Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 janavarI 2011 jinavANI 209 AdhyAtmika-sAdhanA evaM zramaNAcAra zrI raNajIta siMha kUmaTa AdhyAtmika-sAdhanA meM sAdhaka para se sva kI ora prayANa karatA hai| Atmabodha evaM sajagatA ke sAtha vaha tapa, mahAvrata, samiti evaM gupti kI sAdhanA karatA huA asIma Atmika Ananda ko prApta karatA hai / lekhaka ne mahAvrata (yama), niyama, Asana, prANAyAma evaM prtyaahaar| nAmaka yogAGgoM ko viSayAsakti se vimukha hone meM bAhya sAdhanA mAnA hai, vahA~ svAdhyAya, dhAraNA, dhyAna aura samAdhi ko antaraMga upAya svIkAra kiyA hai| ve samiti kA artha smRti yA, jAgarUkatA karate haiM -sampAdaka zramaNa kI yAtrA bhautikatA se AdhyAtmikatA kI ora, para se sva kI ora tathA avidyA se vidyA kI ora hai| gRhastha (zrAvaka) kA adhikAMza samaya jIvikopArjana va bhautika sAdhanoM ke arjana, saMcaya va upabhoga tathA mauja-mastI meM lagatA hai aura sva ko jAnane kA avasara hI nahIM miltaa| bhautika sAdhanoM kA moha (avidyA) tyAga kara zramaNa-jIvana meM dIkSA adhyAtma (vidyA) meM lIna ho jIvana mukta hone ke liye prayANa hai| ___ adhyAtma kyA hai, vaha kaise jIvana-mukta banAtA hai tathA jaina zramaNoM ke liye nirdhArita zramaNAcAra kisa prakAra isa lakSya ko prApta karane meM sahAyaka hai, isa para vivecana karane kA prayAsa kiyA jaayegaa| adhyAtma kA artha adhyAtma kA artha kaI prakAra se kiyA jAtA hai, AtmA meM lIna honA, AtmA se jur3anA, aMtarmukhI honA, sva meM sthita honA, aMtara meM jhAMkanA Adi adhyAtma ke paryAya mAne jAte haiM, isake viparIta bhautika sAdhanoM yA bhautika jagata kI cakAcauMdha meM lipta honA, bahirmukhI honA bhautikatA kA paryAya mAnA jAtA hai| jina mahApuruSoM ne vAstavikatA kI pahacAna kara lI hai ve pratIti kara cuke haiM ki asIma AnaMda kI sattA AtmA meM hI hai, na ki bhautika sAdhanoM meN| ataH unakA lakSya bhautika sAdhana nahIM hote| sAdhanA dvArA Atma-bodha prApta karanA, yahI saMbodhi, svabodha, samAdhi evaM mukti hai| Atmabodha hI adhyAtma hai aura isakI gaharAI meM jAne se AbhAsa hotA hai ki mukta jIvana AnaMdamaya, tanAvarahita aura sarasa hotA hai| pratyeka prANI kabhI na samApta hone vAlI zAMti, svataMtratA aura Ananda cAhatA hai, paraMtu adhikAMza loga apane Apa ko duHkha meM pAte haiM aura isakA mukhya kAraNa hai akuzala yA dUSita ciMtana va citta kI caMcalatA aura usa para koI niyaMtraNa na honaa|aniyNtrit citta bAhya bhautika jagata meM upalabdha upabhoga-paribhoga kI cIjoM ke saMgraha va upabhoga meM vyasta rahatA hai, cAhanA karatA hai| bhaviSya ke sunahare sapane saMjotA hai aura kabhI bhUtakAla Jain Educationa International For Personal and Private Use Only
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ 2101 jinavANI || 10 janavarI 2011 || meM, to kabhI bhaviSya meM ramaNa karatA hai| indriyoM ke viSaya ke anurUpa prerita ho iMdriyoM ko tRpta karane meM lagA rahatA hai| isI meM sukha kI talAza karatA hai, ise hI sukha mAnakara isakA dAsa bana jAtA hai| isI udher3a-buna meM sArA jIvana bIta jAtA hai aura saMjoye sapane pUre nahIM hone para yA vastu se bichoha hone para sukha ke sthAna para duHkhI hotA hai| zAzvata sukha aura AnaMda ke lie cittavRtti ko bhautika jagata kI cakAcauMdha se mor3a kara sva meM sthita hone va svabodha prApta karane ke lie adhyAtma kI ora mur3anA hogaa| bhautika vastuoM se vimukhatA adhyAtma kI prathama AvazyakatA hai| binA vimukha hue adhyAtma kI sIr3hI car3hanA asaMbhava hai| gRhastha ko chor3a zramaNa jIvana meM praveza dravya rUpa se bhautika vastuoM ke tyAga kA prathama kadama hai| vastuoM va bhautikatA kA tyAga antaraMga se ho, isake lie zramaNa-jIvana meM bhI kaThina parizrama va sAdhanA kI AvazyakatA hai| mAtra gRhastha jIvana chor3ane se mukti mArga taya nahIM ho jAtA , isalie zramaNa kI AcAra saMhitA bahuta zodha va anubhava ke AdhAra para banAI gaI hai| citta bahuta caMcala hai, isakI vRtti aniyaMtrita va kliSTa hai| citta-vRtti nirodha ko hI maharSi pataMjali ne 'yoga' kahA hai| cittavRtti para niyaMtraNa ke binA saMyama zurU nahIM hotaa| bhagavAna mahAvIra ne uttarAdhyayana sUtra meM kahA hai ege jiyA, jiyA paMca paJca jITa, jiyA dasa, dasahA u jivittANaM, savvasattU jiNAmahaM arthaH- eka (mana) ko jItane se (pA~ca indriyoM) ko jItA jA sakatA hai aura pA~ca ko jItane se dasa (pA~ca indriyoM va pA~ca karmendriyoM) ko jItA jA sakatA hai| dasa ko jItane para sarva zatruoM ko jItA jA sakatA hai| spaSTa hai ki mana ko jItane para saba zatruoM (Atma-bodha meM bAdhaka zatruoM) ko jItA jA sakatA hai| kahAvata bhI hai mana ke jIte jIta hai, mana ke hAre haar| mana ko sAdhanA hI sabase bar3I sAdhanA hai| mana ko jItane kA viSama yuddha hI mahAbhArata hai| mana kI anaMta icchAoM (kauravoM kI balazAlI phauja) va pA~ca indriyoM (pAMDavoM) ke bIca yuddha hai| mana kI icchAoM para vijaya hI saccI hai| uttarAdhyayana sUtra ko punaH uddhRta karate hue nimna sUtra ullekhanIya hai saMjogA vipamukkassa TagaMtamanupassao arthaH- saMyoga (bAharI vastuoM ke milana va vichoha) ko chor3a kara mAtra mana ko dekho|sNyog-viyog hI saMsAra hai aura isameM citta hamezA lagA rahatA hai, mana udvelita rahatA hai aura kabhI zAMta nahIM hotaa| mana meM uTha rahe vicAroM ko anAsakta bhAva se dekhane se mana kI ananta saMkalpanAoM se mukti pAkara mana ko nirvikalpa banAyA jA sakatA hai| nirvikalpa aura nirvicAra mana hI zAMta aura samAdhipUrNa mana hai jo pUrNataH sajaga aura apramatta hai, usa mana meM koI lokaiSaNA nahIM, nahI kaamnaa|vh pUrNataH anAsakta aura virakta hai| yadi hama dhyAna se dekheM to patA lagegA ki hama apane zarIra ko sajAne, saMvArane aura custa banAne tathA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 janavarI 2011 jinavANI indriyoM ke viSayoM, yathA svAda, saMgIta, manohArI dRzya, kAma-vAsanA Adi kI pUrti meM lage rahate haiM, isI prakAra hamAre mastiSka meM kaI prakAra ke Aveza hote haiM yathA krodha, mAna, mAyA, lobha, jinake vazIbhUta ho hama aneka prakAra ke akaraNIya kArya bhI karate haiN| mana va indriyoM ko vaza meM kara AvezoM para vijaya pAkara zarIra ke prati udAsIna ho jAe~ taba hI jitendriya yA jina kahalA sakate haiM, yahI saccI mukti haiN| gItA ke adhyAya 4 zloka 19 meM nimna udghoSaNA kI hai yasya sarve samArambhAH kaamsNklpvrjitaaH| nAgnidagdhakarmANaM tamAhuH paNDitaM budhaaH|| arthaH- jisakI saMpUrNa kriyAe~, mana kI vAsanA aura saMkalpa se rahita haiM vaha paNDita hai| vaha jJAna ko prApta hokara saba karma sadA ke lie naSTa kara detA hai| aisI sthiti vAle puruSa ko bodhasvarUpa mahApuruSoM ne paMDita kahakara saMbodhita kiyA hai, agni karma karane vAle ko nhiiN| anAsakti ke upAya viSaya sukha kI Asakti se mana ko vimukha karAne ke lie bhoga kA tyAga Avazyaka hai| isake pA~ca bAharI upAya haiM - 1. mahAvrata- dUsaroM ko duHkha pahu~cAne vAlI va ahita karane vAlI vRtti yathA hiMsA, jhUTha, corI, maithuna, parigraha Adi kA tyAga, inheM jaina darzana meM 'mahAvrata', yoga darzana meM 'yama' tathA bauddha darzana meM 'zIla' kahA hai| bauddha-darzana meM parigraha ke sthAna para madya Adi nazIle padArthoM ke tyAga kA nirdeza hai| 2. niyama- indriya, mana, buddhi ke vikAroM kA tyAga kara mana ko zuddha banAnA niyama kahA jAtA hai| 3. Asana- zarIra va mana kI caMcalatA, capalatA ko tyAgane ke lie sukhapUrvaka eka sthAna para baiThane kA nirdeza hai jise yoga darzana meM Asana kahA hai tathA jaina darzana meM sAmAyika, saMvara kahA hai| 4. prANAyAma- mana ko sthira karane ke lie aprayatnapUrvaka zvAsa ke AvAgamana para mana lagAne kA nirdeza hai| isase mana ko ekAgra kiyA jA sakatA hai aura phira icchAnusAra kahIM para bhI le jAyA jA sakatA hai| ise pataMjali yoga meM prANAyAma tathA bauddha darzana meM AnApAnasatI (Ate-jAte sAMsa kI smRti rakhanA) kahA hai| 5. pratyAhAra- indriyoM va mana kI vRttiyoM ko jo sukha-bhoga meM bahirmukhI ho rahI haiM, aMtarmukhI kara sva meM lauTane ___ ko pratyAhAra va jaina darzana meM pratisaMlInatA kahA hai| manako kendrita karane ke upAya ina pA~ca bAharI upAyoM ke atirikta antaraMga upAya bhI haiN| inameM pramukha haiM svAdhyAya, dhAraNA, dhyAna, samAdhi yA kaayotsrg| svAdhyAya meM AdhyAtmika pustakoM kA adhyayana tathA sva kA adhyayana samAhita hai| dhAraNA meM citta ko zarIra ke kisI eka aMga para le jAkara usa para mana kendrita kara vahAM para ho rahI saMvedanA ko dekhA jAtA hai| dhAraNA meM prakaTa saMvedanA ko lagAtAra dekhanA va mana ko kendrita rakhanA dhyAna hai| jaba dhyAna Jain Educationa International For Personal and Private Use Only
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ 212 jinavANI || 10 janavarI 2011 saMkalpa-vikalpa rahita hokara pUrNa samatA meM sthita ho jAya to ise samAdhi kahate haiN| jaba zarIra se bhI mana kA alagAva ho jAya aura deha se dehAtIta ho jAya to kAyotsarga kahalAtA hai| yaha avasthA.jaba uccatama sthiti meM pahu~catI hai to kaivalya avasthA meM pahu~ca jAtI hai| yahI mukti kI sthiti hai| yahI svarUpa meM avasthita honA hai| ___ bAharI roka va AcaraNa asthAyI haiM tathA bAharI AkarSaNa milane para AcaraNa se vicalita honA saMbhava hai ataH kaI taraha ke niyama banAe gae haiM aura unakA pAlana Avazyaka mAnA jAtA hai| zramaNAcAra isI dRSTi se banAyA gayA hai, parantu jaba aMtara meM avasthita ho prajJA prApta kara lete haiM to Antarika viveka hI mArgadarzaka bana jAtA hai aura bAharI dabAva yA dikhAve kI AvazyakatA nahIM rhtii| jJAtA ko upadeza kI AvazyakatA nahIM hai| adhyAtmalIna ho mana jaba niyaMtraNa meM Ane lagatA hai to bAharI AcaraNa svataH nirmala, uttejanArahita aura Adarza ho jAtA hai| antaraMga zuddha hai to bAharI AcaraNa zuddha ho jAtA hai| mana jaba zuddha aura nirmala hotA hai to mana meM ananta karuNA va maitrI prasphuTita hotI hai| saba jIvoM ke sAtha ekatA kI anubhUti hotI hai| taba kisI jIva ko kaSTa denA to dUra, duHkhI dekhanA bhI asahya ho jAtA hai| yaha karuNA hI ahiMsA hai jo andara se binA kisI upadeza ke prasphuTita hokara AcaraNa meM sthAyI rUpa se AtI hai| aba usakI saMvedanA vyApaka ho jAtI hai, ataH vaha socatA hai ki vaha yadi asatya bolegA to kisI ko kaSTa hogA, kisI kI vastu curAegA to use kaSTa hogA to ataH vaha karuNAvAna vyakti kaise jhUTha bolegA yA corI karegA? gaharAI se dekheM to ahiMsA meM hI satya, asteya, brahmacarya va aparigraha samAhita haiN| ataH adhyAtma kI ora jhukA vyakti svataH hI mahAvrata yA zIla kA pAlaka hotA hai| jaina sAdhanA meM tapa jaina sAdhanA meM bAraha prakAra ke tapoM kA prAvadhAna hai jinameM se chaH bAhya haiM tathA chaH aantrik| (1) anazana (upavAsa), (2) UNodarI (bhUkha se kama khAnA), (3) bhikSAcaryA (bhIkha lAkara hI bhojana karanA, jisase aham kA visarjana ho), (4) rasa-parityAga (bhojana meM rasa lenA baMda karanA va dravyoM ke upabhoga para sImA lagAnA), (5) kAyakleza (sukhazIlatA kA tyAga), (6) pratisaMlInatA (bahirmukhI vRttiyoM ko aMtarmukhI banAnA) ye chaha bAhya tapa mAne gae haiN| ye bAhya tapa haiM, lekina vairAgya ke hisse haiM aura inakI pAlanA ke binA mana vaza meM karanA kaThina hai| hama bhojana va vibhinna vyaMjanoM ke lie kitane lAlAyita rahate haiM? rasanA kucha na kucha caTapaTA, rasIlA vyaMjana talAzatI rahatI hai| ataH anazana, UNodarI, rasaparityAga jaise tapa rasanA para niyaMtraNa ke lie haiN| jaba taka mana aMtarmukhI na bane taba taka bAhya tapa kA mahattva hai aura jaise hI mana aMtarmukhI bana jAtA hai usakA ina saba cIjoM meM rasa hI samApta ho jAtA hai aura taba tapa eka bAhyAtireka bana jAtA hai| isake viparIta (1) prAyazcitta (doSoM kA zodhana karanA) (2) vinaya (aham ko galAkara vaMdana bhAva meM AnA), (3) vaiyAvacca (sevA karanA), (4) svAdhyAya, (5) dhyAna va (6) kayotsarga ko Antarika tapa batAyA hai| svAdhyAya se Agama va AptavANI kA bodha hotA hai| usakI anubhUti dhyAna meM kI jAtI hai| mana ko ArtadhyAna va raudradhyAna tyAga kara Jain Educationa International For Personal and Private Use Only
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ 10 janavarI 2011 213 jinavANI dharmadhyAna meM lagAnA hotA hai| dhyAna meM lIna hone kA mukhya uddezya hai mana kI bhAga daur3a, caMcalatA, UhApoha khatma kara citta ko zAMta karanA, samatA ko prApta honA, samAdhi ko prApta karanA, samAdhi zabda 'sama + Adhi' se nA hai jisakA artha hai samatA kI Aya aura jaba samatA kI Avaka mana meM ho to mana meM samAdhi AtI hai| kAyotsarga taba hotA hai jaba mana deha ke prati vimukta hokara dehAtIta ho jAya / svAdhyAya va dhyAna ko sAdhanA meM itanA mahattva diyA hai ki sAdhu ko nirdeza hai ki vaha dina ke prathama prahara meM svAdhyAya kare, dvitIya prahara meM dhyAna kare tathA tIsare prahara meM AhAra kre| ataH jaina sAdhanA meM svAdhyAya va dhyAna kA pramukha sthAna hai, parantu vartamAna meM dhyAna va kAyotsarga kA kevala jikra hotA hai, AcaraNa kama / dhyAna kI vidhi dhyAna lagA kara mana ko zAMta karane kA sarala upAya hai- Ate-jAte zvAsa ko dekhanA, usI para dhyAna kendrita karanA / jaba mana ekAgra ho jAya to dhIre-dhIre zarIra ke vibhinna hissoM ko dekhanA aura vahA~ ho rahI saMvedanA ko samatA se dekhanA / mana kI Adata hai rAga yA krnaa| jaba zarIra ke vibhinna aMgoM ko dekha rahe haiM to vahA~ ho rahI saMvedanA kaisI bhI ho - sukhada yA dukhada yA na sukhada na dukhada, sabake prati binA rAgadveSa jagAye samabhAva se dekhanA hai aura isa prakAra mana ko samatA meM sthita karanA hai| yaha abhyAsa se saMbhava hai / ataH 'abhyAsa va vairAgya' samatA prApta karane kI kuMjI hai / samiti : vartamAna meM rahanA isa prakAra mana kI Adata hai bhUta yA bhaviSya meM ramaNa krnaa| vaha vartamAna meM TikatA hI nahIM / bhUta ke sukha yA duHkha bhare dinoM ko vaha yAda karegA, anyathA bhaviSya ke sunahare sapane saMjoyegA yA bhaviSya kI ciMtA kara duHkhI ho jaayegaa| parantu bhUta va bhaviSya ko chor3a vartamAna ko svIkAra kara legA aura isI meM AnaMda manAyegA to samatA va samAdhi ko prApta kara legaa| vartamAna hI sabase mahattvapUrNa hai, kyoMki jo calA gayA vaha A nahIM sakatA / aura jo abhI AyA nahIM usa para koI jora nahIM / ataH vartamAna para dhyAna denA, isI meM jInA va isakA lAbha uThA kara bhaviSya kA nirmANa karanA jJAnavAna kA kAma hai| jo vartamAna meM nahIM jItA vaha vartamAna ke sukha se to vaMcita hai hI, bhaviSya bhI bigAr3a rahA hai| vartamAna meM jo bhI kara rahe haiM use dhyAna se va smRtipUrvaka kiyA jaay| ise hI viveka kahate haiM aura dazavaikAlika sUtra ke anusAra viveka se (yatnapUrvaka) kArya karane se pApa karma kA baMdha nahIM hotA, yaha nimna sUtra se spaSTa hai - jayaM care, jaya ciTThe, jayamAse, jayaM sara / jayaM bhujato - bhAsato, pAva kammaM na baMdhai // - dazavaikAlika sUtra, 4.7 arthaH- yatna se cale, yatna se baiThe, yatna se soye, yatna se khAe aura yatna se bAta kare to pApa karma kA baMdhana nahIM hotaa| yahA~ yatna kA artha hai viveka yA dhyAna se kAma krnaa| jo bhI kAma yatna se hotA hai vaha vivekapUrNa hotA hai Jain Educationa International For Personal and Private Use Only
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ 214 | jinavANI | 10 janavarI 2011 || aura usameM kartA kA dhyAna pUrNataH lagA hai| use dhyAna hai ki vaha kyA kara rahA hai aura kyoM kara rahA hai aura karate vakta jo bhI sahI rUpa se karanA hai usakI smRti rahatI hai| yaha smRti hI bAda meM bigar3a kara 'samiti' bana gyaa| zramaNa ke lie pA~ca samiti va tIna gupti kA prAvadhAna hai aura usakA pAlana zramaNAcAra kA vizeSa aMga hai| pA~ca samiti nimna prakAra haiM1. IryA samiti (AvAgamana smRti pUrvaka karanA) 2. bhASA samiti (bhASA dhyAnapUrvaka bolanA) 3. eSaNA samiti (bhikSA dhyAnapUrvaka lAnA) 4. nikSepaNa samiti (vastra, pAtra, zAstra Adi dhyAnapUrvaka upayoga meM lenA) 5. pratiSThApanA samiti (mala-mUtra-zleSma Adi kA pratiSThApana dhyAnapUrvaka karanA) pratyeka kArya ko dhyAnapUrvaka karanA bhI dhyAna kI sAdhanA ke samAna hai| calate vakta dhyAnapUrvaka caleM to sAdhanA hai aura tejI se bAteM karate hue yA idhara-udhara dekhate hue calanA aviveka hai| IryA samiti ke lie nirdeza hai ki nIce dRSTi rakhakara, deha pramANa bhUmi dekhakara va anya kAryoM va vicAroM se mana haTAkara dhyAna se calanA caahie| anubhava karake dekheM ki yadi dhyAnapUrvaka caleM to naz2ara do gaja se jyAdA uTha hI nahIM sktii| calate vakta ciMtana va anya koI kAma na kareM to calana smRtipUrvaka yatna se hogA aura pApa kA baMdha bhI nahIM hogaa| zramaNa ke lie pA~ca mahAvrata, bAraha tapa, pA~ca samiti evaM tIna gupti kA prAvadhAna mukhya hai| tIna gupti meM mana, vacana va kAyA ko gupta karane kA nirdeza hai arthAt mana ko vyartha meM idhara-udhara jAne na deN| vacana kama se kama boleM va jo bhI boleM kisI ke lie kaSTaprada na boleN| kAyA ko bhI sAdhanA ke atirikta kisI anya kArya meM prayukta na kreN| adhyAtma meM lIna zramaNa bAhya AcAra se adhika Antarika zuddhi meM vyasta rahatA hai| Antarika zuddhi hI aMtima lakSya hai aura bAhya AcAra prArambhika bhUmikA hai jo aMtara meM jAne meM sahAyaka hai| AcAra bAharI yA UparI nirdeza hai jo sAdhaka ke lie prArambhika avasthA meM mArgadarzaka, rakSAkavaca aura lakSyaprApti meM sahAyaka hotA hai| AcAra ko dravya rUpa se pAlane kI apekSA bhAvapUrvaka pAlanA adhika mahattvapUrNa hai| apane lakSya para pahu~cane para AcAra cAritra meM parivartita ho jAtA hai| cAritra vaha hai jo sva viveka va prajJA se prakaTa hotA hai aura jisameM bAharI nirdeza kI AvazyakatA nahIM rhtii| yahI cAritra 'yathAkhyAta' cAritra kahalAtA hai jisakA artha hai jo prakaTa meM hai vaisA hI aMtaraMga meM hai, dikhAve ke lie kucha bhI nahIM hai| vahI cAritra sthAyI cAritra hai| kyoMki thopA huA AcaraNa kabhI bhI skhalita ho sakatA hai| yathAkhyAta cAritra aMtima sthiti hai aura usa para bAharI saMskAra yA Aveza kA koI asara nahIM hone vAlA hai| Antarika sAdhanA se svataH yathAkhyAta caritra kI prApti hogI aura vahI sthAyI cAritra hai| . C-1703, Lake Castle, Hiranadani Garden, Powai, Mumbai-400076 (Mh.) Jain Educationa International For Personal and Private Use Only