kA nirmANa tathA asat kA saMhAra jur3A huA rahatA hai / varNamAlA kA pratyeka akSara bIjasaMjJaka / bIjAkSaroM kI niSpatti ke sambandha meM batAyA gayA hai - "halo bIjAni coktAni, svarAH zaktaya itA:" arthAt kakAra se hakAra paryanta vyaMjana bIjasaMjJaka haiM aura akArAdi svara zakti rUpa haiM / mantra bIjoM kI niSpatti bIja aura zakti ke saMyoga se hotI hai / sArasvatabIja, mAyAbIja, bhuvanezvarIbIja, pRthvIbIja, agnibIja, praNavabIja, mArutabIja, jalabIja, AkAzabIja Adi kI utpatti uparokta hal aura acoM ke saMyoga se hotI hai| bIjoM kA savistAra varNana bIjakoza meM varNita hai, parantu yahA~ para sAmAnya jAnakArI ke lie dhvaniyoM kI zaktiyoM kA digdarzana karAyA jAtA hai / a-avyaya, vyApaka, AtmA ke ekatva kA sUcaka, zuddha-buddha jJAnarUpa, zakti dyotaka, praNayabIja kA janaka | A - avyaya, zakti aura buddhi kA paricAyaka, sArasvatavIja kA janaka, mAyAbIja ke sAtha kIrti, dhana aura AzA kA pUraka / i - gatyarthaka, lakSmI prApti kA sAdhaka, komala kArya sAdhaka, kaThora karmoM kA bAdhaka, bahinabIja kA janaka 1 AcArya pra AcArya prava Amadana A phrA Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AdhAMBERasAjana AcArya atra zrIAnandapAzrIAnandamA azAna prAkRta bhASA aura sAhitya CTESTRA sana I-amRta bIja kA mUla, kArya-sAdhaka, alpa-zakti dyotaka, jJAnavardhaka, stambhaka, mohaka, jambhaka / u-uccATana bIjoM kA mUla, adbhuta zaktizAlI, zvAsanalikA dvArA jora kA dhakkA dene para mAraka / U-uccATaka aura mohaka bIjoM kA mUla, kAryadhvaMsa ke lie zaktidAyaka / kR-Rddhi bIja, siddhidAyaka bIjoM kA mUla / ba-satya kA saMcAraka, vANI kA dhvaMsaka, lakSmI bIja kI utpatti kA kAraNa / e-nizcala, pUrNa, gatisUcaka, aniSTa nivAraNa bIjoM kA janaka / ai--udAtta, ucca svara kA prayoga karane para vazIkaraNa bIjoM kA janaka, jala bIja kI utpatti kA kAraNa, zAsana devatAoM ko AhvAna karane meM sahAyaka, RNa vidya ta kA utpAdaka / o-anudAtta-nimna svara kI avasthA meM mAyA bIja kA janaka, udAtta-ucca svara kI avasthA meM kaThora kAryoM kA janaka bIja, ramaNIya padArthoM kI prApti hetu prayukta hone vAle bIjoM kA agraNI, anusvArAnta bIjoM kA shyogii| au-mAraNa aura uccATana sambandhI bIjoM ke pradhAna, zIghra kArya sAdhaka, nirpekssii| aM--svatantra zakti rahita, karmAbhAva ke lie prayukta dhyAna mantroM meM pramukha, zUnya yA abhAva kA sUcaka, AkAza bIja kA mUla, aneka mRdula zaktiyoM kA udghATaka lakSmI bIjoM kA mUla / a:- zAnti bIja kA janaka, nirapekSAvasthA meM kArya asAdhaka, sahayogI kA apekSaka / ka-zakti bIja, prabhAvazAlI, sukhotpAdaka, kAmabIja kA janaka / kha-AkAza bIja, abhAva kAryoM kI siddhi ke lie kalpavRkSa / ga-pRthak karane vAle kAryoM kA sAdhaka, praNava aura mAyA bIja ke kArya sahAyaka / gha-stambhaka bIja, mAraNa aura mohaka bIjoM kA janaka / Ga-zatru kA vidhvaMsaka, svara mAtRkA bIjoM ke sahayogAnusAra phalotpAdaka / ca-aMgahIna, khaNDazakti dyotaka, uccATana bIja kA janaka / cha-chAyA sUcaka, mAyAbIja kA sahayogI, ApabIja kA janaka / ja-nUtana kAryoM kA sAdhaka, Adhi-vyAdhi kA zAmaka, AkarSakabIjoM kA janaka / jha-repha yukta hone para kArya sAdhaka, zrIbIjoM kA janaka / a-stambhaka aura mohaka bIjoM kA janaka, sAdhanA kA avarodhaka / Ta-bahinabIja, Agneya kAryoM kA prasAraka aura nistAraka / Tha-azubha sUcaka bIjoM kA janaka, kliSTa aura kaThora kAryoM kA sAdhaka, azAnti kA janaka, sApekSa hone para dviguNita zakti kA vikAsaka, bani bIja / Da-zAsana devatAoM kI zakti kA prasphoTaka, nikRSTa AcAra-vicAra dvArA sAphalyotpAdaka, acetana kriyA sAdhaka / Dha--nizcala, mAyA bIja kA janaka, mAraNa bIjoM meM pradhAna / kA Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akSaravijJAna : eka anuzIlana -BIDDIAN CARRIED Na-zAnti sUcaka, AkAza bIjoM meM pradhAna, zakti kA sphoTaka / ta-AkarSaka bIja, zakti kA AviSkAraka, sArasta bIja ke sAtha sarvasiddhidAyaka / tha-maMgala sAdhaka, lakSmI bIja kA sahayogI, svara mAtRkAoM ke sAtha milane para mohaka / da-karmanAza ke lie pradhAna bIja, vazIkaraNa bIja kA janaka / dha-zrIM aura klIM bIjoM kA sahAyaka, mAyAbIja kA janaka / na-Atmasiddhi kA sUcaka, jala tatva kA sraSTA, madutara kAryoM kA sAdhaka / pa-paramAtmA kA darzaka, jalatatva ke prAdhAnya se yukta / pha-vAyu aura jala tatva yukta, svara aura repha yukta hone para vidhvaMsaka, phaT kI dhvani se yukta hone para uccATaka / ba-anusvAra yukta hone para samasta prakAra ke vighnoM kA vighAtaka / bha- sAtvika kAryoM kA nirodhaka, pariNata kAryoM kA tatkAla sAdhaka, sAdhanA meM nAnA prakAra ke vighnotpAdaka, kaTu madhu vargoM se mizrita hone para aneka prakAra ke kAryoM ke sAdhaka, lakSmIbIjoM kA virodhii| ma-siddhidAyaka, laukika aura pAralaukika siddhiyoM kA pradAtA / ya-zAnti tathA dhyAna kA sAdhaka, mitra prApti yA kisI abhISTa vastu kI prApti ke lie atyanta upyogii| ra-agnibIja, samasta pradhAna bIjoM kA janaka, zakti kA prasphoTaka, varddhaka / la-lakSmI prApti meM sahAyaka, zrI bIja kA kiTatama sahayogI aura sagotrI / va-ha, ra, aura anusvAra ke saMyoga se camatkAroM kA utpAdaka, sArasvata bIja, bhUta-pizAca, DAkinI-sAkinI kI bAdhA kA vinAzaka, roga va vipattiyoM kA hartA stambhaka / za-nirarthaka, sAmAnya bIjoM kA janaka, upekSA dharmayukta, zAnti kA poSaka / Sa-AhvAna bIjoM kA janaka, agni stambhaka, jala stambhaka, sApekSa dhvani grAhaka, sahayoga yA saMyoga dvArA vilakSaNa kArya sAdhaka, rudra bIjoM kA janaka, bhayaMkara bIbhatsa kAryoM ke lie kaarysaadhk| sa-sarva samIhita sAdhaka, klIM bIja kA sahayogI, kAma bIja kA utpAdaka / ha-zAnti-poSTika aura mAMgalika kAryoM kA utpAdaka, AkAza tatvayukta, sabhI bIjoM kA janaka, sAdhanA ke lie paramopayogI, svatantra aura sahayogApekSI lakSmI tathA santAna kI utpatti meM sAdhaka / saMyojana durlabha hai-upayukta dhvaniyoM ke vizleSaNa se spaSTa hai ki mAtRkA mantra dhvaniyoM ke svara aura vyaMjanoM ke saMyoga se hI samasta bIjAkSaroM kI utpatti huI hai| ye bIjAkSara hI mantra zakti kA sAmarthya rakhate haiM / nItikAroM ne kahA hai "amaMtraM akSaraM nAsti",-koI bhI akSara amaMtra nahIM hai| maMtrazakti kA mUla AdhAra akSara hI hai| jJAnAbhAva ke kAraNa usa zakti kA pratiphala asambhAvya bhI ho sakatA hai parantu usa sthiti meM zakti UP PRATIMAINMaaaaaaaaaaNBHAJAMANANAJARAawweindainindmJANARDANAGAURANAMIKANIASANAINASIADMAAVacanARAJAMAJAN virmwamimanwarmy- room YNONY mammomemamannaamanian, MVIVITINAY Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hamaramrAmAurnimaranaAJAINAAMAAJALRAamanawr.NABARJANMALADASAiranAALANATABASJABALPACADALA AcAryapravara jAcAryaprava233 zrIAnandagranthazrAAnanda . Marvtm m,m 74 prAkRta bhASA aura sAhitya kI upAdeyatA nikArI nahIM jA sktii| vastusthiti kA jJAna hI pratiphala kA mUla kAraNa hotA hai| Upara batAyI haI akSaroM kI zaktiyA~ AdhyAtmika va bhautika donoM prakAra kI haiN| ye zaktiyA~ antaradRSTA ke lie jahA~ U~ce se U~cA mArgadarzana kara sakatI haiM vahA~ bAhya jagata meM viharaNa karane vAloM ke lie bhI bahuta kucha mArgadarzana kara sakatI haiM parantu donoM hI sthitiyoM ke lie yathArtha jJAna apekSita hai| jaise prakAza ke abhAva meM par3I huI vastu bhI upayogI nahIM bana sakatI, vaise hI yathArtha jJAna ke abhAva meM zaktiyoM kA pratiphala pAnA azakya hai / isIlie to kahA hai--"yojakastatra durlabhaH"-vastu kA abhAva nahIM, vastu kI prApti durlabha hai, saMyojana durlabha hai| maMtra-zakti akSaroM kI saMyojanA kA rUpa hai, zrutajJAna kI sAkSAtkAra upalabdhi hai| bIjAkSaroM kA sAmarthya-mana ke sAtha jina dhvaniyoM kA gharSaNa hone se divya jyoti prakaTa hotI hai una dhvaniyoM ke samudAya ko maMtra kahA jAtA hai| maMtra zabda kA dUsarA artha hai-mandhAtu (divAdi jJAne) se tra pratyaya lagAkara banAyA jAtA hai| isakA vyutpatti ke anusAra artha hotA hai.-"manyate jJAyate AtmAdezo'nena iti maMtraH" arthAta jisake dvArA AtmA kA Adeza-nijAnubhava jAnA jAya vaha maMtra hai| maMtra aura vijJAna donoM meM bar3A antara hai, kyoMki vijJAna ke prayoga kA eka hI pratiphala nikalatA hai, jabaki maMtra kI yaha sthiti nahIM hai, usakI saphalatA sAdhaka aura sAdhya para nirbhara hai, dhyAna ke asthira hone se bhI maMtra asaphala ho jAtA hai| maMtra tabhI saphala hotA hai jahA~ zraddhA, icchA aura dRr3ha saMkalpa ye tInoM hI yathAvat kArya karate hoN| manovijJAna kA siddhAnta hai ki manuSya ke avacetana mana meM bahata-sI AdhyAtmika zaktiyA~ bharI rahatI haiM, inhIM zaktiyoM ko maMtra dvArA prayoga meM lAyA jAtA hai| maMtra kI dhvaniyoM ke saMgharSaNa dvArA AdhyAtmika zakti ko uttejita kiyA jAtA hai / isa kArya meM akelI vicArazakti hI kAma nahIM karatI hai, inakI sahAyatA ke lie utkaTa icchA zakti ke dvArA dhvani-saMcAlana kI bhI AvazyakatA hotI hai| maMtrazakti ke prayoga kI saphalatA ke lie mAnasika yogyatA prApta karanI par3atI hai, jisake lie naiSThika AcAra kI bhI AvazyakatA hotI hai| maMtra nirmANa ke lie U~, hAM, hrIM, hrahrauM, hraH, hA, ha, saH klIM kla TrA, TrI, TraH zrIM kSIM kSvIM, kvIM hai aM, phaTa, vaSaT, savauSaT, dhe, dhai, yaH ThaH khaH ha, lvayaM paM baM yaM jhaM taM yaM daM Adi bIjAkSaroM kI AvazyakatA hotI hai| sAdhAraNa vyakti ke lie ye bIjAkSara nirarthaka pratIta hote haiM, kintu ye sabhI sArthaka haiM aura inameM aisI zakti antanihita hai ki jisameM Atmazakti yA devatAoM ko uttejita kiyA jA sakatA hai| ataH ye bIjAkSara antaHkaraNa aura vatti kI zuddha preraNA ke vyakta zabda haiM jinase AtmavikAsa kiyA jA sakatA hai| vicArazakti aura vidya ta-lahara--bIjAkSaroM meM sabase mahatvapUrNa tathA pradhAna OM bIja hai| yaha AtmavAcaka mUlabhUta hai| OMkAra ko tejobIja, kAmabIja aura bhavabIja mAnA gayA hai tathA praNava vAcaka bhI kahA jAtA hai| zrI ko kIrtivAcaka, hrIM ko kalyANavAcaka, kvIM ko zAntivAcaka, ha ko maMgalavAcaka, kSvI ko yogavAcaka, hrako vidveSa aura roSavAcaka, proM prIM ko svatantravAcaka aura klIM ko lakSmIprApti vAcaka kahA gayA hai| ye sabhI bIjAkSara mantroM ke sUkSmAtisUkSma rUpa haiN| inakA bAra-bAra Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akSaravijJAna : eka anuzIlana bAgA uccAraNa hI vizeSa zaktizAlI hotA hai| ye bIjAkSara do sthAnoM ke bIca bijalI kA sambandha sthApita karane ke samAna hote haiN| sAdhaka kI vicArazakti svica ke samAna tathA mantrazakti vidya ta-lahara ke samAna hotI hai| isa prayoga se jaba mantra siddha ho jAtA hai taba Atmika zakti se AkRSTa devatA bhI mAntrika ke samakSa AtmArpaNa kara detA hai, jisase usa devatA kI sArI zakti mAntrika ke pAsa A jAtI hai| sAmAnya mantroM ke lie vizeSa vidhi kI AvazyakatA nahIM hotI hai| sAdhAraNa sAdhaka bIjamantra aura unakI dhvaniyoM ke gharSaNa se apane bhItara Atmika-zakti kA prasphuTana karatA hai| mantrazAstra meM isI kAraNa mantroM ke vizeSataH nava bheda haiN| (1) stambhana, (2) mohana, (3) uccATana, (4 vazyAkarSaNa, (5) jabhaNa, (6) vidveSaNa, (7) mAraNa, (8) zAntika aura (9) pauSTika / inameM eka se tIna dhvaniyoM taka ke mantroM kA vizleSaNa artha kI dRSTi se nahIM kiyA jA sakatA hai kintu isase adhika dhvaniyoM ke mantroM kA vizleSaNa ho sakatA hai| mantroM se icchAzakti kA pariSkAra yA prasAraNa hotA hai jisase apUrvazakti AtI hai| tattva aura varNasaMjJaka-mantrazAstra meM bIjAkSaroM ke vivecana ke sAtha unake rUpoM kA bhI nirUpaNa kiyA gayA hai| rUpoM ke atirikta liMga, varNa, saMjJaka Adi aneka vivecana prApta hote haiN| bIjAkSaroM ke tattvasaMjJaka ye haiM-a A Rha za ya ka kha ga gha Ga ye varNa vAyu tattvasaMjJaka haiN| ca cha ja jha Ja i I R kSa ra Sa ye varNa agni tattvasaMjJaka haiN| ta Ta da Da U u Na la va la ye varNa pRthvIsaMjJaka haiM, 'Tha tha ghar3ha na e ai la sa' ye varNa jala tattvasaMjJaka haiN| pa pha ba bha ma o au aM aH ye varNa AkAza tattvasaMjJaka haiN| a uU ai o au aM ka kha ga Ta Tha Da Dha ta tha pa pha ba ja jha dha ya sa Sa kSa ye varNa pulliga haiM / A I ca cha la ba ye varNa strIliMga saMjJaka haiN| i R la la e aH dha bhaya ra ha da a Na r3a ye varNa napusaka liMga saMjJaka hote haiN| mantra zAstra meM svara aura USma dhvaniyA~ brAhmaNa varNa saMjJaka haiM / antastha aura kavarga dhvaniyA~ kSatriyavarNa saMjJaka haiN| cavarga aura pavarga dhvaniyA~ vaizyavarNa saMjJaka haiM aura Tavarga aura tavarga dhvaniyA~ zUdravarNa saMjJaka hotI haiN| mantra aura zabda prayoga mantroM ke sAtha kucha vizeSa sUcaka bIjAkSaroM kA prayoga hai| usa prayoga ke abhAva meM mantra bhI apane meM adhUre hote haiN| ve eka jaise prayoga kevala pUrtisUcaka na hokara vizeSa mahatvapUrNa hote haiM / kucha vizeSa prayojanoM ke lie to ve prayoganirNIta haiM, jaise-vazyAkarSaNa aura uccATana meM 'haM' kA prayoga; mAraNa meM phaT kA prayoga; stambhana meM, vidveSaNa aura mohana meM namaH kA prayoga; zAntika aura pauSTika ke lie vaSaT kA prayoga kiyA jAtA hai / ina prayogoM ke atirikta prAyaH viziSTa mantroM ke anta meM 'svAhA' zabda kA prayoga kiyA jAtA hai / yaha prayoga bhI pApanAzaka, maMgalakAraka tathA AtmA kI Antarika zAnti ko ubuddha karane vAlA mAnA gayA hai| mantra ko zaktizAlI banAne vAlI antima dhvaniyoM meM svAhA ko strIliMga, vaSaT, phaTa, svadhA ko pulliga aura nama: ko napusaka liMga mAnA jAtA hai| mantrasiddhi ke ina prayogoM ke atirikta jana granthoM meM cAra pIThoM kA ullekha bhI milatA haizmazAnapITha (2) zavapITha (3) araNyapITha (4) zyAmApITha / ina cAroM pIThoM kI sAdhanA kramazaH kaThora se kaThoratama hotI hai| cAroM prakAra kI sAdhanAyeM vaiyaktika stara para hI kI jAtI haiN| AdhyAtmika dRSTi se ina cAroM pIThoM ke mAdhyama se kI jAne vAlI sAdhanAyeM kramazaH pUrNatA kI ora Age bar3hAtI haiM / PasaANABANARAadamGAAAAAAA ApearerayooooAIAS-IMaawaraaaaAIAAAPSAALANDowan ENIyA va abhipAyapravara abhila zrIAnanda anya dhAAnanda Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 76 mmmmmmmminaerammaroor prAkRta bhASA aura sAhitya KOCA. jaya mantravijJAna meM jJAna kA mahatva-isa mantra zAstra ke saMkSipta vizleSaNa aura vivecana kA niSkarSa yaha hai ki mantroM ke bIjAkSaroM, sanniviSTa dhvaniyoM ke rUpoM, vidhAna meM upayogI liMgoM aura tatvoM ke vidhAnoM evaM mantroM ke antima bhAga meM prayukta hone vAle pallavoM arthAt antima dhvani samUhoM kA jJAna pratyeka vyakti ke lie bahuta Avazyaka hai| usa jJAna ke abhAva meM vyakti kI sAdhanAyeM vikasita nahIM ho sakatI haiN| bhagavAna mahAvIra ne AtmotthAna ke lie jJAna aura kriyA donoM ko Avazyaka mAnA hai / mantrasAdhanA meM bhI sAdhaka jJAna aura kriyA donoM ke bala para hI icchita phala prApta kara sakatA hai| kyoMki mantra kI zakti ke sAtha sAdhaka kI zakti bhI apanA vizeSa prabhAva rakhatI hai| eka hI mantra kA phala vibhinna sAdhakoM ko unakI yogyatA, pariNAma, sthiratA Adi ke anusAra bhinna-bhinna milatA hai| mantra ke pratyeka akSara meM svatantra zakti nihita hai, bhinna-bhinna akSaroM ke saMyoga se bhinna-bhinna prakAra kI zaktiyA~ utpanna kI jAtI haiN| jo vyakti una dhvaniyoM kA mizraNa karanA jAnatA hai, vaha una mizrita dhvaniyoM ke prayoga se usI prakAra ke zaktizAlI kArya ko siddha kara letA hai / mahAmantra kA mAhAtmya-dhvaniyoM ke gharSaNa se do prakAra kI vidyut utpanna hotI hai-(1) dhanavidyut (2) RNa vidyut / dhanavidyut zakti dvArA bAhya padArthoM para prabhAva par3atA hai aura RNa vidyut aMtaraMga ko prabhAvita karatA hai| vartamAna meM vijJAna ne bhI yaha mAnA hai ki padArtha donoM zaktiyoM kA kendrasthala hai| mantra kA uccAraNa aura manana ina zaktiyoM kA vikAsa karatA hai| jaise jala meM chipI huI vidyu tazakti jala ke maMthana se utpanna hotI hai, vaise hI mantra ke bAra-bAra uccAraNa karane se mantra ke dhvanisamUha meM chipI huI zaktiyA~ vikasita hotI haiN| bhinna-bhinna mantroM meM yaha zakti bhinna-bhinna prakAra kI hotI hai tathA zakti kA vikAsa bhI sAdhaka kI kriyA aura usakI jJAna-zakti para nirbhara karatA hai| jainagranthoM meM NamokAra mantrakalpa, bhaktAmara yantra-mantra, kalyANamandira yantra-mantra, yantra-mantra saMgraha, padmAvati mantrakalpa Adi mAMtrika graMthoM ke avalokana se patA lagatA hai ki samasta mantroM ke rUpa, liMga, bIja, pallava Adi namaskAra mahAmantra se hI nikale haiN| namaskAra mahAmantra meM sabhI mAtRkI dhvaniyA~ hone se sabhI mAtrikI zaktiyA~ vidyamAna haiN| caudaha pUrva rUpa jaina AgamoM kA sAra rUpa yahI namaskAra mahAmantra hai| zrutajJAnAvaraNIya tathA cAritramohanIya ke kSayopazama se hI isa mahAmantra kI sAdhanA sAkAra bana sakatI hai / samyak jJAna, samyak darzana, samyak caritra kI ArAdhanA dravyazruta arthAt akSara-jJAna va dravya kriyA ke mAdhyama se sahajatayA kI jA sakatI hai| akSarajJAna hI anubhavajJAna kA AdhAra hai| akSarazruta ke ArAdhaka anekAneka vyakti kramaza: viziSTa jJAnI bane haiM va bana sakate haiN| upasaMhAra-astu isa prastuta lekha meM varNamAlA ke viSaya meM yatkiMcit vivecana kiyA gayA hai, isakA pramukhataH jaina grantha hI AdhAra haiN| sabhI dharma. graMthakAra, itihAsa vizeSajJa, tarkavAdI Adi isa meM ekamata hoM, yaha sambhAvya nahIM hai / vijJAna kI dhAraNAyeM bhI isa viSaya meM bhinna ho sakatI haiN| phira bhI sarva-sAmAnya rUpa se mAne jAne vAle tathya isa lekha meM prastuta kiye gaye haiM / devanAgarI lipi ko varNamAlA prastuta lekha kA pratipAdya hai / kyoMki yahI lipi sabhI lipiyoM kA mUla srota hai| vartamAna meM sabhI dezoM meM pracalita lipiyoM kA AkAra-prakAra va uccAraNa Adi isa lipi se bahuta bhinna nahIM hai, aisA ATIO Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ akSara vijJAna : eka anuzIlana 77 . ' dRr3hatA ke sAtha kahA jA sakatA hai / kAlAntara meM hue lipivikAsa ke bheda se AkAra-prakAra ke bheda kI bhinnatA kA bAhulya avazya ho gayA hai parantu uccAraNa kA bheda bahuta adhika nahIM hai, yaha nizcita hai| mantra-zakti kA AdhAra bhI yahI lipi hai / gaNita tathA tola-mApa kA sambandha isa lipi se gaharA jur3AhaA hai| isa lipi ke mAdhyama se likhI jAne vAlI bhASAoM kA zabdabhaNDAra akSaya hai, mahatvapUrNa hai| isa lekha meM mantrazakti viSayaka jo bhI vivecana kiyA gayA hai vaha AdhyAtmika hone ke sAtha-sAtha bhautika dRSTikoNa vAlA bhI hai / mantrazakti apane Apa meM ubhayasiddhidAtA hai| mantrazakti se sambandhita namaskAra mahAmantra ke aMga-pratyaMga ke rUpa meM anekAneka mantra tathA unakI vidhi va phalAphala yahA~ para vistArabhaya se nahIM ullikhita kiye gaye haiM / jaina granthoM meM unakA bahuta mahatvapUrNa va vistRta varNana hai / jahA~ maulika rUpa se AdhyAtmika upalabdhi tathA AnuSAMgika rUpa se bhautika upalabdhi bhI ullikhita kI gaI hai| vaha upalabdhi dRr3ha zraddhAluoM ke lie AnuSAMgika rUpa se bhautika Rddhisiddhi dene vAlI banatI hai, yaha nirvivAda satya hai| isa lekha meM varNita tathya pAThakagaNa jJeya bhAva se jAneMge tathA Adeya bhAva se grahaNa kareMge, aisI AzA hai| vA andreatricamai-SANNYMEDIOS AcAryapravara AnanaAcAryaprakalA