Book Title: Adhunik Vigyan aur Jain Manyataye
Author(s): Nandlal Jain
Publisher: Z_Ambalalji_Maharaj_Abhinandan_Granth_012038.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/210243/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ SNo-0-0--0--0--0--0--0-0--0-0-0-0---0--0-0-0-12 0 DA0 nandalAla jaina [prAdhyApaka, rasAyanazAstra vibhAga, gRha vijJAna mahAvidyAlaya, jabalapura] jJAna, yoga-sApekSa hai, vijJAna prayoga-sApekSa / vartamAna yuga prAyogika satyApana kA yuga hai| janadarzana kI AtmajJAna-sApekSa dhAraNAe~ vijJAna kI kasauTI para kasane kA eka svatantra vicAra-pradhAna prayatna prastuta lekha meM kiyA / gayA hai| 000000000000 000000000000 ta-o------ ------------------------- Adhunika vijJAna aura jaina mAnyatAe~ WILLYS STOK dhagamya ho evA dharma aura mAraparatA pAI jA AN samIcInatA ke avayava : vicAra aura parIkSaNa parIkSApradhAnI svAmI samaMtabhadra ne saMsAra ke duHkhoM se trANa dene vAle, uttama sukha ko dhAraNa karAne vAle tathA karma-mala ko dUra karane vAle samIcIna sAdhana ko dharma batalAyA hai / yadyapi sukha-duHkha aura karma-akarma ke viSaya meM buddhijIviyoM ne sAdhAraNa jana ko apane tarka-vitarkoM se sadaiva bhUla-bhUlaiyA meM DAlane kA prayAsa kiyA hai, para samaMtabhadra kii| ukta paribhASA kA vizleSaNa batAtA hai ki vibhinna guNoM se yukta samIcIna mAdhyama hI dharma hai / vastutaH samIcIna vaha hai jo muktipravaNa ho, sahaja bodhagamya ho evaM parIkSaNIya ho / pichale tIna hajAra varSoM meM vaicArika paddhati hI samIcInatA ko nirdhArita karane kA pramukha mAdhyama rahI hai| dharma aura jIvana-sambandhI vibhinna tattvoM aura prakriyAoM ke zAstrokta vivaraNoM meM paryApta satyAnveSaNa-kSamatA, sUkSma-dRSTi evaM gahana-vicAraparatA pAI jAtI hai| vAstava meM pAzcAtya vicArakoM ne jainoM ko vargIkaraNa-vizArada evaM tIkSNa bauddhika mAnA hai| vaicArika paddhati meM eka ora jahA~ jJAna kI gahanatA pAI jAtI hai, vahIM dUsarI ora kalpanA-zakti kI sUkSmatA bhI hotI hai / isa sUkSmatA kI sthUla parIkSA saMbhava nahIM rahI hai, phalataH zAstroM ko sarvocca pramANa mAnane kI pravRtti kA udaya huaa| tattvajJAna ke lie Avazyaka pramANoM meM zAstrapramANa eka pramukha avayava mAnA jAne lgaa| pichale pAMca sau varSoM meM satyAnveSaNa kA eka nayA mAdhyama sAmane AyA hai, jisameM tathyoM evaM vicAroM kA prayogoM dvArA satyApana kiyA jAtA hai / inake viSaya meM pratyakSa jJAna prApta karane ke lie sUkSmadarzI, dUradarzI evaM anya sugrAhI upakaraNoM kI sajjA kI gaI hai / vastutaH vartamAna yuga prAyogika satyApana kA yuga hI mAnA jAtA hai / isa yuga meM vaicArika paddhati kI ekamAtra satyatA para kAphI TIkA-TippaNI huI hai aura aba yaha mAnA jAne lagA hai ki vastutaH ye donoM paddhatiyA~ eka dUsare kI pUraka haiM / jahA~ vaicArika paddhati meM buddhi-cakSu hI nipuNa hote haiM, vahA~ prAyogika paddhati meM carmacakSu yA yantra-cakSu apanA karizmA pradarzita karate haiN| ye yantra-cakSu adRzya yA amUrta jagat sambandhI vicAroM kI samIcInatA kI parIkSA ke lie to prayukta kiye hI jA sakate haiN| jJAna aura darzana kA samanvaya - vAstava meM, jainadarzana meM jIva yA cetana ko jJAna-darzana dvArA abhilakSaNita karane kI bAta atyanta mahattvapUrNa hai| lekina jJAna aura darzana kI zAstrokta paribhASAyeM vyAvahArika mAnyatAoM se ekadama mela nahIM khAtI haiM / vastutaH hameM jJAna ko nirAkAra aura darzana ko sAkAra mAnanA caahie| isa dRSTi se jahA~ jJAna vaicArika paddhati ko nirUpita karatA hai vahA~ darzana prayogAtmaka paddhati ko nirUpita kregaa| phalataH vastu tattva kA jJAna ina donoM paddhatiyoM ke samanvaya COM ADI M . S. B E /mamichitremerge Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 278 | pUjya pravartaka zrI ambAlAla jI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 000000000000 ...... HzANa se prApta hotA hai / yadi zAstrokta 'jJAna' kI paribhASA hI sahI mAnI jAve, to bhI darzana bauddhika paddhati ko nirUpita karegA aura 'jJAna' prayogAtmaka paddhati ko| isa dRSTi se jainadarzana kA 'jJAna' zabda Aja ke 'vijJAna' zabda kA paryAyavAcI bana jAtA hai / lekina dharmasammata 'jJAna' ko traikAlya-prAmANikatA dI gaI hai, jo vijJAna nahIM mAnatA hai / antardvandva aura vaijJAnika kasauTI dhArmika mAnyatA ke anusAra hama avasarpiNI yuga meM cala rahe haiM aura hamArI pragati nakArAtmaka ho rahI hai / yaha tathya AdhyAtmikatA kI dRSTi se hI sahI baiThatA hai, bhautika dRSTi se to yaha yuga pragati kI sImAoM ko sparza karatA pratIta hotA hai| pichale pA~ca hajAra varSa kA itihAsa isakA sAkSI hai ki hama kaise jaMgaloM se nikalakara nagarI-jIvana meM Aye / Aja kA sAdhAraNa-jana bhI isa duvidhA meM hai ki vaha apane isa vikAsa ko pragati kahe yA avanati ? tabhI use dhyAna AtA hai-sAkAra jJAna / vAstavika jJAna to vaha hai jo prayogasiddha tathyoM ke AdhAra para kiyA jAye / hamAre zAstrokta jJAna kI prAmANikatA bhI Aja prAyogika kasauTI para khare utarane para nirbhara ho gaI hai| vastutaH jo dArzanika siddhAnta prAyogika tathyoM ke jitane hI nikaTatama hoMge, ve utane hI prAmANika mAne jAyeMge / vaijJAnika vRddhi aura prayogakalA ke vikAsa ke samaya aise bahuta se tathyoM kA patA calA jo pUrva aura pazcima ke darzanoM se mela nahIM khAte the| udAharaNArtha, 'caturbhUtamayaM-jagat' kA siddhAnta levoziye ke samaya meM pUrNata: asatya siddha ho gayA-jaba yaha patA calA ki jala tattva nahIM hai, hAiDrojana aura AksIjana kA yaugika hai / vAyu tattva nahIM hai, vaha nAiTrojana, AksIjana Adi kA mizraNa hai| agni tattva nahIM hai, vaha to rAsAyanika kriyAoM meM utpanna USmA hai / pRthvI bhI tattva nahIM hai, yaugika aura mizraNoM kA vividha prakAra kA samuccaya hai| sUrya-pRthvI kI sApekSa-gati ke viSaya meM bhI pUrva-pracalita mata bhrAmaka siddha huA hai aura aba yaha mAnA jAtA hai ki pRthvI Adi graha sUrya ke cAroM ora ghUmate haiM (jainamata ke anusAra sUrya Adi graha meru (pRthvI) ko pradakSiNA karate haiN)| ajIva se jIva kI utpatti sambandhI saMmUrchana janmavAda bhI pAzcara ke prayogoM se samApta ho gayA hai| bIsavIM sadI ke pUrvArddha meM paramANuoM kI avibhAgitva evaM avinAzitva sambandhI mAnyatAyeM bhI truTipUrNa pramANita ho gii| ina vaijJAnika tathyoM se hama isa niSkarSa para pahuMcate haiM ki prayoga-pramANita vicAra hI samIcInatA ke nidarzaka ho sakate haiM / anya vicAroM ko hameM tatkAlIna tathyoM evaM mAnyatAoM ke rUpa meM hI svIkAra karanA hogA, samIcIna jJAna ke rUpa meM nahIM / uparyukta udAharaNa prAyaH bhautika jagat se sambandhita hai jo prayogasiddha nahIM pAye gaye haiN| inase yaha niSkarSa nahIM nikAlanA cAhie ki hamAre zAstroM kA bhautika jagat-sambandhI samasta vivaraNa hI truTipUrNa hai / jainadarzana ke bahuta se siddhAnta aise haiM jo vijJAna kI kasauTI para Aja bhI khare utara rahe haiM aura saMbhavataH ve trikAlAbAdhita satya bane raheMge / vastutaH jIvana yA jagat ke do mUlabhUta pakSa hote haiM-naitika aura bhautika / dharma ke bhI do pakSa haiM-AcAra aura vicAra / naitika vicAroM kI trikAlAbAdhitatA saMbhava ho sakatI hai, para bhautika tattvoM aura AcAroM meM dezakAlAdi kI apekSA sadaiva parivartana, parivarddhana evaM rUpAntaraNa hotA rahatA hai / ina tattvoM ko trikAlAbAdhita rUpa meM satya nahIM mAnA jA sakatA / mahAvIra ke upadezoM meM avaktavyavAda, paramANu aura unakA bandha, jIvavAda Adi kucha aisI mAnyatAe~ haiM jinase hameM unakI gahana cintana zakti evaM sUkSma nirIkSaNakSamatA kA bhAna hotA hai| ye mAnyatAeM paccIsa sau varSa bAda bhI prayoga-siddha banI huI haiN| inake kAraNa hameM apanI anya mAnyatAoM ko parakhane ke lie protsAhana milatA hai| jJAna aura usakI prApti ke upAya zAstrokta mAnyatA ke anusAra jJAna do prakAra kA hotA hai-pratyakSa aura parokSa / AdhyAtmika dRSTi se to kevala AtmasApekSa jJAna hI pratyakSa mAnA jAtA hai / indriyoM evaM mana kI sahAyatA se hone vAlA jJAna parokSa kahalAtA hai / vastutaH nandIsUtra meM indriya jJAna ko bhI pratyakSa mAnA gayA hai jo laukika dRSTi se ucita hI hai| vaijJAnika dRSTi se Aja vibhinna prakAra ke sUkSma, arddhasUkSma evaM anya sUkSmadarzI, dUradarzI Adi upakaraNa bhI jJAna prApta karane meM sahAyaka ho rahe haiM / cUMki ina upakaraNoM kA zAstroM meM nagaNya ullekha milatA hai, ataH zAstra-nirmANa-kAla meM upakaraNoM ke abhAva kA anumAna sahaja ho jAtA hai| cUMki indriyA~ to sthUlagrAhI haiM, ata: sUkSma padArthoM kA jJAna mana kI sahAyatA se hI kiyA gayA hogA / kisI bhI jJAna kI prAmANikatA usake avisaMvAditva, apUrvArthagrAhitva yA grahItagrAhitva Adi guNoM ke PARAN 2808 NP Manomenatoma 3. Personalised www.iainelibrary.org Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Adhunika vijJAna aura jaina mAnyatAeM | 201 kAraNa hotI hai, jisameM pratyakSa, anumAna evaM Agama (parokSa) sahAyaka hote haiM / Aja upakaraNoM ke dvArA prastuta jJAna ke kAraNa prAcIna jJAna meM kAphI visaMvAda pratIta hone lagA hai, ataeva usakI prAmANikatA meM sandeha honA asvAbhAvika nahIM hai| zAstroM meM indriyoM dvArA jJAna kI prApti kI jo prakriyA batAI gaI hai, vaha nitAnta vaijJAnika hai / avagraha, IhA, avAya aura dhAraNA vaijJAnika paddhati meM bhI prArambha meM prayoga kiye jAte haiM / unameM vibhinna prakAra se sUkSma aura sthUla nirIkSaNa kiye jAte haiN| purAtanakAla meM prayogoM kI paramparA to nahIM rahI, para prakRti nirIkSaNa khUba hotA thA / ina nirIkSaNoM ko avagraha kahA jA sakatA hai| ina nirIkSaNoM meM niyamitatAyeM dekhanA aura anumAna karanA 'IhA' hI hai / ina niyamitatAoM ko saMkalpanA kahA jAtA hai / ina niyamitatAoM kI vyApakatA kA jJAna inheM siddhAnta yA avAya banA detA hai / jaba ye niyamitatAyeM sArvatrika hotI haiM, to ve niyama bata jAtI haiN| vijJAna kI prakriyA meM svayaM ke samAna dUsaroM ke prayoga aura nirIkSaNa bhI mahatvapUrNa hote hai| vastutaH vijJAna kI pragati kA mUla kAraNa dUsaroM ke prayogoM, nirIkSaNoM va niSkarSo kI prAmANikatA hI hai, jisake AdhAra para Age ke prayoga kiye jAte haiN| kabhI-kabhI naye prayogoM meM purAne niSkarSo kA avisaMvAditva bhI khatare meM par3a jAtA hai| phalataH naye tathyapUrNa pariNAmoM ke anurUpa niSkarSa sthira kiye jAte haiN| isa prakAra vaijJAnika prakriyA pUrva jJAna ko samucita mahattva detI huI jJAna kI mazAla ko nita naye kSitijoM meM pahuMcAtI hai| AdhyAtmika jJAna ke atirikta anya zAstra-varNita jJAna indriya aura mana kI sahAyatA se hI prApta kiyA pratIta hotA hai / upakaraNoM kI sahAyatA se indriyajJAna ke niSkarSo meM kAphI parivartana kI AvazyakatA huI hai| hama yahA~ eka sAmAnya udAharaNa le sakate haiM, indriyoM kI prApyakAritA / yaha mAnA jAtA hai ki cakSu ko chor3akara sabhI indriyoM kA jJAna prApyakAritva ke kAraNa hotA hai| vastutaH cakSu aura zrotra indriya kI sthiti lagabhaga eka-sI hai| jaise cakSu dRzya padArtha ke pAsa pahu~cakara usakA jJAna nahIM karatI, vaise hI zrotra bhI zabdotpatti ke sthAna taka pahu~cakara usakA jJAna nahIM karatA / jaise kolAhala ke samaya zabdoM ke zravaNa kI aspaSTatA hotI hai, vaise hI agaNita dRzya padArthoM kI upasthiti meM cakSu bhI yathArtha rUpa se sabhI padArtha nahIM dekha pAtI / sUkSmAntarita dUrArtha vastuoM kI cakSugrAhitA jaise bhinna-bhinna koTi kI hotI hai, vaise hI hoM kI sthiti hai jaise kAna meM zabdotpatti kAna meM vidyamAna jhilliyoM ke anurUpI kampanoM ke kAraNa hotI hai, vaise hI cakSu dvArA rUpAdi kA jJAna bhI padArtha dvArA vyavahita kiraNoM ke cAkSuSa kemare para par3ane ke bAda hI hotA hai| AMtarika kampanoM ke binA na zabda sunAI par3a sakatA hai aura vastu dvArA prakSipta prakAza kiraNoM ke binA na rUpAdi kA jJAna ho sakatA hai| isa prakAra cakSu aura zrotra kI prakriyA bilakula eka-sI hai| phira bhI, eka ko prApya kArI mAnA gayA hai aura dUsare ko apraapykaarii| isakA kAraNa spaSTa hai ki zabda ke sambandha meM kAnoM meM hone vAle kampana kiMcit anubhavagamya haiM / ve bhautika haiM, ataH indriya-grAhya haiM / rUpAdi ke jJAna meM prakAza kiraNa kA prabhAva sApekSata: sUkSmatara koTi kA hotA hai, ataH anubhava yA pratItigamya nahIM hotA / isalie ise aprApyakArI kaha diyA gayA / jJAna kI prAmANikatA kA AdhAra avisaMvAditA ko mAnA gayA hai| yaha do prakAra se A sakatI hai-- svataH aura parataH / jainadarzana kA yaha mata samIcIna lagatA hai ki jJAna kI mUla prAmANikatA parataH hI hotI hai| isake lie purAtana jJAna evaM anya srotoM se prApta niSkarSa sahAyaka hote haiM / isa tathya kA phalitArtha yaha hai ki mAnasika evaM mAtra bauddhika vicAroM ko prayoga (parataH ) saMpuSTa hone para hI prAmANikatA prApta honI caahie| jJAna aura pramANoM ke sambandha meM jaina mAnyatAyeM anya mAnyatAoM se pragatizIla avazya haiM, phira bhI unake punarmUlyAMkana kA kAma atyAvazyaka hai| Age ke pRSThoM meM prayoga saMpuSTa tathyoM ke Aloka meM kucha zAstrIya mAnyatAoM ke sambandha meM carcA kI gaI hai / saMsAra ke mUla tatva jaina mAnyatA ke anusAra saMsAra ke mUlataH sAta tattva haiM--jIva, ajIva, Asrava, bandha, saMvara, nirjarA aura mokSa / tatvoM kA yaha vargIkaraNa jIvana ke naitika vikAsa ke dRSTikoNa se kiyA gayA hai| vahI dharma kA lakSya hai / yaha vargIkaraNa vastutaH tIna mUla tattvoM ke vistAra ke kAraNa hai jIva, ajIva aura jIva-vikAsa (mokSa) / Asrava aura bandha jIva vikAsa ke bAdhaka tattva haiM aura saMvara evaM nirjarA jIva vikAsa ke sAdhaka tattva haiM / vikAsa ke sAdhaka aura bAdhaka Sha Dea ooooooooo000 files dera 000000000000 HOODFECED Lad 67kotan.org Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 000000000000 000000000000 GOODFEEDED 280 | pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja - abhinandana grantha tattvoM ke viSaya meM jainoM kI mUla mAnyatA vastutaH acarajakArI hai, lekina aisA lagatA hai ki vijJAna use siddha karatA pratIta hotA hai / mastiSka-lahariyoM ke jJAna ne karma-paramANuoM kI bhautikatA kI bAta ko siddha kara diyA hai / aba kevala isa prazna kA uttara denA hai ki ye karma paramANu kaNAtmaka haiM yA UrjAtmaka haiN| UrjA sUkSmatara hotI hai| ye paramANu hI vikAsa ke nirodhaka aura sAdhaka haiN| jIva sambandhI bhautika vargIkaraNa aura nirUpaNa vartamAna tathyoM kI tulanA meM kAphI visaMvAdI lagane lagA hai| isI prakAra ajIva ke sambandha meM bhI yaha spaSTa hai ki amUrta dravyoM kI bAta to kAphI vaijJAnika siddha huI hai, para mUrta jagat kI bAtoM meM Aja kI dRSTi se paryApta apUrNatA yA truTipUrNatA lakSita ho rahI hai / hama pahale jIva aura ajIva sambandhI mAnyatAoM para vicAra kareMge / vastu aura dravyamAna saMrakSaNa niyama jainadarzana meM vastu ko utpAda, vyaya evaM dhrauvyatva se yukta mAnA gayA hai / inameM utpAda vyaya usake parivartanazIla guNoM ko nirUpita karate haiM aura dhovyatva vastu meM vidyamAna dravya kI avinAzitA ko vyakta karatA hai| isa prakAra pratyeka vastu meM do prakAra ke guNa pAye jAte haiM / mUla dravya avinAzI yA nitya rahatA hai, usakI saMyogaviyogAdi se paryAya badalatI rahatI hai / mUla dravya kA yaha avinAzitva lomansopha aura levoziye ke dravyamAna saMrakSaNa niyama kA hI eka rUpa hai / jainadarzana kI mAnyatA ke anusAra UrjAyeM (USmA, prakAza Adi) bhI paudgalika haiM / ataH dravya ke dhrauvyatva ke antargata dravyamAna evaM UrjA -- donoM ke hI saMrakSaNa kI bAta svayameva samAhita ho jAtI hai, lekina levoziye ke niyama ina donoM ke saMyukta saMrakSaNa kI bAta AinsTIna ke UrjA-dravyamAna rUpAntaraNa- siddhAnta kI prastAvanA ke bAda hI ( bIsavIM sadI ke dvitIya dazaka meM ) AI hai / isa saMrakSaNa niyama meM bhI yahI batAyA gayA hai ki nirantara parivartanoM ke bAvajUda bhI mUla dravya ke dravyamAna aura UrjA meM koI parivartana nahIM hotA / vartamAna meM paramANavika vikhaNDana-kriyAoM evaM tIvragAmI kiraNoM kI bamabArI kI kriyAoM meM yaha dekhA gayA hai ki yUreniyama yA reDiyama Adi tattva dravya dravyAntarita hokara naye tattvoM meM pariNata ho jAte haiM / yaha tathya 'samayasAra' ke usa maMtavya se mela nahIM khAtA jisameM yaha kahA gayA hai ki pratyeka dravya apane svabhAva se hI utpanna hotA hai, dUsare dravya se utpanna nahIM ho sakatA / isake bAvajUda mI yadi dravya dhrauvyatva se hama dravyamAna (bhAra) ke dhauvyatva kA artha grahaNa kareM, to usakI avinAzitA to banI hI rahatI hai / yaha utpAda-vyaya- dhrauvyatvavAda, satkAryavAda yA kAraNa-kAryavAda kA hI eka anugata phala hai, jise vaijJAnika saMpoSaNa prApta hai / vastusvarUpa kA kAraNa - paramANuvAda jainamata meM dRzyamAna bhautika jagat ko paramANumaya evaM paudgalika mAnA hai| paramANu kI prakRti para atyanta sUkSma dRSTi se vicAra kiyA hai aura usake kAryoM para bhI vizada prakAza DAlA gayA hai / paramANu avibhAgI, avinAzI, azabda, mUrti (paMcaguNI), vivikta evaM indriya-agrAhya hote haiM / ve laghutama kaNa sadA gatizIla hote haiM / inameM bhAra evaM kaThoratA kA guNa nahIM pAyA jAtA / ina lakSaNoM meM paramANu kI viviktatA yA khokhalApana, gatizIlatA evaM mUrtikatA vaijJAnika tathyoM se siddha ho cuke haiN| yadyapi sAmAnya indriyoM se paramANu aba bhI agrAhya hai, phira bhI yAMtrika indriyoM evaM upakaraNoM se use bhalI prakAra jA~ca liyA gayA hai| aba paramANu meM avibhAjitva, avinAzitva evaM bhArahInatA nahIM mAnI jaatii| kucha lekhakoM ne yaha siddha karane kA prayAsa kiyA hai ki paramANu ke vartamAna maulika avayavoM ko jainoM kA paramANu mAnanA cAhie, lekina yaha ThIka nahIM pratIta hotA / paramANuvAda kI dhAraNAyeM IsApUrva sadiyoM meM vizva ke vibhinna konoM meM vyApta thIM aura sabhI meM indriya-agrAhya ati sUkSma dravya ko paramANu mAnA gayA hai / usa samaya isase adhika kI bAta nahIM socI jA sakatI thI / hA~ jainasammata paramANu meM kucha anya vizeSatAyeM mAnI gaI haiM jaise paramANu kA Thosa na hokara khokhalA honA aura saMkucana-prasAraguNI honA / gatizIlatA bhI aisA hI viziSTa guNa hai| paramANuoM meM zIta-uSNatA evaM snigdharukSatA unakI gatizIla prakRti ke pariNAma haiN| ye unheM vaidya ta prakRti dete haiM jo unake vividha saMyogoM kA mUla hai| paramANu ke ye guNa jaina dArzanikoM kI tIkSNa nirIkSaNa evaM cintana zakti ko prakaTa karate haiM / eka hAta Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ skaMdha nirmANa ke niyama tIna prakAra kI saMyojakatAyeM : Adhunika vijJAna aura jaina mAnyatAe~ | 281 paramANuoM ke vividha prakAra ke saMyogoM se skaMdhoM kA nirmANa hotA hai| ye skaMdha vartamAna aNu ke paryAyavAcI haiM / vastutaH paramANuoM ke atirikta bar3e skaMdhoM ke viyojana ( bheda) se bhI choTe skaMdha banate haiN| choTe skaMdhoM ke saMyojana ( saMpAta ) se bar3e skaMdha banate haiN| saMyojana aura viyojana kI isa prakriyA kI pravRtti ke viSaya meM jaina dArzanikoM ke vicAra saMyojakatA siddhAnta ke pUrNata: anurUpa haiM / paramANuoM kI prakRti vaidyata hotI hai aura apanI snigdhatA aura rUkSatA (dhanAtmakatA yA RNAtmakatA) ke kAraNa ve paraspara meM saMyoga karate haiM / isa sambandha meM tattvArtha sUtra ke pA~caveM adhyAya ke nimna sUtra atyanta mahattvapUrNa haiM (1) snigdhatvAtdhaH sarvArthasiddhi meM snigdha aura rukSatva ko vidyuta kA mUla mAnA hai| paramANuoM kA saMyoga viSama vaidyuta prakRti ke kAraNa hotA hai / (2) na jaghanyaguNAnAm -- jaghanya yA zunya vaidya ta prakRti ke paramANuoM meM baMdha nahIM hotA / Aja kI akriya gaisoM kI akriyatA jaghanya prakRti ke kAraNa hI mAnI jAtI hai| hA~, yadi inheM sakriya kara diyA jAve, to ye alpa sakriya ho sakatI haiM / (3) guNasAmye sadRzAnAM - isa sUtra ke artha ke viSaya meM vivAda hai| isake anusAra samAna vidya uta prakRti ke eka hI prakAra ke paramANuoM meM baMdha nahIM hotA / vastutaH yaha dekhA gayA hai ki hAiDrojana Adi tattvoM ke do paramANu milakara unake aNuoM kA nirmANa karate haiN| vartamAna mAnyatA ke anusAra aise saMyoga do paristhitiyoM meM hote haiM : (1) paramANuoM kA cakra yA gatizIlatA viruddha dizA meM ho aura (2) ina paramANuoM kI prakRti meM sAjhedArI kI pravRtti pAI jaave| zvetAmbara paramparA meM to barAbara vaidyuta prakRti ke do visadRza paramANuoM meM baMdha kI mAnyatA hai, lekina digambara paramparA ise nahIM mAnatI / vastutaH yaha bAta snigdha- rUkSatva ke kAraNa hone vAle baMdhasiddhAnta ke bhI pratikUla hai / (4) dvayadhikAdiguNAnAM tu--jaba tulya yA atulya jAtIya paramANuoM kI vaidya ta prakRti meM do bhAgoM kA antara hotA hai, to unameM baMdha hotA hai / yaha baMdha paryApta sthAyI hotA hai / (5) baMdhe'dhiko pAriNAmikau ca -baMdha meM adhika vidyutIya paramANu alpavidyutIya paramANuoM ko AtmasAt kara nayA padArtha banAte haiM / vastutaH naye padArtha meM na to sapheda kAle taMtuoM se bane vastra ke samAna bhinnatA pAI jAvegI aura na hI jala-sattU ke samAna ekatA pAI jAvegI kyoMki ye donoM hI udAharaNa bhautika baMdhoM ko nirUpita karate haiM, aNu-baMdha ko nhiiN| bhautika baMdha ke avayava bar3I sarala vidhiyoM se pRthak kiye jA sakate haiM, aNu-bandhoM ke avayava aNuoM ko maMjita kiye binA pRthak nahIM ho sakate / Adhunika vijJAna baMdha ke tIna prakAra mAnatA hai / vidyuta saMyogI baMdha snigdha- rUkSatva-janma baMdha kA hI paryAya hai / dvayadhikAdiguNa janya baMdha upa-sahayogI baMdha kA paryAyavAcI hai, jisameM vidya uta-guNa-yugma saMyoga kA kAraNa mAnA jAtA hai| tIsare prakAra ke baMdha ko saha-saMyojaka baMdha kahA jAtA hai| isameM samAna vidyutIya paramANuoM meM athavA visadRza paramANuoM meM eka vidyuta guNa kI sAjhedArI saMyoga kA kAraNa mAnI jAtI hai| yadi 'guNasAmye sadRzAnAM baMdho bhavati' mAnA jAye, tabhI yaha tIsare prakAra kA baMdha sahI baiThatA hai| yadi yaha na bhI mAnA jAve, to bhI Aja se bAraha sau varSa pUrva paramANuoM kI vaidyata prakRti kI kalpanA aura usake AdhAra para paramANu-saMyogoM kA nirUpaNa jaina dArzanikoM kI pracaNDa tathyAnveSaNa kSamatA kA paricAyaka hai / sthUla rUpa meM yaha batAyA gayA hai ki aNuoM kA nirmANa bheda (viyojana aura apaghaTana ), saMghAta ( saMyojana ) . aura bheda-saMghAta nAmaka tIna prakriyAoM se hotA hai| ina tInoM ko uparyukta tIna prakAra kI saMyojanatAoM ke anurUpa pradarzita kiyA gayA hai, jo tathya ko atiraMjita rUpa meM prastuta karane ke samAna hai| vastutaH isa sthUla nirmANa prakriyA meM vastuoM kI mUla prakRti kA kahIM bhI ullekha nahIM milatA / anizcAyakatA aura avaktavyavAda AinsTIna ke sApekSavAda ke siddhAnta ne jaina dArzanikoM ke anekAntavAda ko paryApta bala pradAna kiyA hai / popu 000000000000 piles 000000000000 00000000 Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 282 | pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja-abhinandana grantha 000000000000 000000000000 D PARAN LUTITION ... ... A yaha sahI hai ki anekAntavAda kI prastAvanA dArzanika kSetra meM tattva-vivecana ke lie huI thI, lekina vaha mautika jagat ke mUlarUpa kI sahI vyAkhyA prastuta karane meM sakSama hai| vijJAna aba yaha mAnatA hai ki nirapekSa kucha bhI nahIM hai, sabhI jJAna sApekSa hai| ata: sApekSatA ke lie kucha mAnaka sthira kiye jAte haiN| yaha sApekSatA sAmAnya loka-vyavahAra kI sImA ko lAMgha kara gaNitIya rUpa meM sUkSma tathyoM ke vivecana meM na kevala prayukta hI kI gaI hai, apitu isakI sahAyatA se bahuta se avyAkhyAta tattvoM kI vyAkhyA bhI kI jA cukI hai| vastutaH vaicArika paddhati se vikasita anekAntavAda bauddhoM ke zUnyavAda evaM vaijJAnikoM ke sApekSavAda se bhI zreSThatara tattvajJAnopAya hai| dRSTikoNoM yA mAnakoM kI saMkhyA itanI hai ki vastu kA svarUpa paraspara virodhI dharma-samAgama ke rUpa meM lakSita hotA hai evaM nirapekSa rUpa se use nirUpita karanA kaThina ho jAtA hai / isIlie anekAnta ke sAta maMgoM meM avaktavyatA kA samAveza huA hai| sApekSavAda para AdhArita vijJAna ne vastu ke mUla kaNa-ilaikTrAna-ke svarUpa-nirdhAraNa ke sambandha meM jitane . bhI prayoga kiye, usase usake abhilakSaNana kI jaTilatA hI bddh'ii| udAharaNArtha, pahale jahA~ use kaNa mAnA jAtA thA, vahA~ vaha taraMga mAnA jAne lgaa| usameM kaNa aura taraMga donoM ke guNa pAye jAte haiM, ataH use taraMga-kaNa kahA jAne lgaa| itane para bhI usakA abhilakSaNa nahIM kiyA jA sakA, kyoMki vaha itanA laghu hai ki usa para A~kha kI palaka mArane kA bhI prabhAva par3atA hai| usakA bhAra 10-20 grAma hai aura AkAra 10-10 se0mI0 hai| phalataH prAyogika dRSTi se usakA raMga, rUpa, sparza, sthiti Adi kucha bhI nahIM nirdhArita kiye jA sakate / ata: jarmana-vaijJAnika hIsenavarga ne anizcAyakatAvAda kI prastAvanA kI, jisake anusAra vastu kA mUla svarUpa nizcita rUpa se nahIM nirdhArita kiyA jA sakatA / jainadarzana kA avaktavyavAda isase Age jAtA hai| usake anusAra vastu ko vibhinna vivakSAoM se nirUpita kiyA jA sakatA hai lekina nirapekSa rUpa se vaha avaktavya hI hai| usakA sahI svarUpa vacanoM kI sImA meM nahIM aataa| avaktavyavAda ke viSaya meM jagat ko bahuta kama jJAna hai phira bhI isakA mahattva bhautikazAstra kI dRSTi se bahuta vyApaka hai / isa para yaha Aropa lagAyA jA sakatA hai ki eka bAra avaktavyatva ke adhyAropaNa se prayoga-saraNi kI paramparA meM nirAzAvAda A sakatA hai, lekina yaha to anizcAyakatAvAda para bhI lAgU hotA hai| vastutaH 'asti, nAsti, asti-nAsti' kI vivakSAyeM to prayoga-saraNi ko protsAhana hI detI haiM / avaktavyavAda na kevala bhautika tattvoM para hI prayukta hotA hai, naitika mUlyoM kI pratiSThA ke lie bhI isakA sAmAjika aura rASTrIya upayoga hai / vastutaH yaha sarva-dharma-samabhAva evaM udAra dRSTikoNa kA pratIka hai| yaha eka-dUsare ke prati samAdara evaM sadbhAvanA ko janma detA hai| saMsAra ke vibhinna darzanoM meM, vibhinna prakaraNoM meM, vastuoM meM paraspara virodhI dharmoM kA astitva to pratipAdita kiyA gayA hai, lekina aise sahaastitva ko jIvana meM utArane ke lie preraNA nahIM dI gaI hai / jainadarzana isa kSetra meM akelA hI dIpazikhA kA kAma karatA hai| dharmadravya aura adharmadravya ___ bIsavIM sadI kI apratyAzita vaijJAnika pragati ke yuga meM koI isa bAta kI kalpanA bhI nahIM kara sakatA ki Aja jaise vaijJAnika siddhAnta paccIsa sau varSa pUrva hI vikasita kara liye gaye the| vizva meM gati evaM sthiti ke mAdhyama ke rUpa meM dharma aura adharma dravya kI bAta isI koTi meM AtI hai| ye mAdhyama svayaM niSkriya haiM, arUpI haiM aura zAzvata haiM lekina ye vastuoM ke gamana aura sthagana meM sahAyaka hote haiN| vastutaH vaijJAnikoM ne dekhA ki dhvani Adi prAkRtika UrjAyeM kisI na kisI mAdhyama meM hI calatI haiM, zUnya meM nhiiN| lekina AkAza meM kucha U~cAI para jAne ke bAda vAyu nahIM rhtii| vaha nirvAta sthAna hai| phira vahA~ kaise inakA saMcalana hogA? isake lie eka akriya Ithara mAdhyama kI kalpanA kI gaI jo dharma dravya kA anurUpI hai| isI prakAra gurutvAkarSaNa evaM jar3atA ke siddhAnta adharma dravya ke anurUpI hai| ina dravyoM ke astitva ke lie jala-machalI aura chAyA-pathika kA dRSTAnta diyA jAtA hai jo bahuta hI upayukta hai| lekina ina dRSTAntoM se ina dravyoM ko mUrtika nahIM mAnA jaataa| ye vastuta: arUpI aura amUrta haiN| ye bAteM milara, mAikolasana, nyUTana aura AinsTIna ke vicAroM aura prayogoM se satya siddha huI haiM / yaha sahI hai ki gati mAdhyama ke rUpa meM Ithara ko jisa prakAra mAnyatA milI hai, sthiti mAdhyama ke rUpa meM gurutvAkarSaNa ko utanI spaSTa mAnyatA nahIM milI hai, phira bhI sApekSavAdI vicAradhArA ke anusAra gurutvAkarSaNa hI adharma dravya kA anurUpI ho sakatA pya . . . 00008 Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Adhunika vijJAna aura jana mAnyatAe~ | 283 000000000000 000000000000 hai / isa sambandha meM kiye jAne vAle prayoga nizcita sthiti-mAdhyama ke astitva ko pratiSThita karate haiN| vartamAna meM gati-mAdhyama ke rUpa meM prastAvita ItharavAda kvAnTama siddhAnta ke kAraNa tejohIna hotA jA rahA hai| isalie Aja kA vaijJAnika nizcita rUpa meM ina mAdhyamoM ko svIkRti dene meM apane ko asamartha pAtA hai| AkAza aura kAla dravya janadarzana meM pratipAdita chaH mUla dravyoM meM AkAza aura kAla kI bhI gaNanA hai / samasta dravyoM ko avagAhana dene vAlA AkAza dravya do prakAra kA hai-anya dravyavihIna alokAkAza aura dravya-yukta lokAkAza / tiloM meM tela ke samAna dharma-adharmAdi dravya lokAkAza meM aupacArika rUpa se vyApta rahate haiN| Adhunika vijJAna lokAkAza ko to mAnyatA detA pratIta hotA hai lekina alokAkAza ke viSaya meM usakA niSkarSa nakArAtmaka hai| prArambha meM AkAza dravya ko gati-mAdhyama ke Ithara ke samakakSa mAnane kI bAta calI thI kyoMki use bhI amUrtika hI mAnA gayA hai| lekina aba yaha spaSTa hai ki AkAza aura Ithara do alaga dravya haiN| AkAza meM Ithara vyApta rahatA hai| jaina mAnyatA ke anusAra AkAza ananta hai lekina lokAkAza sAnta hai| vijJAna ke anusAra loka prasaraNazIla hote hue bhI sAnta hai aura usake bAhara kucha nahIM hai| jaina mAnyatA meM vizva kI prasaraNazIlatA bhI samAhita nahIM hotii| lekina yadi prasaraNazIlatA kI bAta satya hai, to AkAza ke jisa kSetra meM prasaraNa hotA hai, vahI alokAkAza hogaa| isa prakAra AkAza-dravya ke sambandha meM vaijJAnika tathyoM ke Aloka meM punarvicAra kI AvazyakatA hai| vyavahAra aura nizcaya ke rUpa meM kAla bhI eka svatantra dravya mAnA gayA hai| vastuta: vastuoM ke utpAda, vyaya evaM dhauvyatva kA paricAyaka kAla hI hai| apane dainika jIvana meM hama samaya ke mahattva se paricita haiM / zAstroM ke anusAra kAla kevala sahakArI kAraNa hai, upAdAna yA nimitta nahIM / yaha svayaM akriya, aneka evaM apariNAmI hai / amUrta hone ke bAvajUda bhI lokAkAza ke pratyeka pradeza meM kAla-paramANu vidyamAna hai| eka paramANu dUsare paramANu ke samIpa jAne meM jitanA samaya letA hai, vaha kAla kA yUniTa kahalAtA hai| vastutaH kaI darzanoM aura dArzanikoM ne kAla ko svatantra dravya nahIM mAnA hai, vaha sUrya-candrAdi kI gati para AdhArita eka vyavahAra hai / bhUta, bhaviSya aura vartamAna bhI vyavahAra mAtra haiN| lekina jaina mAnyatA kAla ko UrdhvapracayI AyAma ke rUpa meM nirapekSa rUpa meM svIkRta karatI hai / cAra AyAmoM ke vizva meM cauthA AyAma kAla hI mAnA gayA hai / vaijJAnika dRSTi se kAla kI dravya rUpa meM sattA svIkAra nahIM kI jAtI, yadyapi sabhI prakAra ke vyavahAroM meM kAla ke upayoga ke binA kAma nahIM calatA / 'kAlANu' kI bAta to aura bhI jaTila pratIta hotI hai / vastutaH nizcaya kAla ko mAnyatA nahIM hai, vyavahAra kAla ko avazya hI mAnyatA prApta hai| kAla-dravya sambandhI samasta vivaraNa ke tulanAtmaka adhyayana dvArA sahI niSkarSa nikAlane kI bar3I AvazyakatA hai| yaha adhyayana isalie bhI Avazyaka hai ki zvetAmbara paramparA meM kAla dravya ke svataMtra astitva para vivAda hai| jIva-vijJAna triloka prajJapti ke anusAra caurAsI lAkha yoniyoM meM ekendriya se lekara paMcendriya taka jIva pAye jAte haiM / vijJAna sabhI yoniyoM yA sIzIja kI saMkhyA bIsa lAkha taka lA pAyA hai| kucha logoM ne spIzIja kI saMkhyA eka karor3a taka hone kA anumAna kiyA hai| isase adhika yoniyA~ vanaspatikAyikoM kI mAnI gaI haiN| jIva ko do prakAra se abhilakSaNita kiyA gayA hai-paudgalika aura apaudgalika / paudgalika lakSaNoM meM asaMkhyAta pradezikatA, gatizIlatA, parivartanazIlatA, dehaparimANakatA, karma-baMdha aura nAnAtva samAhita hai / abhautika lakSaNoM meM avinAzitva, amUrtatva aura caitanya kA samAveza hai| Adhunika vijJAna sabhI mautika lakSaNoM ko svIkAra karatA hai aura vaha to caitanya ko bhI bhautika hI mAnatA pratIta hotA hai| usakA kAraNa yaha hai ki rUsa, amarIkA, briTena aura iTalI ke vaijJAnikoM ne prayogazAlAoM meM jIvita kozikAoM kA saMzleSaNa kara liyA hai aura unake vikAsa va vinAza kI sArI prakriyA kA sUkSma nirIkSaNa kiyA hai| parakhanalI meM taiyAra kiye jAne vAle jIvoM se bhI caitanya kI bhautikatA satyApita hotI dikhatI hai / vastutaH aisA pratIta hotA hai jaise caitanya eka prakAra kI krAntika UrjA ho jo jIvana kI jaTila saMracanA ke phalasvarUpa utpanna hotI ho / jIvana kI prakriyA agaNita bhautika evaM rAsAyanika prakriyAoM SNACEvedesi sthAna Jain Education intematonat Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 284 | pUjya pravartaka zrI ambAlAlajI mahArAja-abhinandana grantha .. 000000000000 000000000000 0000400 kA samuccaya hai jinameM Avazyaka UrjA utpanna hotI hai / bahuta se vaijJAnika apane dvArA anveSita ina tathyoM para svayaM bhI stabdha haiM, kyoMki unheM caitanya kI bhautikatA para vizvAsa nahIM ho pA rahA hai| yahI nahIM, caitanya kA amUrta astitva pramANita karane ke lie amarIkA ne eka karor3a rupayoM ke puraskAra kI ghoSaNA bhI abhI hAla meM kI hai| caitanya bhautika ho yA abhautika, lekina vaha jIvana kA eka lakSaNa mAnA jAtA hai / caitanya kA vikAsa kramika hotA hai aura mAnava sabase unnata cetana prANI hai| caudaha kulakaroM kA prakaraNa par3hane para yaha jJAta hotA hai ki saMsAra meM jIvana kramazaH vikasita huA hai| paristhitiyoM ke anurUpa vibhinna prakAra ke prANiyoM ne bhUtala para avatAra pAyA hai| vijJAniyoM kA vikAsavAdI siddhAnta bhI yahI pradarzita karatA hai / jaina-granthoM meM nirUpita prANoM aura paryAptiyoM kA svarUpa bhI vikAsavAda se mela khAtA hai / paMcendriya jIvoM ko samanaska aura amanaska ke rUpa meM do prakAra kA batAyA jAtA hai / vastuta: mana mastiSka . kA kArya hai / yaha dekhA gayA hai ki prAyaH ekendriya jIvoM ke mana nahIM hotA, lekina anya jIvoM meM vibhinna avasthAoM meM mastiSka pAyA jAtA hai / phalataH vikalendriya evaM paMcendriya sabhI jIva samanaska hote haiM, kevala ekendriya hI asaMjJI aura amanaska hote haiM / vastutaH vaijJAnika yaha mAnate haiM ki iMdriya aura mana kA vikAsa yugapat hI hotA hai| jina jIvoM kI iMdriyA~ jitanI hI vikasita hoMgI, unakA mana bhI utanA hI vikasita hogaa| jIvoM kI Ayu ke viSaya meM zAstroM meM bahuta carcA kI gaI hai| pratyeka jIva Ayu pUrNa hone para mRtyu ko prApta hotA hai / vastutaH yaha jIva kI mRtyu nahIM, apitu zarIra kA nAza hai| jainadarzana ke anusAra jIva to anAdi ananta hai / zarIra dhAraNa ke kAraNa usameM paryAyAntara mAtra hote rahate haiN| vaijJAnika loga abhI taka jIvana ko sAdi aura sAMta mAnate rahe haiN| lekina AnuvaMzikatA kI samasyA ne usako parezAna kara rakhA thaa| navIna anusaMdhAnoM se patA calA hai ki jIvana tattva kI kucha kozikAyeM prajanana-prakriyA meM agalI pIr3hI ko bIja rUpa meM milatI haiM / ye uttarottara vikasita hokara uttarottara pIr3hiyoM meM bhI jAtI haiN| kyA ina sthAnAntaraNIya kozikAoM ko jainamata meM varNita sUkSma-saMskArI karma-paramANu mAnA jA sakatA hai ? karma-paramANu bhI kozikAoM ke samAna paudgalika hote haiM / zAstroM meM inheM indriya agrAhI hone se adRzya evaM ati sUkSma kahA gayA hai lekina sUkSmadarziyoM se inheM dekhA jA sakatA hai yA nahIM, yaha vicAraNIya hai aura kozikAyeM to dRzya haiM / yadi karma-paramANuoM ko taraMga-kaNikatA kI sImA meM rakhA jAve, to uttejanazIlatA ke kAraNa hone vAle parispanda jIva ke sAtha saMyoga-viyoga kA kAraNa bana sakate haiM / vijJAna ke anusAra atIndriya jJAna ukta kozikAoM ke phalasvarUpa hI sambhava hotA hai / phalataH sAdhAraNa zarIra kI tulanA meM AnuvaMzika zarIra dIrghakAlika hotA hai lekina yaha dIrghakAla anaMta nahIM hai / jainadarzana kA nItizAstra prAyaH sabhI vidvAna yaha mAnate haiM ki dharmoM kA pramukha lakSya jIvana meM naitika guNoM kA vistAra karanA hai| ina guNoM se hI vyaktitva kA pUrNa vikAsa hotA hai aura uttama sakha prApta hotA hai| dharma ko samagra jIvana ke samasta aMgoM kI paddhati mAnane ke kAraNa dharmAnuyAyiyoM ke jIvana meM paryApta durUhatA A gaI hai| jIvana ke sabhI aMgoM meM bIja rUpa meM dharma sUtra piroyA rahe, yaha bAta sahI hai, para jIvana gauNa ho jAve aura dharma pramukha ho jAve, yaha mAnakara calanA saMsArI jIvoM ke lie bar3I samasyA rahI hai| yaha sahI hai ki jIvana ke zubhopayoga ke lie hI dharma kA mahattva hai| bhUgola-khagola Adi ke jJAna kA dharma se pratyakSa sambandha nahIM hai| zubhopayoga ke lie jahA~ eka ora vicAroM kI uttamatA evaM sArvamaumikatA apekSita hai, vahIM dUsarI ora tadanurUpa pravartana bhI usase adhika mahattvapUrNa hai| phalataH dharma kA prathama lakSya sva yA vyakti hI hai| jo apane vikAsa se anya vyaktiyoM yA samAja ko vikasita karane meM sahAyaka hotA hai / saMpuSTa vicAra hI kriyA ko prerita karate haiN| phalataH naitika jIvana kI AdhArazilA ke rUpa meM bauddhika vicAra-saraNi hI pramukha hai| isa vicAra-saraNi ke kSetra meM jainadarzana kA anUThA sthAna hai, ise vizva ke vibhinna dArzanikoM ne bhI svIkRta kiyA hai| yaha atyaMta yuktiyukta aura manovaijJAnika hai / isameM paryApta samIcInatA hai| jainadharma kA sarvodayI bhavya prAsAda ahiMsA, anekAnta aura aparigraha ke zaktizAlI stambhoM para khar3A kiyA gayA hai, jo gaNitIya rUpa meM nimna prakAra vyakta kiyA jA sakatA hai 2008 0908 Llein Education International SEN meaEARS Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Adhunika vijJAna aura jaina mAnyatAeM | 285 000000000000 uttama jIvana =ahiMsA+anekAnta+aparigraha-a isa sUtra kA phalitArtha yaha hai ki jIvana ke tIna kAryakArI aMga haiM-mana, vacana aura kaayaa| ina tInoM kI ekarUpa pariNati sArthaka jIvana pradAna karatI hai| vicAroM meM ahiMsA, vacanoM meM paraspara virodhI samAgama kI vANI aura kriyAoM meM svAvalambanamUlaka samucita rUpa se niyantrita pravRttiyA~, eka dUsare kI pUraka aura saMsAdhaka haiN| ina tInoM se jIvana meM jo pUrNatA AtI hai, vaha inake yoga ke barAbara nahIM, apitu guNanaphala ke barAbara hotI hai, kyoMki pUrNatA sAmAnya yoga se kaI guNI hotI hai| jainadharma kA karmavAda mana, vacana, kAya ko pravRttiyoM para hI AdhArita hai| ina pravRttiyoM se jo parispanda hote haiM, unase karma-paramANuoM kA Asrava va baMdha hotA hai / iMdriya, kaSAya aura avratoM se utpanna hone vAlI darzana sparzanAdi paccIsa prakAra kI pravRttiyA~ hI saMsAra ke zubhAzubha rUpoM ko pradarzita karatI haiN| azubha pravRttiyoM ko kama karane yA niyaMtrita karane ke liye ahiMsA Adi vratoM evaM bAhya evaM Abhyantara tapoM kI prakriyA apanAI jAtI haiM / vastuta ye prakriyAyeM zarIra zuddhi ke mAdhyama se bhAva zuddhi karatI haiM aura jIvana meM udAratA evaM samatA ke bhAva vikasita karatI haiN| 'tattvArthasUtra' ke antima pAMca adhyAyoM meM jIvana ke naitika vikAsa ke bAdhaka evaM sAdhaka kAraNoM kA sAMgopAMga vivaraNa dekhakara sahaja hI patA calatA hai ki jainadarzana meM isa prakriyA ko kitane sUkSmatama dharAtala se vicAra kara vyakta kiyA gayA hai| isa vivaraNa meM bhakti, jJAna evaM karma kI triveNI ke saMgama meM vyakti snAna karatA hai aura jIvana ko kRtakRtya banAtA hai| jIvana ke naitika vikAsa meM karmavAda vyakti ko svAvalambI banAtA hai aura anekAMtavAda use udAra aura sarvadharma-samabhAvI banAtA hai| aparigrahavAda vyakti ko isa prakAra ke pravartanoM ke lie prerita karatA hai jo samAja ke sukha, samRddhi va vikAsa ke hita meM hoN| apanI AvazyakatAoM ko samAja ke stara ke anurUpa sImita rakhanA hI saccA aparigrahavAda hai| isa prakAra jainadharma kI vicAra-saraNi vyakti ke sarvatomukhI vikAsa ko pratibimbita karatI hai jisase abhinavatama siddhAntoM ke darzana hote haiN| vastutaH vizva saMgha kA Adarza lakSya inhIM tIna akAroM para AdhArita hai| naye cintana kI AvazyakatA yaha prazna svAbhAvika hai ki aise zreSThatara vicAra-saraNi se anusyUta dharma ke aMga ke rUpa meM una bAtoM kA sAmaMjasya kaise hotA hai jo prayogasiddha nahIM bana sakI haiN| isake uttara meM yaha kahA jA sakatA hai ki dharma-granthoM meM naitika vicAra aura prakriyAoM ke atirikta jina anya bAtoM kA vivaraNa hai, usakA samAveza dharma kI pratiSThA evaM mahattva ko bar3hAne ke lie kiyA gayA hogA / vaijJAnika yuga meM dhArmika AsthA ko dRr3ha banAne evaM mAnava ko naitika mUlyoM ke prati jAgarUka banAye rakhane ke lie yaha nitAnta Avazyaka hai ki isa bAta ko spaSTa rUpa se kahA jAve ki naitika prakriyA ke atirikta anya carcAyeM dharma kI aMga nahIM haiM / ve kevala tatkAlIna jJAna ko pradarzita karatI haiM aura prasaMgavaza hI dharmagranthoM kA aMga bana gaI haiM / Aja Adhunika pariveza meM dharmagranthoM ke vivecana kI AvazyakatA hai, jinameM jIvana-vikAsa ke siddhAntoM kA nirUpaNa ho / aisA hone para hI Aja ke vyakti aura samAja meM dharma ke prati abhiruci utpanna ho skegii| NUARY ....... noTa-lekha meM cacita sabhI praznoM evaM vicAroM se sampAdaka maNDala kA sahamata honA Avazyaka nahIM hai / svatantra cintana ke kSetra meM lekhaka kA AhvAna mananIya hai| m SBLE 3wwwjalimelibrary.org