Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ Adhanika sandarbha meM jaina-darzana ke punarmalyAMkana kI dizAeM DaoN0 dayAnanda bhArgava 1. paramparA mAnatI hai ki mahAvIra ne apanA upadeza tripadI meM diyA-(1) padArtha utpanna hote haiM, (2) naSTa hote haiM tathA (3) dhruva rahate haiN| isI tripadI ko lekara tattvArthasUtra meM sat kI paribhASA dI gaI ki sat utpAda-vyaya-dhruva yukta hotA hai-utpAdavyayadhrauvyayuktaM sat / yadi dharma-darzana ko sadabhimukha honA ho asadabhimukha nahIM to dharma-darzana ko kevala dhruva na hokara pariNamanazIla bhI honA hogA-yaha svataH phalita hotA hai| 2. isa deza meM eka paramparA sat ko kUTastha rUpa mAnatI hai; vaha paramparA yadi dharma ke siddhAntoM ko bhI sanAtana mAne to Azcarya kI bAta nahIM hai yadyapi usa paramparA meM bhI satayuga, tretA, dvApara tathA kaliyuga ke pRthak-pRthak dharma batalAkara yaha iMgita spaSTa kara diyA hai ki dharma ko yugAnurUpa parivartana karanA hotA hai| kintu jo paramparA sat kA svarUpa hI 'kUTasthatA' tathA 'pariNamanazIlatA' donoM kA sammizriNa mAnatI ho to vaha paramparA bhI yadi dharma ke siddhAntoM ke kUTastha hI hone kA dAvA kare to Azcarya kI bAta hai| 3. niSkarSarUpa meM yaha kahA jA sakatA hai ki yadi kahA jAye ki dharmadarzana ke siddhAntoM meM dravya, kSetra, kAla, bhAva kI apekSA sadA parivartana kI guMjAiza banI rahatI hai to yaha niyama mahAvIra kI mUla bhAvanA ke sarvathA anurUpa hI hogaa| isake viparIta yaha mAnanA ki dharmadarzana kA svarUpa amuka vyakti dvArA idamitthamtayA sadA sarvadA ke liye antima rUpa meM nirdhArita kara diyA gayA hai aura usameM kisI bhI prakAra ke parivartana kI guMjAiza nahIM hai -dharmadarzana ko svayaM mahAvIra dvArA dI gayI sat kI paribhASA se bAhara nikAla denA hai; dharmadarzana ko asat athavA jar3a banA denA hai| 4. Aja sabhI dharmoM meM-aura jainadharma bhI unameM zAmila hai-apane-apane dharmoM ko vaijJAnika siddha karane kI hor3a sI lagI huI hai| dharma ko vaijJAnika kahane kA kyA abhiprAya hai? koI vaijJAnika Aja yaha ghoSaNA nahIM karegA ki amuka vijJAna ke siddhAntoM ko amuka vaijJAnika ne antima rUpa de diyA hai aura aba isa sambandha meM kevala usa vaijJAnika ke vacanoM kI vyAkhyA kI jA sakatI hai kintu kisI navIna siddhAnta kA pratipAdana nahIM kiyA jA sakatA / kintu sabhI dharma isa prakAra ke Azaya kI ghoSaNA karate haiM ki amuka vyakti dvArA yA amuka grantha meM usa dharma ke siddhAnta idamitthamtayA antima rUpa meM pratipAdita kiye jA cuke haiM aura una siddhAntoM meM aba kisI prakAra ke parivartana kI guMjAiza nahIM hai| kama-se-kama aise dharmoM ko vaijJAnika hone kA dAvA to nahIM karanA caahiye| 5. vaijJAnika kI paddhati aisI hai ki usameM navIna udbhAvanA ke dvAra sadA khule haiM / dharmadarzana kI paddhati aisI hai ki navIna udbhAvanA ko bhI kisI purAne vyakti yA grantha ke nAma para hI calAyA jA sakatA hai| navIna udbhAvanA kI bhI dharmadarzana meM 'navInatA' svIkAra nahIM kI jA sktii| 'navInatA' kA dharmadarzana ke kSetra meM artha hai 'aprAmANikatA' kintu vijJAna ke kSetra meM 'navInatA' kA artha hai 'mauliktaa'| isalie dharmadarzana ke kSetra meM isa prakAra kA UhApoha bahuta huA hai ki amuka siddhAnta prAcIna zAstrasammata hai yA nhiiN| kisI siddhAnta kI prAmANikatA isI meM nihita hai ki vaha prAcIna zAstrAnukUla ho / isa kAraNa prAcIna zAstroM kI vyAkhyA meM tor3amaror3a bhI bahuta kI gayI hai tAki sabhI navIna siddhAnta prAcInazAstrAnukUla siddha kiye jA skeN| merI dRSTi meM yaha eka prakAra se satya kA apalApa hI hai| 6. yadi dharmadarzana ke siddhAntoM kI parivartanazIlatA mukta mana se svIkAra kara lI jAye to prAcIna zAstroM meM tor3a-maror3a karane kI AvazyakatA samApta ho jaayegii| saMsAra ke pratyeka padArtha kI parivartanazIlatA svIkAra karane vAlA jainadarzana siddhAntoM ko kUTastha na mAnane meM pahala kara sakatA hai| kisI siddhAnta ke satya yA asatya hone kA nirNaya usa siddhAnta ke vizleSaNa para AdhArita na mAnakara isa tathya para AdhArita mAnA jAtA hai ki vaha siddhAnta amuka grantha meM yA amuka vyakti dvArA pratipAdita hai yA nhiiN| vidvAnoM ko vicAra karanA hogA ki yaha praNAlI dharmadarzana ke vikAsa meM sAdhaka hai yA bAdhaka / 7. dharmadarzana kI eka mAnyatA hai ki satya kA sAkSAtkAra eka atilaukika ghaTanA hai| satya kI abhivyakti yA to apauruSeya granthoM AcAryaratna zrI dezabhUSaNa jI mahArAja abhinandana grantha
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ meM hotI hai yA vaha satya Izvara kI ora se kisI viziSTa vyakti ko prApta hotA hai yA koI viziSTa vyakti usa satya ko samAdhi ke kSaNoM meM prApta karake sarvajJa ho jAtA hai| apauruSeya, IzvarIya yA sarvajJakathita satya pUrNa antima tathA atarkya hai| jainadharma satya ko sarvajJoM kI vANI meM nihita mAnatA hai aura kyoMki jainadharma kA AdhAra sarvazoM kI vANI hai isaliye jaina granthoM meM savaMza kA pratipAdana pUrNa balapUrvaka kiyA gayA hai / 8. AcArAMga kA prathama zrutaskandha upalabdha jainAgamoM kA prAcInatama aMza mAnA jAtA hai| isa grantha meM mahAvIra kI jIvanI tathA unake upadeza saMgRhIta haiN| isa grantha ke anuzIlana se kahIM bhI aisA saMketa nahIM milatA ki mahAvIra sarvajJa hoM na hI kahIM mahAvIra ke avadhijJAna yA mana:paryayajJAna kA ullekha hai / jIvana ke adhyayana se mahAvIra kucha satyoM kA udghATana karate haiM kintu ina satyoM kA sAkSAt unheM kisI alaukika zakti se huA ho, isakA koI ullekha nahIM / isase yaha sandeha utpanna hotA hai ki kyA sarvajJatA kI bAta mUlataH mahAvIra kI vANI meM thii| 'jo eka ko jAnatA hai vaha sabako jAnatA hai tathA jo sabako jAnatA hai vaha eka ko jAnatA hai' - aise vAkya AcArAMga meM upalabdha hote haiM kintu unake AdhAra para mahAvIra tInoM lokoM ke samasta padArthoM kI samasta paryAyoM ko jAnate the--yaha nirNaya nahIM liyA jA sakatA / prophesara danasukhabhAI mAlavaNiyA ne eka lekha ujjaina kI akhila bhAratIya prAcyavidyA pariSad meM prastuta kiyA thA jisameM yaha abhimata vyakta kiyA thA ki sarvajJatA kI avadhAraNA paravartI hai mahAvIra kI nahIM / 6. sabhI bhAratIya darzanoM ke sAmane apane-apane AgamoM ko prAmANika siddha karane kA prazna thA / naiyAyika ne kahA ki veda meM dRSTa viSaya AyurvedAdi sambandhI niyamoM kI prAmANikatA se adRSTa jyotiSTomAdi sambandhI niyamoM kI prAmANikatA kA anumAna kiyA jA sakatA hai| yahI tarka AcArya hemacandra ne pramANamImAMsA meM jainAgamoM kI prAmANikatA siddha karane ke liye diyA hai ki jyotipAdidRSTa viSayoM ke niyamoM kI satyatA se jainAgamoM kI prAmANikatA siddha hotI hai| yaha saba prayatna AgamoM ko acUka siddha karane kA hai / 10. isI dizA meM Adhunika kAla meM jainAgamoM meM upalabdha bhautikI, rasAyanazAstra tathA gaNita sambandhI mAnyatAoM kA vivaraNa dekara jainAgamoM ko pratiSThita karane kA prayatna kiyA gayA hai| jainAgamoM meM bhautika vijJAna ke sambandha meM kucha tathya milate haiM isameM kisI ko matabheda nahIM hai kintu yadi hama una tathyoM ko isa rUpa meM rakheM ki mAno Adhunika kAla ke vijJAna kI samasta upalabdhi jainAgamoM meM pahale se hI prApta thI, to yaha vicAraNIya bAta hai| vijJAna kA apanA itihAsa hai| usa itihAsa meM vijJAna kA nirantara vikAsa huA hai| jainAgamoM meM usa samaya kI apekSA se kucha vaijJAnika tathyoM kA udghATana huA yaha aitihAsika dRSTi se mahattva kA hai kintu isa tathya ko AMkhoM se ojhala nahIM kiyA jA sakatA ki Aja hama vijJAna ke kSetra meM jainAgamoM ke kAla kI apekSA bahuta Age bar3ha cuke haiM aura isa bAta meM koI parezAnI nahIM honI cAhie ki jainAgamoM kI yA kisI bhI anya zAstra kI koI bAta Aja ke vijJAna se mithyA siddha ho jAye / kintu AgamoM meM sarvajJa kI vANI kA saMgraha mAnane vAlA vyakti aisI sambhAvanA svIkAra nahIM karegA / 11. 'vastu anantadharmAtmaka hai'-- yaha anekAnta kI maulika ghoSaNA hai| anantakarmoM ke sAgara ko sAnta AgamoM kI gAgara meM banda karane kA Agraha kahAM taka ucita hai ? svayaM Agama bhI yaha mAnate haiM ki jitanA satya bhagavAn ko jJAta hai usakA bahuta thor3A bhAga AgamoM meM kahA gayA hai| aisI sthiti meM yadi koI aisI bAta kahI jAtI hai jo yuktiyukta hai kintu AgamoM meM upalabdha nahIM hai to usake mAnane meM Apatti nahIM honI caahiye| yadi satya ko dekhane kI ananta dRSTiyAM svIkAra kI jAtI haiM, to satya ke kisI anudghATita pakSa ke udghATana kI sambhAvanA sadA banI rahegI / anekAnta ko virodhiyoM dvArA nirantara sandehavAda ke rUpa meM rakhA gayA hai| jainAcAryoM ne balapUrvaka isa Aropa kA khaNDana kiyA / kintu isa zAstrArtha meM hama yaha bhUla jAte haiM ki jJAna ke vikAsa kA mUla bhI sandeha hI hai| pRthvI ko kendra meM mAnakara sabhI grahoM ko isake cAroM ora cakkara lagAne kA jiosenTrika (goocentric) siddhAnta thA usameM sandeha ne isa haTrika (heleocentric) siddhAnta ko janma diyA ki sUrya kendra meM hai tathA pRthvI sameta sabhI graha usakA cakkara lagAte haiN| vijJAna kA itihAsa isa prakAra ke udAharaNoM se bharA par3A hai| kisI jJAna ko antima mAnane para isa prakAra ke vikAsa kI sambhAvanA hI samApta ho jAtI hai| upaniSad ke jina RSiyoM ne yajJa kI sArthakatA para praznavAcaka cihna lagAyA ve hI brahmavAda kI sthApanA kara sake / vastutaH sandeha vahIM heya hai jahAM vaha hameM niSkriya merI banA de, kintu jahAM sthApita mAnyatA meM sandeha navIna sthApanA kI ora le jAye vahAM sandeha kA svAgata hI karanA cAhiye / anekAnta, dRSTi meM, satya ko eka sthira jar3a tathya na mAnakara sApekSa tarala gatizIla vastu mAnatA hai| jJAna ke kramika vikAsa ke liye yahI eka mAtra gatizIla mArga hai| 12. jo darzana satya ko ekAntika mAnate haiM tathA yaha mAnate haiM ki vastu meM paraspara virodhI-dharma nahIM raha sakate, unake lie na to zAstrokta kathana ke atirikta koI kathana kiyA jA sakatA hai na zAstrokta kathana ke virodhI kathana ke satya hone kI sambhAvanA hai| kintu yadi anekAntavAdI bhI yahI mAne to jJAna ke prati dRSTikoNa meM ekAntavAdI aura anekAntavAdI ke bIca kA antara hI nahIM raha jaayegaa| zAstra ke prati yadihAsti tadanyatra yannehAsti na tat kvacit vAlA dRSTikoNa anekAntavAda kI mUla dRSTi se mela nahIM khaataa| yadi jaina manISI ise hRdayaGgama kara sakeM to jaina dharmadarzana kA gatirodha samApta ho sakatA hai tathA darzana eka jIvita vidyA bana sakatI hai / jaina tatva cintana : Adhunika saMdarbha 37
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ 13. satya ke nitya-nUtana pakSa udghATita karane meM tatpara vyakti tathA samAja ko jAgarUka tathA sRjanazIla rahanA hotA hai kintu purAne satya ko doharAne mAtra meM na jAgarUkatA apekSita hai na sRjanazIlatA / darzana kI sthiti Aja purAne satya ko doharAne mAtra kI hai| isa lie darzana deza kI pratibhAoM ko AkRSTa nahIM kara pA rahA / yaha sthiti darzana sahita sabhI prAcya-vidyAoM kI hai| jo satya ko jitanI hI nayI se nayI apekSAoM se dekha sakegA vaha satya kI utanI hI anekAntAtmakatA ko ujAgara kara paayegaa| isake lie satata bauddhika gatizIlatA Avazyaka hai| 14. jaina darzana mAnava kI garimA kA udghoSaka hai, zrama kA pratiSThApaka hai tathA samatA kA samarthaka hai| isake sAtha hI ahiMsA aura aparigraha kA yugala usakI AcAra-mImAMsA kA jAgarUka praharI hai| mAna, mAyA, krodha tathA lobha para vijaya usakA lakSya hai| mana, vacana tathA kAyA kA saMyama usa lakSya kI prApti kA sAdhana hai / ye jaina darzana ke kucha aise pakSa haiM jinheM sanAtana kahA jA sakatA hai| yaha dharma kA kUTastha pakSa hai, zeSa aMza bahuta kucha parivartanazIla haiN| 15. Upara hamane AcArAGga kA ullekha kiyaa| AcArAGga meM na devI-devatAoM kA ullekha hai, na svarga-naraka kA, na yakSa, gandharva kinnaroM kA, na mahAvIra ke kinhIM atizayoM kA, na avadhijJAna kA, na manaHparyaya jJAna kA, na kevala jJAna kaa| isakI carcA maiMne eka svatantra nibandha meM kI hai| paravartI jaina sAhitya meM ye saba atilaukika tattva samAviSTa ho gaye / zAyada inakA samAveza yuga kI mAMga rahI hogii| kintu kyA inheM dharma kA zAzvata pakSa mAnakara Aja bhI inakA pratipAdana karate rahanA Avazyaka hai ? mahAvIra jaise sAdhaka ke mAnavIya rUpa kA devIkaraNa kara dene se Aja unakA svarUpa ujjvala hotA hai yA dhUmila-yaha vicAraNIya hai| 16. jaina dharma janmanA zreSThatA ke pratipAdana kA virodhI rahA / yahI usake varNavyavasthA ke virodha kA AdhAra thA-kammuNA bamhoNo hoI kammuNA hoI khttio| kintu usI jaina dharma kI paramparA ne yaha ghoSaNA kara dI ki tIrthakara kevala eka varNa vizeSa-kSatriyavarNa--meM bhI eka vargavizeSa---rAjavarga---meM hI utpanna ho sakate haiN| yahI nahIM, eka paramparA ke anusAra mahAvIra kA janma brAhmaNa kula meM isalie nahIM sambhava ho sakA ki brAhmaNa kA vaMza nIcagotra hai aura eka tIrthaGkara nIcagotra meM utpanna ho nahIM skte| samajha meM nahIM AtA ki janmanA kisI kI uccatA tathA nIcatA kA virodha karane vAlI paramparA meM yaha mAnyatA kaise prazraya pA sakI / vastuta: mAnavasvabhAva vaMzaparamparA ko bhI mahattva detA hI hai ataH janma kI apekSA puruSArtha ko hI zreSThatA kA siddhAntata: AdhAra mAnane para bhI anajAne meM jaina-paramparA janma ko mahattva de hI baitthii| kintu ise dharma kA zAzvata rUpa mAna lenA ThIka na hogaa| eka bAra isa paramparA ke pratiSThita ho jAne para yaha sambhava hai ki tIrthakaroM meM kucha aise vyakti bhI-jo vastutaH rAjavaMza se na hoM-.--rAjavaMza se jor3a diye gaye hoN| isI prakAra paramparA ke anusAra sabhI tIrthakara sundara haiM / saMyamI vyakti kA AdhyAtmika saundarya hotA hai-yaha satya hai kintu unakI nAka capaTI na hotI ho yA usake adhara moTe na ho sakeM yA usakA varNa kAlA na ho--aisA koI niyama nhiiN| rAjakumAra---artha aura kAma kA paryAya hai| usake saMyama ko eka sAmAnya vyakti ke saMyama kI apekSA adhika mahattva dekara tIrthaGkara aura kevalI ke bIca jo bhedaka rekhA khIMcI gayI hai usase parokSa meM bhoga ko mUlya milatA hai aura prajAtantra tathA samAjavAda ke isa yuga meM sAmAnya vyakti kA mahattva kama hotA hai| 17. rAjakumAra hI tIrthaGkara ho sakatA hai yaha ghoSaNA sAhitya kSetra kI isa ghoSaNA kI pratidhvani hai ki rAjA hI nATaka kA nAyaka ho sakatA hai| lekina Aja kA yuga rAjA rAniyoM kA nahIM, premacanda ke horI aura dhaniyA kA yuga hai / aparigraha ko mahattva dene vAlA darzana tIrthaGkara banane ke lie rAjakumAra hone kI zarta lagAye-- yaha sAmantavAdI yuga kA hI prabhAva kahA jaayegaa| isI prabhAva ke adhIna brahmacarya kI mahimA gAne vAle darzana ne apane mahApuruSoM---zalAkApuruSoM ke anekAneka sahasra rAniyoM kI kalpanA kii| ye saba dhAraNAyeM dharma kI samasAmayika vyAkhyA haiM jo kadAcit dharma ke mUlabhUta rUpa se mela nahIM khaatii| 18. jaina dharma ke kSetra meM eka vizeSa cintanIya viSaya hai-samAjadarzana / jaina darzana kA prAdurbhAva eka vyaktiniSTha darzana ke rUpa meM huA yA sambhava hai ki progaitihAsika kAla meM usakA koI sAmAjika pakSa bhI rahA ho kyoMki paramparA mAnatI hai ki RSabhadeva ne asi, masi, kRSi kI bhI vyavasthA dI thii| kintu Aja jaina dharma ke jo siddhAnta upalabdha hote haiM unase koI vyavasthita samAja kI rUparekhA sAmane nahIM aatii| kisI vyaktigata AcAramImAMsA ke samAjopayogI pakSa ho sakate haiM kintu isa kAraNa usa AcAra mImAMsA ko samAja darzana nahIM kahA jA sktaa| isa abhAva kI pUrti ke aneka prayatna hue haiM kintu aneka samasyAoM kA samAdhAna abhI zeSa hai| 16. ina samasyAoM meM eka samasyA kA ullekha yahAM isalie kiyA jA rahA hai ki vaha Aja kI pramukha samasyA hai| samAjavAda sabako vikAsa kA samAna avasara denA cAhatA hai / pUMjIvAdI vyavasthA meM eka varga-vizeSa dhana ke bala para apane lie kucha vizeSa suvidhA juTA letA hai| ina donoM vicAradhArAoM ke bIca jo saMgharSa hai samAjavAda usakA anta karane ke lie hiMsA kA bhI prazraya anucita nahIM maantaa| dhanI samAja kA zoSaNa karake dhana ekatrita karatA hai yaha anyAya hai| isa anyAya ke viruddha hiMsaka krAnti kI jA sakatI hai--yaha samAjavAda kA mata hai| karmavAdI garIba amIra kA bheda karmakRta mAnatA hai manuSyakRta nahIM--kama se kama sAmAnya dhAraNA yahI hai| samAjavAda samatA tathA nyAya kI sthApanA ke sAmUhika lakSya ke lie hiMsA ko anucita nahIM mAnatA / aparigrahavAda kA siddhAnta samAja kI Arthika viSamatA ko samApta nahIM AcAryaratta zrI dezabhUSaNa jI mahArAja abhinandana grantha
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ kara pAyA---yaha pratyakSa hai| taba kyA isa viSamatA ko samApta karane kA eka mAtra upAya hiMsA hI zeSa hai ? kyA isa prakAra kI hiMsA virodhIhiMsA ke samAna gRhastha ke lie anumata hogI? kyA karma siddhAnta Arthika viSamatA kA poSaka hai ? ityAdi samasAmayika praznoM para vistAra se vicAra kI AvazyakatA hai| kintu ahiMsA, aparigrahAdi siddhAntoM kI carcA ke samaya ina praznoM ko na chUkara kevala inake siddhAnta pakSa kI prazaMsAtmaka zabdoM meM carcA kara dI jAtI hai| ahiMsA aura aparigraha para bala dene vAlA darzana Arthika zoSaNa tathA viSamatA ke viruddha eka sabala Andolana banatA hai yA ki yathAsthitivAda kA samarthaka-yaha eka jvalanta prazna hai| 20. maiM mAnatA hUM ki jaina darzana meM eka gatizIla darzana hone ke bIja upasthita haiN| unameM satya ke nitya navIna svarUpa ko udghATita karane kA pUrNAvakAza hai| use mAnavIya tathA tAkika dharAtala para pratiSThita karane kI AvazyakatA hai| paurANika ati laukikatA usakA anivArya aMga nahIM hai / AgamaprAmANyavAdI hone para bhI jaina darzana satya ko Agama se baMdhA huA nahIM maantaa| mahAvIra jaina paramparA meM utpanna hue kintu unhoMne satya ko kisI guru yA Agama se nahIM, apane anubhava se jAnA / yaha vyaktisvAtantrya kA jvalanta pramANa hai| jainadharma kA mUla hai samatA / isake AdhAra para jaina darzana ne kabhI janmanA zreSThatA ke siddhAnta kA virodha karate hue varNa vyavasthA ke viruddha jAkara harikezI jaise cANDAla kulotpanna vyakti ke lie adhyAtma ke dvAra khole the| Aja vahI darzana Arthika viSamatA ke virodha meM AvAja uThA kara sarvahArA varga ke lie sammAnapUrNa jIvana ke dvAra khola sakatA hai anyathA jaba yahI kArya hiMsaka krAnti dvArA hotA hai to dharma, darzana, saMskRti tathA vyakti-garimA kI lAza para bhautika vaibhava pratiSThita hotA hai- jo mAnava jAti ke lie zreyaskara nahIM hai kyoMki usameM eka ora sahasroM varSoM kA zoSaNa samApta hotA hai kintu dUsarI ora sahasroM varSoM kI mAnava jAti kI upalabdhi bhI usake sAtha hI samApta ho jAtI hai| samIcIna dharma koI bhI dharma cAhe vaha prAcIna ho yA arvAcIna, yadi samIcIna hai to grAhya hai, anyathA grAhya nahIM hai / aura isalie prAcIna arvAcIna se samIcIna kA mahattva adhika hai, vaha pratipAdya dharma kA asAdhAraNa vizeSaNa hai| usakI maujUdagI meM hI anya do vizeSaNa apanA kArya bhalI prakAra karane meM samartha ho sakate haiM / arthAt dharma ke samIcIna (yathArtha) hone para hI usake dvArA karmoM kA nAza aura jIvAtmA ko saMsAra ke duHkhoM se nikAlakara uttama sukha meM dhAraNa karanA bana sakatA hai, anyathA nahIM / dUsare, dharma ke nAma para loka meM bahuta sI mithyA bAteM bhI pracalita ho rahI haiM una sabakA viveka kara yathArtha dharmadezanA kI sUcanA denA bhI samIcIna vizeSaNa kA prayojana hai| isake sivAya, pratyeka vastu kI samIcInatA (yathArthatA) usake apane dravya-kSetra-kAla-bhAva para avalambita rahatI hai, dUsare ke dravya-kSetra-kAla-bhAva para nhiiN| dravya-kSetra-kAla-bhAva meM se kisI ke bhI badala jAne para vaha apane usa rUpa meM sthira bhI nahIM rahatI aura yadi dravya-kSetra-kAla-bhAva kI pratriyA viparIta ho jAtI hai to vastu bhI avastu ho jAtI hai arthAt jo grAhya vastu hai vaha tyAjya aura jo tyAjya hai vaha grAhya bana jAtI hai / aisI sthiti meM dharma kA jo rUpa samIcIna hai vaha sabake lie samIcIna hI hai aura saba avasthAoM meM samIcIna hai--aisA nahIM kahA jA sakatA; vaha kisI ke lie kisI avasthA meM asamIcIna bhI ho sakatA hai| udAharaNa ke rUpa meM eka gRhastha tathA muni ko lIjie / gRhastha ke lie svadAra-santoSa, parigraha parimANa athavA sthUla rUpa se hiMsAdi ke tyAga rUpa vrata samIcIna dharma ke rUpa meM grAhya haiM jabaki muni ke lie usa rUpa meM grAhya nahI haiN| eka muni mahAvrata dhAraNa kara yadi svadAra gamana karatA hai, dhana-dhAnyAdi bAhya parigrahoM ko parimANa ke sAtha rakhatA hai aura mAtra saMkalpI hiMsA ke tyAga kA dhyAna rakhakara zeSa ArambhI tathA virodhI hiMsAoM ke karane meM pravRta hotA hai to vaha aparAdhI hai| kyoMki gRhasthocita samIcIna dharma usake lie samIcIna nahIM hai| -AcArya ratna zrI dezabhUSaNa, bhagavAn mahAvIra aura unakA tattvadarzana, dillI, 1673, pR0 3 se uddhRta jaina tattva cintana : Adhunika saMdarbha 36