Book Title: Ahmedabad Yuddh ke Jain Yoddha
Author(s): Vikramsinh Gundoj
Publisher: Z_Kesarimalji_Surana_Abhinandan_Granth_012044.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/210134/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahamadAbAda yuddha ke jaina yoddhA D zrI vikramasiMha gundoja sarvekSaka, rAjasthAnI zodha saMsthAna, copAsanI, jodhapura (rAja.) madhyakAlIna bhAratIya itihAsa aneka dRSTiyoM se mahattvapUrNa hai| isa kAla meM ghaTita rAjanaitika ghaTanAoM kA prabhAva deza ke jana-jIvana aura usakI saMskRti para spaSTa aura vyApaka rUpa se dRSTigocara hotA hai| rAjasthAna meM bhI isa kAla meM aneka vIra yoddhA hue, jinhoMne apane vIratApUrNa kRtyoM se rAjasthAna hI nahIM apitu bhArata ke itihAsa ko gauravAnvita kiyaa| niHsandeha isa sUcI meM kSatriya-vIroM kI saMkhyA sarvAdhika hai, lekina unake atirikta bhI anya vargoM meM utpanna aneka yoddhAoM ne vIratA ke kSetra meM apanA nAma ujjvala kiyA aura yaza tathA khyAti ajita kii| jaina sadA se hI zAntipriya rahe haiM / isake sAtha hI badalate hue sAmAjika pariveza meM apanA sAmaMjasya sthApita karane meM bhI ve hamezA jAgarUka rhe| saphala vyApArI ke rUpa meM unhoMne samAja meM apane Apako sthApita kiyaa| isI vajaha se mAravAr3a meM yaha kahAvata cala par3I 'biNaja karego bANiyo' arthAt vyApAra kA kArya to vaizya hI saphalatApUrvaka sampAdita kara sakatA hai / vyApArika kArya meM lage rahane ke sAtha-sAtha jaina hamezA hI rAjanIti se jur3e rhe| lakSmIputra hone ke nAte sarvatra unakA sammAna hotA thaa| isa kauma ke buddhimAna loga prazAsanika dRSTi se bhI apane ko saphala siddha karane meM kisI se pIche nahIM rhe| bar3e-bar3e ThAkuroM, jAgIradAroM, rAjA-mahArAjAoM ke kArya kI dekharekha, dIvAna, kAmadAra Adi ke padoM para sadA jainoM kA banA rahanA isa bAta kA spaSTa pramANa hai ki madhyakAlIna prazAsana meM ye loga bhI kAphI prabhAvI the tathA sthAnIya vittIya va prazAsanika vyavasthA ko sudRr3ha banAye rakhane meM jainoM kA mahattvapUrNa yoga rhaa| jaina parokSa rUpa meM yuddha meM sahayoga karate rahate the parantu svayaM unakA yuddha meM bhAgIdAra bananA aura raNakSetra meM utaranA bahuta kama jagaha dekhA gayA hai| isI kAraNa ahamadAbAda yuddha meM aneka jaina yoddhAoM dvArA adbhuta vIratA kA pradarzana karanA pratyeka pAThaka ko anUThA evaM eka apratyAzita udAharaNa avazya lgegaa| ahamadAbAda kA yuddha eka aitihAsika ghaTanA hai tathA rAjasthAna ke itihAsa meM yaha yuddha mahattvapUrNa sthAna rakhatA hai| isa yuddha ke bAre meM 'sUrajaprakAsa' aura 'rAjarUpaka' meM vistAra se varNana milatA hai| bakhatAkhiDiyA ne bhI ahamadAbAda ke jhagar3e se sambandhita kucha kavitta likhe haiM / isake atirikta DaoN0 gaurIzaMkara hIrAcaMda ojhA dvArA likhita 'jodhapura rAjya kA itihAsa, bhAga-2' va paNDita vizezvaranAtha reU ke 'mAravAr3a kA itihAsa, bhAga-1' meM prasaMgAnukUla isa yuddha kA varNana milatA hai| sUrajaprakAsa va rAjarUpaka ke racayitA kramazaH kavirAjA karaNIdAna aura vIrabhANa ratanU donoM hI isa yuddha meM maujUda the / yuddha ke pratyakSadarzI hone ke kAraNa ina donoM kA varNana bar3A sazakta hai / ahamadAbAda ke yuddha kI ghaTanA saMkSepa meM isa prakAra hai ki dillI ke bAdazAha muhammadazAha ko jaba yaha jJAta huA ki gujarAta ke sUbedAra sarabulanda ne vidroha kara diyA hai aura svayaM gujarAta kA svatantra zAsaka bana baiThA hai taba bAdazAha ne eka darabAra kiyaa| isa darabAra meM usa samaya ke bar3e-bar3e umarAva, navAba, amIra aura rAjA-mahArAjA upasthita hue / bAdazAha ne sarabulanda ke viruddha apane darabAra meM pAna kA bIr3A ghumAyA para kisI ne yaha bIr3A nahIM utthaayaa| sarabulanda se mukAbalA karane kI himmata jaba kisI kI nahIM huI taba jodhapura ke mahArAjA abhaya saha ne usa bIr3e ko utthaayaa| Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ karmayogI zrI kesarImalajI surANA abhinandana grantha : SaSTha khaNDa mahArAjA abhayasiMha ne sarabulanda se yuddha kiyA / tIna dina taka ghamAsAna lar3AI huI / Akhira cauthe dina sarabulanda kI senA ke pA~va ukhar3a gaye / usane mahArAjA abhayasiMha ke sammukha AtmasamarpaNa kiyaa| nIMbAja ThAkura amarasiMha UdAvata ne isa sandhi samajhaute meM mahattvapUrNa bhUmikA nibhaaii| ahamadAbAda vijaya kI yaha ghaTanA vijayadazamI vikrama saMvat 1787 (10 akTUbara, san 1730) kI hai| sattara samata satyAsiyo, AsU ujjala pakkha / vijai dasama bhAgA vicitra, abhai pratigyA akkha / / gujarAta ke sUbedAra sarabulandakhoM ke sAtha hue isa yuddha meM jodhapura ke mahArAjA abhayasiMha kI phauja meM kaI jaina mahattvapUrNa sainika padoM para niyata the| bAMkIdAma likhatA hai ki vi0 saM0 1787 Azvina sudi 7 (7 akTUbara san 1730) ko kocarapAlaDI pahuMcane para ahamadAbAda nagara tathA bhadra ke kile para pA~ca morce lagAye gaye / eka morce meM abhayakaraNa karaNota, cAMpAvata mahAsiMha pokaraNa tathA bhAgIratha dAsa Adi, dUsare meM zerasiMha saradArasiMhota meDatiyA, pratApasiMha jodhA khairavA tathA purohita kesarIsiha Adi, tIsare meM mAroTha tathA caurAsI ke meDatiye evaM bhaNDArI vijayarAja, cauthe meM gujarAtI sainika evaM ratnasiMha bhaNDArI aura pA~caveM morce meM dIvAna paMcolI lAlA Adi the| ___ akTUbara, 1730 meM hI ratnasiMha bhaNDArI ne bhadra ke kile (gujarAta) meM praveza kara vahA~ Adhipatya sthApita kiyaa| kaimpabelakRta 'gaijeTiyara Aph dI bombe presIDensI' meM likhA hai ki ahamadAbAda meM praveza karane para mahArAjA ne ratnasiMha bhaNDArI ko apanA nAyaba mukarrara kiyaa| jodhapura rAjya kI khyAta se bhI isa bAta kI puSTi hotI hai| isameM ahamadAbAda ke sUbe para abhayasiMha kA amala hone, usake zAhI bAga meM Thaharane aura nAyaba kA pada bhaNDArI ratnasiMha ko dene kA ullekha hai| isa prakAra yaha jJAta hotA hai ki ahamadAbAda ke yuddha meM sarabulanda ko parAsta karane meM jaina sainika padAdhikAriyoM ne apanI mahattvapUrNa bhUmikA nibhAI / vijayarAja bhaNDArI aura ratnasiMha bhaNDArI mahArAjA ke vizvAsa-pAtra vyaktiyoM meM se the| unakI vIratA aura nItijJatA ke kAraNa hI unheM senA ke ucca padoM para niyukta kiyA gayA / itanA hI nahIM nirNaya lene ke mahattvapUrNa avasaroM para bhI mahArAjA abhayasiMha ina jaina rAjanItijJoM para kAryabhAra DAla nizcinta ho jAyA karate the| udAharaNa ke lie bAjIrAva se gujarAta kI cautha ke sambandha meM kaula-karAra karane ke lie mahArAjA ne apanI ora se zata taya karane ke lie bhaNDArI giradharadAsa aura ratnasiMha bhaNDArI ko pratinidhi ke rUpa meM bhejA / mahArAjA abhayasiMha jaba ahamadAbAda se prasthAna kara mAhI nadI ke uttara meM bar3audA jile meM pahuMce tathA bar3audA para jaba adhikAra kara liyA to jIvarAja bhaNDArI ko, bar3audA ke mAladAra AdamiyoM ko kaida kara, unase dhana vasUla karane ke lie niyukta kiyaa| ___ khAMDerAva dAbhADe ko gujarAta kI cautha ugAhane kA haka prApta thaa| khAMDerAva to yuddha meM mukAbalA karatA huA mArA gayA parantu unakI vidhavA patnI umAbAI bar3I sAhasI mahilA thii| umAbAI ne Asa-pAsa ke pradeza kI cautha vasUla karane ke lie pIlAjI gAyakavADa ko niyata kiyaa| mahArAjA abhayasiMha ne pIlAjI gAyakavADa ko chala se maravA DAlA to umAbAI ghAyala zeranI kI bhA~ti ugra ho uThI aura usane mahArAjA para car3hAI kara dii| isa mukAbale meM bhI mAravAr3a ke anya jAgIradAroM va sainikoM ke sAtha jaina senAnAyakoM ne na kevala kandhe se kandhA milAkara yuddha kiyA balki jaba unheM yaha patA lagA ki maharAja ne Der3ha lAkha rupaye dekara umAbAI se samajhautA kara liyA hai to yaha bAta bhaNDArI ratnasiMha, bhaNDArI vijayarAja, mehatA jIvarAja, paMcolI lAlajI Adi ko pasanda nahIM AI aura unhoMne dUsare dina umAbAI kI phauja para car3hAI kara dii| isa yuddha meM mehatA jIvarAja apane kaI sAthiyoM ke sAtha vIra-gati ko prApta hue / isa ghaTanA se yaha spaSTa hotA hai ki apamAnajanaka samajhautA karane kI apekSA yuddha-bhUmi meM vIratApUrvaka lar3akara sarvasva balidAna dene vAle kSatriyoM kI paramparA kI anupAlanA karane meM bhI jaina senAnAyaka pIche nahIM rhe| 1 jodhapura rAjya kA itihAsa, bhAga 2, DA0 ojhA, pR0 214. . Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ukta yuddha meM mahArAjA abhayasiMha kI ora se lar3ane vAloM meM jina jaina sainika padAdhikAriyoM (dIvAnoM, phaujaziyoM aura hujadAroM) ne bhAga lekara adbhuta zaurya prakaTa kiyA thA tathA apane buddhi cAturya se usa yuga ke pratinidhi vyaktiyoM meM apanA nAma likhA gaye una katipaya vIroM kA saMkSipta paricaya nIce diyA jA rahA hai / ahamadAbAda yuddha ke jaina por3A 1. anopasiMha bhaNDArI - yaha rAya bhaNDArI raghunAthasiMha kA putra thA / raghunAthasiMha bhaNDArI svayaM mahArAjA ajItasiMha ke zAsanakAla meM eka mahAzaktizAlI puruSa ho gayA hai| yaha ajItasiMha kA dIvAna thA / isameM zAsana kuzalatA aura raNa cAturya kA adbhuta saMyoga thA / mahArAjA kI anupasthiti meM kucha samaya taka mAravAr3a kA zAsana bhI kiyA / isase sambandhita nimnalikhita dohA bahuta pracalita hai karoDo dravya luTAyo, hAdau Upara hAtha aja dilI ro pAtasA, rAjA nU~ raghunAtha // apane pitA raghunAthasiMha bhaNDArI kI bhA~ti anopasiMha bhaNDArI bar3A bahAdura, raNakuzala tathA nItijJa thA / saMvat 1767 meM mahArAjA ajItasiMha dvArA jodhapura kA hAkima niyukta kiyA gayA jisako isane pUrI taraha nibhAvA / saMvat 1772 meM isako nAgaura kA manasaba milA tathA mahArAjA ne isako va mer3ate ke hAkima pemasiMha bhaNDArI ko nAgaura para amala karane ke lie bhejA jisameM saphalatA prApta kii| vikrama saMvat 1776 meM pharrukhasiyara ke mAre jAne ke bAda phauja ke sAtha ahamadAbAda bhI isako bhejA vahA~ bhI isane bar3I bahAdurI dilaaii| 2. amarasiMha bhaNDArI -- isake pitA kA nAma khIMvasI bhaNDArI thaa| khIMvasI bhaNDArI mahArAjA ajItasiMha ke vizvAsapAtra vyaktiyoM meM se thaa| mugala samrATa parrukhasiyara para isakA bar3A prabhAva thA / karaNIdAna racita 'sUrajaprakA ' ke anusAra hinduoM para se jajiyA kara chur3avAne meM isane mahattvapUrNa sahayoga diyA thaa| khIMvasI jodhapura rAjya kI tarapha se varSoM taka mugala darabAra meM rahA / boksI bhaNDArI kA putra amarasiha bhaNDArI bhI yogya evaM kuzAgra buddhi vAlA thA mahArAjA abhayasiMha ke zAsana kAla meM vi0saM0 1766 se 1801 taka jodhapura kA dIvAna rhaa| ahamadAbAda yuddha ke samaya yaha dillI meM mahArAjA abhayasiMha kA vakIla thA / yaha bahuta buddhimAna, catura aura apane samaya kA kuzala rAjanItijJa thA / 131. bhaMDAritA maMtrI kuli bhAMga dillI amaresa hutI davAMNa // 1 / rahe datta syAma dharama sulINa // asappatihUta sUM kI araja // kahI dhara gujjara kaththa sakAja // " jiat fpaMDa sUra dasA paravINa liyA sute zrI bhujA raMja lAja jikai vidha kIdha phate mahArAja 3. ratnasiMha bhaNDArI - yaha mahArAjA abhayasiMha ke vizvAsapAtra senAnAyakoM meM thaa| yaha bar3A vIra, rAjItijJa, vyavahArakuzala aura kartavyaparAyaNa senApati thA mAravAr3a rAjya ke hita ke lie isane bar3e-bar3e kArya kiye vi0saM0 1713 meM mahArAjA abhayasiMha ratnasiMha bhaNDArI ko gujarAta kI gavarnarI kA kAryabhAra sauMpakara dillI cale gaye the I bhAga liyaa| deza meM cAroM ora jaba paristhiti meM saphalatA prApta karanA taba isane bar3I yogyatA ke sAtha isa kArya ko kiyA / ratnasiMha ne aneka yuddhoM meM azAnti chAI thI, marahaThoM kA jora dina para dina bar3hatA jA rahA thA aisI vikaTa ratnasiMha jaise catura aura vIra yoddhA kA hI kAma thaa| kavirAjA karaNIdAna ne apane grantha sUrajaprakAsa meM isa vIra ke yuddhakauzala va vIratA kA varNana isa prakAra kiyA hai-- 1. sUrajaprakAsa, bhAga-3, sampAdaka zItArAmalAlasa, pR0 271. I mahAbala hUra varAvata mIra baDau mahArAja taNau sa vajIra // duvai suta 'Uda' taNA davAMNa / bhaMDariya kaTTiyA khAga bhayANa // * -0 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 132 karmayogI zrI kesarImalajI surANA abhinandana grantha : SaSTha khaNDa vadanna majITha 'jabAna' 'vijesa' / ta, ami aurabiyau 'ratanesa' // jaI khaga vAhata dAraNa josa / par3e khaga jhATaka sillaha posa / kaTai sira sUra jUTa dhar3a keka / ubhe huya TUka par3ata aneka / / par3e paga hAtha dharA lapaTata / kilA kira rAkhasa bAlakaraMta // 'abhai' bhuja bhAra diyau annthaah| sutau ujavAla kiyau 'raNasAha' / / bhir3e 'ratanAgara' yUM gaja bhAra / vadhai asi auraviyau triNa vAra // 4. vijayarAja bhaNDArI- yaha khetasI bhaNDArI kA putra thaa| yaha una osavAla mutsaddiyoM meM vizeSa sthAna rakhatA hai jinhoMne jodhapura rAjya ke itihAsa ko apanI sevAoM dvArA gauravAnvita kiyA / mahArAjA ajItasiMha dvArA mer3ate kA hAkima niyukta kiyA gyaa| dillI ke uttarAdhikAra yuddha meM mahArAjA kI AjJAnusAra jodhapura se sasainya jAkara vijayarAja bhaNDArI ne zAhajAde pharrukhasiyara kA pakSa liyA thaa| gujarAta ke sUbedAra marabulanda kA damana karane se lie mahArAjA abhayasiMha ne jaba prayANa kiyA to unhoMne apanI senA ko tIna bhAgoM meM vibhAjita kiyA / eka mahArAjA abhasiMha ke adhikAra meM aura dUsarA rAjAdhirAja bakhatasiMha ke adhikAra meM evaM tIsarA bhaNDArI vijayarAja ke adhikAra meM thA / ahamadAbAda ke yuddha meM jo vyUha racanA kI gayI usake andara pA~ca morcoM meM se eka morce kA bhAra bhaNDArI jIvarAja ke supurda kiyA gayA thaa| isa yuddha meM isane apanI buddhi aura raNakuzalatA kA acchA paricaya diyaa| 5. giradharadAsa bhaNDArI-ahamadAbAda ke yuddha meM apanI adbhuta vIratA va parAkrama dikhAne vAle jaina yoddhAoM meM giradharadAsa bhaNDArI kA nAma bhI mahattvapUrNa hai / gujarAta kI cautha vasUla karane ke sambandha meM bAjIrAva se bAtacIta karane ke lie mahArAjA abhayasiMha ne apane do pratinidhiyoM ko bhejA usameM eka giradharadAsa bhaNDArI thaa| isase yaha jJAta hotA hai ki vaha bAhubala kA dhanI hone ke sAtha-sAtha buddhimAna rAjanItijJa bhI thaa| kavirAjA karaNIdAna ne sUrajaprakAsa meM motIdAma chanda meM giradharadAsa bhaNDArI kA varNana nimnAMkita rUpa se kiyA hai dalAM khala jhoki turI hujadAra / bhaMDAriya jUTata jai gaja bhAra / / sakau siraposa 'giraddhara' sUra / paTodhara 'Uda' taNau chaka pUra / / bhuhA~ bhiDi muMcha cakhAM vikarAla / kAle asi auraviyo kalicAla / diye khaga jhATa giraddharadAsa / biDhe asavAra saheta vahAsa // silai baMdha pAkhara baMdha saMdhAra / bhelA hija gaMja caDhe dhara bhAra / bahai khala gAhaTatau judha bAja / karai khaga ghAva aroha sakAja // uDai asi Upara loha apAra / vaDhe asi bhoma caDhe NivAra / kilammaka eka jaTha kalicAla / vuhI khaga Topa kaTe vikarAla / / vahI jhala Upara vIjala vegi / taTha 'giradhAra' vahI dhaNa tegi / / ubhai huya TUka paDai anurAMNa / caDhe asi sAma biyai vahAMNa / / biyA asi UparI gajjara bUra / sajhai khaga jhATa balobala sUra // vahai khaga jhATa bhaMDAriya 'bA~dha' / uDai khala thATa saMghATa athAgha / / dujau asi jAma kaTesa udAra / tijai asi sUra caDhe tiNa vAra / lar3e 'giradhAriya' aMbara lAgi / uI khala thATa sirai khaga Agi / / 6. siMghavI jodhamala aura mehatA gokuladAsa-ye donoM jaina yoddhA bhI ahamadAbAda ke yuddha meM mahArAjA abhayasiMha kI ora se lar3e the Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ ahamadAbAda yuddha ke jaina yoddhA 133 cir3he caMDikA putra yU varaNesa / kaMThIrava paurasa je-karaNesa / / urai asi AraNa vIra arodha / juDai siMghavI khaga jhATaka 'jodha' / / biDhe mahatA judhi aura vahAsa / diye khaga jhATaka gokaladAsa / / vairIhara bAr3hata vIjala vAha / gopAla karAla karai gajagAha / / isake atirikta udayacanda bhaNDArI, bAdhacanda bhaNDArI, pemacanda bhaNDArI va usakA putra, thAnacaMda dIpacaMda, mAIdAsa bhaNDArI, raNachor3adAsa, khuzAlacaMda, muhaNota sUratarAma Adi jaina yoddhAoM ne isa aitihAsika yuddha meM bahAdurI se zatru senA kA sAmanA kiyA / ' ina vIroM ke nAma to kavirAjA karaNIdAna ne apane grantha sUrajaprakAsa meM ginAye haiN| isake atirikta bhI nizcita rUpa se aise aneka anAma jaina yoddhA rahe hoMge jinhoMne isa yuddha meM bhAga liyA hogA parantu Aja unake nAmollekha yA anya puSTa pramANoM ke abhAva meM kevala anumAna kA hI Azraya lekara saMtoSa karanA par3a rahA hai| uparyukta varNana se yaha spaSTa ho jAtA hai ki mahAvIra svAmI ke ahiMsA paramodharmaH ke siddhAnta kA kaThoratA se pAlana karane vAle, komala evaM zAMta vicAra ke anuyAyI jaina sampradAya ke loga AvazyakatA par3ane para zatru kA mukAbalA karane ke lie morcA saMbhAlane kA kArya bhI saharSa svIkAra karate the| yuddha kI vikarAlatA aura bhayaMkaratA unako bhayabhIta nahIM karatI thii| komalacitta aura pravRtti kA svAbhAvika guNa hone ke bAvajUda yuga kI mA~ga ke anurUpa apane jIvana meM parivartana ko svIkAra kara raNa-raMga meM DUba jAnA hI sacce vIra kI pahacAna hai| 'namo arihaMtANa' kA jApa japane vAle zaMkhanAda kara zatrudala kA saMhAra karane ko bhI tatpara ho jAye yahI to bhAratIya saMskRti kI vizeSatA hai| do vicAroM meM paraspara virodhAbhAsa kI apekSA sAmaMjasya sthApita karane kI pravRtti hamArI saMskRti kI AdhArabhUta vizeSatA hai| isI ke phalasvarUpa jahA~ eka ora purAtana paramparAoM kA saMrakSaNa huA hai vahIM dUsarI ora navIna paramparAoM kA sadaiva svAgata / jaba taka yaha tattva vidyamAna rahegA jaga meM hindustAna kI saMskRti sarvotkRSTa samajhI jAtI rahegI aura viSama se viSama paristhitiyoM meM bhI apanA astitva kAyama rakhane meM sakSama hogii| isa deza ke sAMskRtika sarovara meM vibhinna aMcaloM se vividharUpA pAramparika dhArAoM ke satata pravAhita hote rahane aura bhAratIya saMskRti kI zrIvRddhi kI kAmanA karatA huuN| 1. sUrajaprakAsa, bhAga 3 (saMpAdaka-sItArAmalAlasa) meM varNita kathya ke AdhAra para ye nAma ullikhita kiye gaye haiN|