Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ .. .. ... ............ .. .. ...... ............................ ............... AcArya tulasI : eka sAhityika mUlyAMkana 0 DaoN0 bhaMvara surANA vizeSa saMvAdadAtA, hindustAna jayapura, (rAjasthAna) dharma saMgha kA saMgaThana, gaNa aura gaNAdhipati kI maryAdA, sAdhu kA AcAra, vicAra, vihAra aura vyavahAra nibhAte hue AcArya tulasI ne bhagavAna mahAvIra kI ugra janakalyANakArI bhAvanAoM ko apanAkara buddha kI isa zikSA ko jIvana meM utArA hai "carata bhikkhave cArikAM bahujana hitAya bahujana sukhAya" teIsaveM jaina tIrthaMkara bhagavAna pArzvanAtha aura caubIsaveM jaina tIrthaMkara bhagavAna mahAvIra ke jIvana se, upadezoM se preraNA lekara AcArya tulasI ne samasta bhArata ko aNuvrata kA pAvana sandeza sunAyA, naitika jIvana ke prati niSThA jagAI aura jIvana meM zraddhA ko ucita sthAna dilAne kA prayatna kiyaa| AcArya tulasI ne bhArata ke sudUra prAntoM meM vicaraNa karate hue nirbAdha gati se apane sAhitya sRjana ke kArya ko bhI nirantara jArI rakhA hai| unake dvArA kiye gaye sAhitya sRjana ko tIna khaNDoM meM vargIkRta kiyA jA sakatA hai| jaina zAstroM kA saMpAdana, dharma ke pratipAdana tathA apanI paramparA se prApta gaNa itihAsa se sambandhita sAhitya tathA jIvana darzana va anya sAhitya, ye tIna varga haiM / AcArya tulasI ne apane guru AcArya kAlagaNi ke pAsa dIkSita hone ke bAda na kevala vyAkaraNa, tarkazAstra, Agama siddhAnta, darzana tathA sAhitya kA hI sAMgopAMga adhyayana kiyA apitu usI sAdhanApravAha meM saMskRta, prAkRta, hindI tathA rAjasthAnI bhASA va sAhitya kA bhI gahana adhyayana kiyaa| AcArya tulasI ne saMskRta meM jaina tattvajJAna, jaina nyAya, jaina sAdhanA paddhati, saMgha vyavasthA sambandhI jainasiddhAnta dIpikA, bhikSa nyAyakaNikA, manonuzAsanam, paMcasUtram Adi granthoM kI racanA kI hai| jaina siddhAnta dIpikA meM unhoMne jaina paramparA ke anusAra dravya, dharmAstikAya, adharmAstikAya, AkAza, loka, jIva, pudgala, saMyoga, aloka, paramANu, skandha racanA, kAlabheda, ananta pradeza, dharma, adharma, paryAya, tatva, upabhoga, jJAna, dhAraNA, zrutajJAna, avadhijJAna, matijJAna, manaparyAya jJAna, kevalajJAna, ajJAna, darzana, indriya, mana, bhAva, karma kI paribhASA evaM bheda para vistAra se prakAza DAlA hai / bandha, puNya, pApa, Azrava, mithyAtva, avirati, pramAda, kaSAya, yoga, lezyA, saMvara, samyaktva, karaNa, apramAda, akaSAya, ayoga, nirjarA, tapasyA, mokSa, siddha, mukta, AtmA, samyakdarzana, samyakjJAna, samyakcaritra kI paribhASA tathA prakAra kA paricaya prastuta karate hue AcArya tulasI ne paMca-mahAvratoM kA mahattva evaM unakI pAlanA kA vivecana karate hue vistAra se varNana kiyA hai / aNuvrata, zikSAvrata, zrAvaka ke manoratha, deva, guru, dharma paricaya, loka dharma va dharma kI samAnatA va bhinnatA kA ullekha karate hue unhoMne vizeSa vyAkhyAtmaka TippaNI va pAribhASika zabda koSa bhI jijJAsu-pAThakoM ke nimitta diyA hai| - --- -- 0
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ AcArya tulasI : eka sAhityika mUlyAMkana 607 .................................................... .............. ...... jaina sAhitya meM bhaktAmara-stotra kA bahuta mahattvapUrNa sthAna hai| zikSA SaNNavati meM saMskRta ke mAtra nau zlokoM meM guru, dharma, ahiMsA, satya, acaurya, aparigraha, brahmacarya, deva, virakti, Asakti, jJAna, zraddhA, saMyama, tapa, ratnatraya, mokSamArga, sadguNa va syAdvAd kA AcArya zrI ne paricaya dekara gAgara meM sAgara bhara diyA hai| karttavya trizikA meM unhoMne sAdhu ke kartavya kA vivecana kiyA hai| manonuzAsana meM mana ko prabala banAne kI sAdhanA ke mArga kA vivecana karate hue AcArya zrI ne isa laghu grantha meM indriya tathA mana ko prabala banAne kI sAdhanA ko kendra-bindu mAnakara varNana kiyA hai| bhikSa nyAyakaNikA meM janadarzana ke, jaina nyAyazAstra ke siddhAntoM kA AcArya zrI ne sarala saMskRta meM sahaja nirUpaNa kiyA hai| sUtra aura vRtti meM saMkSipta sarala samyak paricaya dekara AcAryazrI ne isa grantha ke dvArA naiyAyika vAGmaya kI zAzvata zRkhalA meM eka mahattvapUrNa kar3I jor3I hai| arhat vandanA meM jaina dharmAvalambiyoM ke paramparAgata namaskAra maMtra, mokSa sUtra, ahiMsA sUtra, satta sUtra, apramAda mUtra, sAmya sUtra, Atmavijaya sUtra, maitrIsUtra, maMgala sUtra mUla prAkRta ke sAtha hI sAtha AcAryazrI ne hindI, anuvAda bhI prastuta kiyA hai| bhagavAna mahAvIra kA samagra dharmadarzana aura jIvana darzana Agama-sAhitya meM saMkalita hai| AcAryazrI aura unake vidvAn dArzanika munijanoM ne una AgamoM ke susampAdana tathA anuvAda meM apanA mahatvapUrNa yoga diyA hai| AcArAMga, sUtrakRtAMga, sthAnAMga, samavAyAMga, vyAkhyAprajJapti, jJAtAdharmakathA, upAsakadazA, aMtakRtadazA, anuropapAtikadazA, praznavyAkaraNa va vipAkazruta ko pAThazuddhi ke pazcAt prastuta karane kA atimAnavIya kArya AcAryazrA tathA unake ziSya muni nathamalajI ke hAthoM pUrA hone jA rahA hai| sAtha hI prAkRta bhASA bRhadkoSa, saMskRta chAyAnuvAda, zabdoM ke utkarSa kA itihAsa, zeSa TippaNiyoM kA saMyojana, AgamoM kA kAlanirNaya, samIkSA, anya darzanoM se tulanA kA kArya bhI anathaka parizrama se AcAryazrI ne sampUrNa kiyA hai| hindI meM 'dharma eka kasoTI : eka rekhA' meM AcAryazrI ne adhyAtma ke pariprekSya meM jaina dharma tathA vividhA tIna khaNDoM meM apanA vibhinna viSayoM para cintana, manana, adhyayana se anubhUta abhimata kA nirUpaNa kiyA hai| isa grantha meM vibhinna rAjanetAoM, sAhityakAroM, kaviyoM, dArzanikoM, vicArakoM kI jijJAsA, cetanA ko samparka ke mAdhyama se unhoMne citrita kiyA hai| dakSiNa bhArata ke jaina AcArya, vartamAna ke sandarbha meM zAstroM kA mUlyAMkana, DA. rAjendraprasAda, pa. neharU, lAlabahAdura zAstrI, DaoN. jAkira husaina Adi ke sambandha meM bhI AcAryazrI ne apanA mUlyAMkana isa grantha meM diyA hai| AcAryazrI ne 'merA dharma-kendra aura paridhi' meM vistAra se sarvadharmasamabhAva, syAdvAda, dharma kA tejasvI rUpa, dhArmika samasyAyeM, eziyA meM janatantra kA bhaviSya, lokatantra kA AdhAra vizvazAnti evaM aNubama, yuddha aura santulana, samaya ke vibhinna pahala, vyakti aura samAja nirmANa, rASTrIya evaM antarrASTrIya samasyAoM ke sandarbha meM aNuvrata, anazana, maryAdA, terApaMtha mahAvIra ke zAsana sUtroM kA vivecana kiyA hai| AcArya raghunAthajI ke samaya bhikSugaNi ke antardvandva, terApaMtha kA udbhava va vikAsa kA paricaya bhI unakI lekhanI meM isa grantha meM prastuta huA hai| svavisajana, dharma tathA vyakti svAtantrya, jIvana aura dharma, yuddha aura ahiMsA, aNuvrata Andolana Adi viSayoM para AcAyazrI kA vicArottejaka vivecana, 'kyA dharma buddhigamya hai ?' grantha meM prApta hotA hai| jaina darzana kA saMkSipta nirUpaNa karate hue AcAryazrI ne tatva kyA hai, tatvacarcA ke bAda tIna sandeza meM Adarza rAjya kI apanI parikalpanA dI hai| sAtha hI sAtha dharma ke sandeza va dharma ke rahasya ko bhI sahaja sarala bhASA meM AcAryazrI ne bahajana hitAya. bahujanamukhAya prastuta kiyA hai|
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ 608 karmayogI zrI kesarImalajI surANA abhinandana grantha : paMcama khaNDa . ... .............................................................. aNuvrata gIta evaM aNuvrata ke sandarbha meM aNuvrata Andolana ke mUla siddhAntoM kI kramazaH gItamayI va sahaja sarala vyAkhyA kI gii| praznottara zailI meM samasAmayika, sAmAjika, Arthika kSetroM meM naitikatA va zuddhAcaraNa kI AvazyakatA bhI ina granthoM meM AcAryazrI ne pratipAdita kI hai| rAma ke jIvana para jaina paramparA meM eka pragIta prabandha bhI AcAryazrI ne agni parIkSA zIrSaka se likhA hai| AcAryazrI ne apane pUrvavartI AcAryoM ke jIvana kA paricaya dete hue hI zrIkAla yazovilAsa, mANaka mahimA, DAlima caritra, kAlU upadeza vATikA Adi granthoM kA praNayana kiyA hai| unake pravacanoM ke aneka saMgraha bhI sAmane Aye haiM jinameM sandeza, kAnti ke patha para, navanirmANa kI pukAra Adi saMgraha pramukha haiN| apane isa vistRta sAhitya sRjana ke atirikta apane vidvAn muniyoM ke sAhityika kAryakalApoM ko bhI AcAryazrI kI satata preraNA, nirdezana va mArgadarzana kA sambala prApta hotA rahatA hai| 0000 - 0