Book Title: Acharya Kundkund aur Unki Krutiya
Author(s): Prabhavati Choudhary
Publisher: Z_Jinavani_003218.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/229848/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya kundakunda aura unakI kRtiyA~ DaoN. prabhAvatI caudharI kundakundAcArya kI kRtiyA~ digambara jaina sampradAya meM Agamatulya sthAna rakhatI haiN| SaTkhaNDAgama evaM kasAyapAhuDa ke adhyetA kama haiM, kintu AcArya kundakunda kI racanAoM kA svAdhyAya karane vAle bahuta mileNge| digambaroM ke sabhI upasampradAyoM evaM zvetAmbaroM meM zrImadrAjacandra ke anuyAyI AcArya kundakunda kI kRtiyoM ko hI Agama mAnakara svAdhyAya karate haiN| AcArya kundakunda kI kRtiyA~ adhyAtma-pradhAna haiM tathA vyavahAra kI apekSA nizcaya naya ko adhika mahattva detI haiN| inameM SaD dravyoM evaM nava tattvoM kA adhyAtmaparaka varNana upalabdha hai| jayanArAyaNa vyAsa vizvavidyAlaya ke saMskRta vibhAga kI sahAyaka AcArya DaoN0 (zrImatI) prabhAvatI caudharI ne prastuta Alekha meM kundakundAcArya evaM unakI kRtiyoM kA paricaya dete hue vaiziSTya se bhI avagata karAyA hai| -sampAdaka digambara jainAcAryoM meM kundakunda kA nAma sarvopari hai| mUrtilekhoM, zilAlekhoM, granthaprazastilekhoM evaM pUrvAcAryoM ke saMsmaraNoM meM kundakunda kA nAma bar3I zraddhA se liyA jAtA hai| maMgalaM bhagavAna vIro, maMgalaM gautamo gaNI / maMgalaM kundakundAryo, jainadharmo'stu maMgalam / / ' prastuta maMgala padya meM bhagavAna mahAvIra evaM gautama gaNI ke pazcAt digambara paramparA meM AcArya kundakunda ko hI maMgala mAnA hai| inakI prazasti meM kavivara vRndAvana ne apane savaiyA meM kahA hai ki kundakunda jaise AcArya na hue haiM na hoMge vizuddhi buddhi vRddhidA prasiddha Rddhi siddhidA / hue, na haiM na hoMhigeM muniMda kundakunda se / / kundakundAcArya ke viSaya meM yaha mAnyatA pracalita hai ki ve videha kSetra gae the evaM sImaMdhara svAmI kI divyadhvani se unhoMne Atmatattva kA svarUpa prApta kiyA thaa| kundakunda kA paricaya - AcArya kundakunda ke aparanAmoM kA bhI ullekha prApta hotA hai| paMcAstikAya ke TIkAkAra jayasenAcArya ne kundakunda ke padmanandI Adi nAmoM kA ullekha kiyA hai| SaT prAbhRta ke TIkAkAra zrutasAgarasUri ne padmanandI, kundakundAcArya, vakragrIvAcArya elAcArya, gRdhrapicchAcArya - ina pA~ca nAmoM kA ullekha kiyA hai| nandisaMgha se sambaddha vijayanagara ke zilAlekha meM (1386 I. ke lagabhaga) bhI ukta pA~ca nAmoM kA ullekha kiyA hai| kintu anya zilAlekhoM meM padmanandI yA koNDakunda ina do nAmoM kA ullekha milatA hai / candragiri parvata kA zilAlekha draSTavya haivandyo vibhurbhuvi na kairiha kauNDakundaH, 1. zvetAmbara paramparA meM kundakunda ke sthAna para sthUlabhadra kA nAma liyA jAtA haimaMgalaM bhagavAna vIro, bhaMgalaM gautamo gaNI | maMgala sthUlabhadrAdyo, jaina dharmo'stu maMgalam / Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 510-1 jinavANI- jainAgama sAhitya vizeSAka kunda-prabhA - praNayi-kIrtivibhUSitAzaH / yazcAru- cAraNa-karAmbuja- caMcarIkazcakre zrutasya bharate prayataH pratiSThAm / / arthAt kundakunda kI prabhA dhAraNa karane vAlI jinakI kIrti dvArA dizAe~ vibhUSita huI haiM, jo cAraNoM ke arthAt cAraNaRddhidhArI mahAmuniyoM ke sundara hastakamaloM ke bhramara the aura jina pavitrAtmA ne bharatakSetra meM zruta kI pratiSThA kI hai, ve vibhu kundakunda isa pRthvI para kisase vandya nahIM haiM? indranandI AcArya ne padmanandI ko kuNDakundapura kA batalAyA hai| isaliye zravaNabelagolA ke kitane hI zilAlekhoM meM unakA koNDakunda nAma hI likhA hai| zrI pI. vI. desAI ne 'jainijma ina sAutha iNDiyA' meM likhA hai| ki guNTakala relave sTezana se dakSiNa kI ora lagabhaga 8 mIla para eka konakuNDala nAma kA sthAna hai| zilAlekhoM meM usakA prAcIna nAma 'koNDakunde' milatA hai / sambhavataH kundakundAcArya kA janma sthAna yahI hai / kundakunda mahAn tapasvI evaM Rddhi prApta the| kimvadantiyoM se patA calatA hai ki inake jIvana meM kaI mahattvapUrNa ghaTanAe~ ghaTita huI thiiN| kucha ghaTanAe~ nimnalikhita haiM 9. videha kSetra meM sImandhara svAmI ke samavazaraNa jAnA va vahAM se AdhyAtmika siddhAnta kA adhyayana kara lauTanA / 2. 594 sAdhuoM ke saMgha ko lekara giranAra kI yAtrA karanA aura vahAM zvetAmbara saMgha ke sAtha vAda-vivAda honA / 3. videha jAte samaya picchikA kA mArga meM gira jAnA, ataH gRdhra pakSI kI pinchi dhAraNa karane se gRdhrapicchAcArya nAma se prasiddha honA / 4. adhyayana kI adhikatA se gardana jhukane ke kAraNa vakragrIva nAma se prasiddha honA / samaya nirdhAraNa - AcArya kundakunda ke samaya ke viSaya meM vidvAnoM meM matabheda hai / DaoN. e. ena. upAdhye ne pravacanasAra kI prastAvanA meM ina matoM para vicAra kara niSkarSa nikAlA hai ki kundakunda kA samaya prathama I. zatI ke prArambha meM rahA hai| pro. ema. e. DhAkI Adi vidvAn kundakundAcArya ko IsavIya sAtavIM zatI meM rakhate haiN| kundakunda kI racanAe~ zaurasenI prAkRta sAhitya ke racayitAoM meM kundakunda kA sthAna mUrdhanya hai / inakI sabhI racanAe~ zaurasenI prAkRta meM haiN| inameM 1. pravacanasAra 2. samayasAra 3. paMcAstikAyasaMgraha vizAla grantha haiM evaM jaina dharma ke tattva ko samajhane kI kuMjI hai| inake atirikta 4 niyamasAra 5 aSTapAhuDa (daMsaNapAhuDa, carittapAhuDa, suttapAhuDa, bodhapAhuDa, bhAvapAhuDa, mokkhapAhuDa, sIlapAhuDa, liMgapAhuDa) 6. bArasaNuvekkhA 7 bhattisaMgaho haiM, jo bhI Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - adhyAtma kI dRSTi se mahattvapUrNa haiN| inake atirikta 'rayaNasAra' nAmaka grantha bhI kundakunda racita mAnA jAtA hai, kintu e.ena. upAdhye isa grantha ko gAthAvibheda, vicAra-punarAvRtti, apabhraMzapadyoM kI upalabdhi evaM gaNa-gacchAdi ke ullekha milane se kundakunda kRta hone meM AzaMkA prakaTa karate haiN| pravacanasAra-pravacanasAra ke prArambha meM hI kundakundAcArya ne vItarAgacAritra ke lie apanI tIna AkAMkSA vyakta kI hai| pravacanasAra meM tIna zrutaskandha haiN| prathama zrutaskandha kA nAma jJAnatattva prajJApana hai| isa adhikAra meM jIva kA jJAnAnanda svabhAva vistRta rUpa se samajhAyA gayA hai| isameM kevalajJAna ke prati tIvra AkAMkSA prakaTa kI gaI hai| unake mata meM jo kevala nAma kA jJAna hai vaha sukha hai, pariNAma bhI vahI hai use kheda nahIM kahA hai, kyoMki ghAtikarma kSaya ko prApta hue haiN| kevalajJAna kI sukhasvarUpatA batAte hue ve kahate haiM- kevalajJAna padArthoM ke pAra ko prApta hai aura darzana lokAloka meM vistRta hai, sarva aniSTa naSTa ho cukA hai aura jo iSTa hai vaha saba prApta huA hai ata: kevalajJAna sukhasvarUpa hai| isake sAtha hI kundakundAcArya ne mumukSuoM ko atIndriyajJAna evaM sukha kI ruci tathA zraddhA karAI hai tathA antima gAthAoM meM moha-rAga-dveSa ko nirmUla karane hetu jinokta yathArtha upAya kA bhI saMketa kiyA hai| dvitIya zrutaskandha jJeyatatva-prajJApana hai| jIva ke svasamaya evaM parasamaya kA nirUpaNa karate hue SaD dravya kA vivecana isa zrutaskandha kA viSaya hai| isa adhikAra meM AcArya kundakunda ne jIva dvArA para se bheda vijJAna kA kathana kiyA hai| bandha mArga ho yA mokSa-mArga jIva akelA hI kartA, karmakaraNa evaM karmaphala banatA hai| usakA para ke sAtha koI bhI saMbaMdha nahIM hai| jagat kA pratyeka dravya utpAda-vyaya-dhrauvya ke atirikta kucha bhI nahIM hai| hama sat kaheM yA dravya, yA utpAda vyaya dhrauvya kaheM yA guNaparyAya dravya- saba eka hI haiN| isa adhikAra meM kundakundAcArya ne dravya-sAmAnya kA lakSaNa karate hue dravya-vizeSa kA asAdhAraNa varNana evaM apara dravya se usake bheda kA varNana kiyA hai| zuddhAtmA kI upalabdhi kA phala, ekAgra saMcetana lakSaNa dhyAna Adi kA pratipAdana itanA praur3ha, marmasparzI evaM camatkAraguNayukta hai ki uccakoTi ke mumukSu ko Atmalabdhi karAtA hai| yadi koI svarUpalabdhi na bhI kara pAe to bhI zrutajJAna kI mahimA usake hRdaya meM dRr3hatA se sthApita ho jAtI hai| tIsare zrutaskandha kA nAma caraNAnuyoga sUcaka cUlikA hai| isameM zubhopayogI muni kI bAhya evaM Antarika kriyAoM kI sahajatA dikhAI gaI hai| dIkSA-vidhi, yathAjAtarUpatva, antaraMga-bahiraMga cheda, yuktAhAra-vihAra, muni kA AcaraNa Adi aneka viSaya yuktiyukta tarIke se batAe gae haiN| Atmadravya ko pradhAna lakSya banAkara AcaraNa kI aMtaraMga evaM bahiraMga zuddhatA Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - 2 jinavANI jainAgaMga-sAhitya vizeSAGka kA aisA yuktiyukta varNana anya zAstroM meM durlabha hai| isa prakAra tIna zrutaskandhoM meM vibhAjita Atma dravya, anya dravyoM se usakA bheda evaM caraNAnuyoga kA yathArtha svarUpa samajhane meM nimittabhUta grantha pravacanasAra hai| jinasiddhAnta bIja rUpa meM isa grantha meM vidyamAna hai| samayasAra- vaMdittu savvasiddhe dhuvamacalamaNopavaM gaI pte| vocchAmi samayapAhuDamiNamo suyakevalIbhaNiya / / samayasAra kI isa prathama gAthA meM kandakundAcArya kI pratijJA se jJAta hotA hai ki isa grantha kA nAma 'samayapAhuDa' rakhanA unheM abhipreta thaa| kintu pravacanasAra evaM niyamasAra ke sAtha samayasAra nAma pracalita ho gyaa| samaya kI vyutpatti isa prakAra dI gaI hai- 'samayate ekatvena yugapajjAnAti gacchati ca' arthAt jo padArthoM ko eka sAtha jAne athavA guNa paryAya rUpa pariNamana kare vaha samaya hai| isa nirvacana ke anusAra jIva samaya hai aura prAbhRta 'prakarSeNa AsamantAt bhRtam iti' nirukti ke anusAra samasta yuktiyoM se samanvita utkRSTatA se paripUrNa hotA hai| ise zAstra bhI kaha sakate haiN| isa zAstra meM jIva yA AtmA kA nirUpaNa hai| grantha meM dasa adhikAra hai| prathama pUrvaraMgAdhikAra hai| 38 gAthAoM meM se 12 gAthAe~ pUrvapIThikA ke rUpa meM haiM, jinameM granthakAra ne maMgalAcaraNa, granthapratijJA, svasamaya-parasamaya kA nirUpaNa kiyA hai, zuddha evaM azuddha naya kA svarUpa bhI isa adhikAra meM prApta hai| dUsarA adhikAra jIvAjIvAdhikAra hai| jIva kA ajIva se anAdikAla se saMbaMdha calA A rahA hai| isI kAraNa vaha nokarma rUpa pariNati ko Atma-pariNati mAnakara ahaM kA kartA hotA hai| isa adhikAra meM zuddhaazuddha, nizcaya evaM vyavahAra naya kA bhI samyak nirUpaNa hai| tRtIya kartRkarmAdhikAra hai| isameM jIva-ajIva ke anAdikAla se cale A rahe saMbaMdha evaM kAraNa kA vistAra se nirUpaNa hai| jIva svayaM ko para kA kartA mAnakara kartRtva ke ahaMkAra se yukta hotA hai tathA para kI iSTaaniSTa pariNati meM harSa va viSAda kA anubhava karatA hai| caturtha puNyapApAdhikAra hai| isa adhikAra meM AcArya ne mokSa ke abhilASI jIva ko puNya-pralobhana ke prati saceta kiyA hai| azubha ke samAna zubha bhI jIva ko saMsAracakra meM phaMsAne vAlA hai| ata: mumukSu ke dvArA azubhopayoga ke samAna zubhopayoga bhI tyAjya hai| paMcama AmravAdhikAra hai| isameM jIva kI saMsArI avasthA kI heyatA evaM muktAvasthA kI upAdeyatA kA nirUpaNa hai| SaSTha saMvarAdhikAra hai| Anava kA ruka jAnA saMvara hai| umAsvAti Adi AcAryoM ne gupti, samiti, dharma, anuprekSA, parISahajaya rUpa cAritra ko Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ AcArya kundakunda aura unakI kRtiyA~ 513 saMvara kahA hai, kintu kundakunda ne bheda-vijJAna ko saMvara mAnA hai| unake mata meM Aja taka jitane bhI siddha hue haiM, isa bhedavijJAna dvArA hue haiN| saptama nirjarAdhikAra hai| saMvara ke pazcAt nirjarA hotI hai| samyagdRSTi jJAna tathA vairAgya ke kAraNa karmaphaloM ko tyAgakara bandhamukta ho jAtA hai| usake puna: karmo kA bandha nahIM hotaa| isa adhikAra meM samyagdarzana ke ATha aMgoM kA vizada varNana kiyA gayA hai| aSTama adhikAra meM bandha kA nirUpaNa hai| bandha kA pramukha kAraNa rAga ko mAnA gayA hai| samyagdRSTi jIva baMdha ke kAraNoM ko jAnakara unheM dUra kara detA hai evaM nirbandhAvasthA ko prApta ho jAtA hai, kintu mithyAdRSTi ajJAna ke kAraNa nirbandhAvasthA ko prApta nahIM hotaa| navama mokSAdhikAra hai| AtmA kI sarvakarma se muktAvasthA ko mokSa kahate haiN| mokSa-prApti ke lie yathArtha jJAna evaM zraddhAra ke sAtha samyak cAritra para atyadhika bala diyA hai| dazama sarvavizuddhijJAnAdhikAra hai AtmA ke anantaguNoM kA jJAna hI AtmA kA pradhAna guNa hai| anta meM amRtacandrAcArya ne AtmakhyAti TIkA ke aMgarUpa meM syATvAdAdhikAra evaM upAyopeyabhAvAdhikAra likhe haiM, jinameM anekAnta kA samarthana karane ke lie aneka nayoM dvArA Atma-tattva kA nirUpaNa kiyA gayA paMcAstikAyasaMgraha- yaha grantha jina-siddhAnta evaM jina adhyAtma kA praveza dvAra hai| AcArya kundakunda ne mahAzramaNa tIrthakara deva kI vANI kA sAra-saMkSepa isa grantha meM gumphita kiyA hai| paMcAstikAya kA pratipAdya amRtacandrAcArya ne isa prakAra pratipAdita kiyA hai paMcAstikAyaSaDdravyaprakAreNa prarUpaNam / pUrva mUlapadArthAnAmiha suutrkRtaakRtm|| jIvAjIvadviparyAyarUpANAM citravartmanAm / tato navapadArthAnAM vyavasthA prtipaaditaa|| tatastattvaparijJAnapUrveNa trityaatmnaa| proktA mArgeNa kalyANI mokSaprAptirapazcimA / / amRtacandrAcArya ne paMcAstikAya ko do khaNDoM meM vibhakta kiyA hai. kintu jayasenAcArya ne ise tIna adhikAroM meM vibhakta kiyA hai| prathama adhikAra to amRtacandAcArya ke prathama zrutakhaNDa ke samAna hI hai| dvitIya zrutakhaNDa kA dvitIya evaM tRtIya adhikAra meM vibhAjana kiyA hai| prathama khaNDa meM mUlapadArthoM kA paMcAstikAya evaM SaDdravya ke rUpa meM nirUpaNa hai| maMgalapATha evaM grantha pratijJA ke pazcAt pA~ca astikAyoM kA varNana hai| astikAya kA tAtparya hai- astitva evaM kaaytv| astitva ko Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ sattA kahate haiN| yahI dravya kA lakSaNa hai| yaha prathama khaNDa hI prathama adhikAra bhI hai| dUsare khaNDa meM jIva ajIva ke paryAya rUpa nava padArthoM kA nirUpaNa hai| isI khaNDa ko jayasenAcArya ne dvitIya evaM tRtIya adhikAroM meM vibhAjita kiyA hai| dvitIya adhikAra meM jIva-ajIva evaM inake saMyoga se niSpanna hone vAle sAta padArthoM kA nirUpaNa hai| tRtIya adhikAra meM svasamaya, parasamaya evaM mokSamArga kA nirUpaNa hai| kundakunda ne para ke prati rAga kA sarvathA niSedha isa grantha meM kiyA hai sapayatthaM titthayaraM abhigadabuddhissa sutroiss| dUrataraM NivvANaM sNjmtvsNputtss|| para ke prati kiMcit mAtra bhI anurAga, yahAM taka ki tIrthakara deva ke prati kiyA gayA bhI anurAga mokSa se dUra rakhatA hai| ata:mokSamArgI ko rAga se dUra rahanA caahie| tamhA NivudikAmo sagaM sabvattha kuNau mA kiNci| so teNa vIdarAgo bhavio bhavasAyaraM trdi|| arthAt jisakA kiMcit mAtra bhI rAga nahIM hai vaha vItarAga bhavasAgara se tara jAtA hai| paMcAstikAya ko AdhAra mAnakara aneka grantha likhe ge| jinameM dravyasaMgraha pramukha hai| pravacanasAra, niyamasAra, samayasAra Adi granthoM ko samajhane ke lie paMcAstikAya kA adhyayana jarUrI hai| niyamasAra- isa grantha meM niyama (mokSamArga) evaM niyama phala (mokSa) kA nirUpaNa hai| samyagdarzana, samyagjJAna evaM samyak cAritra hI niyama athavA mokSamArga hai| samyak cAritra vyavahAra evaM nizcaya se do prakAra kA hai| inameM nizcaya cAritra hI mokSamArga hai| vastuta: usa paramAgama kI racanA kundakunda ne svAntaH sukhAya kI hai, jaisA ki isa gAthA se spaSTa hai.. NiyamAvaNimita mae kadaM nniymsaarnnaamsudN| NaccA jiNovadesaM puvAvaradosaNimmukkaM / / / niyamasAra meM sampUrNa viSayavastu ko 187 gAthAoM meM bAraha bhAgoM meM vibhAjita kiyA gayA hai- 1. jIvAdhikAra 2, ajIvAdhikAra 3. zuddhabhAvAdhikAra 4.vyavahAracAritrAdhikAra 5.paramArthapratikramaNAdhikAra 6. nizcaya pratyAkhyAnAdhikAra 7. paramAlocanAdhikAra 8. zuddhanizcayaprAyazcittAdhikAra 9. paramasamAdhiadhikAra 10.paramabhakti adhikAra 11 nizcaya-paramAvazyakAdhikAra 12.shuddhopyogaadhikaar| - prathama adhikAra meM maMgalapATha, grantha pratijJA, pratipAdya ke pazcAt 'niyamasAra' nAma kI sArthakatA kA pratipAdana hai, tadanantara mokSamArga yA niyama kI carcA hai| dvitIyAdhikAra meM pA~ca ajIva dravyoM kA va tRtIyAdhikAra meM AtmA ke svaparabhAva kA vivecana hai| vyavahAracAritrAdhikAra meM pA~ca vratoM, pA~ca Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ samitiyoM evaM tIna guptiyoM kA nirUpaNa hai| paMcamAdhikAra meM AtmA ke mAdhyasthabhAva evaM pratikramaNa kI carcA hai| vastuta: AtmArAdhana hI paramArtha pratikramaNa hai| Age ke donoM adhikAroM meM dhyAna kA nirUpaNa hai| vastutaH dhyAna hI sarva aticAra kA atikramaNa hai| samasta vacanoM ko chor3akara tathA anAgata zubhAzubha kA nivAraNa karake jo AtmA kA dhyAna hai vahI pratyAkhyAna hai| _zuddhanizcayaprAyazcittAdhikAra evaM parama samAdhi adhikAra meM AtmA-dhyAna evaM dhyAtA-dhyeya kI ekarUpatA kA vivecana hai| parama bhakti-adhikAra meM AtmA ko AtmA ke sAtha yoga kA nirUpaNa hai| kAma krodhAdi se rahita sadA AtmabhAva meM rahane vAlA hI bhakta hai| nizcayaparamAvazyakAdhikAra evaM zuddhopayogAdhikAra meM bhI AtmA ke sva parabhava evaM nirvANa kA varNana hai| isa prakAra sampUrNa niyamasAra meM samyagdarzana, jJAna evaM cAritra rUpa niyama tathA zuddhabhAva meM sthita AtmA kI ArAdhanA kA nirUpaNa hai| zuddhAtmA hI ArAdhya hai isake zraddhAna, jJAna evaM dhyAnarUpa pariNitiyA~ sAdhana haiN| aSTapAhuDa- pravacanasAra evaM niyamasAra ke samAna aSTapAhuDa bhI kundakunda ke pramukha granthoM meM hai| ASTa pAhuDa meM ATha pAhuDa haiM, jinameM pAhuDa ke nAma ke anurUpa hI viSayoM kA nirUpaNa hai, yathA1. darzanapAhuDa- isameM samyagdarzana kA nirUpaNa hai| darzana ke bheda, samyaktva ke guNa evaM inakA prazamAdi cihnoM meM antarbhAva kiyA gayA hai| samyagdRSTi kA lakSaNa dete hue mokSamArga meM samyagdarzana kA mahattva batalAyA gayA hai| 2. sUtrapAhuDa-isameM zrutajJAna ke mahattva evaM sUtroM kI upAdeyatA kA nirUpaNa hai| dvAdazAMga evaM aMgabAhya rUpa zruta kA varNana hai| sUtra ke artha ko jAnane vAlA samyagdRSTi hai evaM sUtra ke artha va pada se bhraSTa mithyAdRSTi hai| 3. cAritra pAhuDa- samyagdarzanAdi ratnatraya kA nirUpaNa karate hue cAritra ke samyaktva kA varNana hai| samyak cAritra ke do bheda haiM- samyaktva caraNa evaM saMyama crnn| inake bhedopabhedoM kA vistRta varNana isa pAhuDa meM kiyA gayA hai| anta meM nizcaya cAritra rUpa jJAnadhArakoM kI siddhi kA varNana hai| 4. bodhapAhuDa-isameM Ayatana-traya kA lakSaNa, caityagRha, jinapratimA, jinabimba, jinadarzana, jinamudrA, AtmajJAna, deva, tIrtha, arhanta, pravrajyA Adi kA jJAna diyA gayA hai| 5. bhAvapAhuDa-citta zuddhi ke binA tapa bhI siddhi meM sahAyaka nahIM hai| isa pAhuDa meM sAMsArika gatiyoM ke du:khoM kA varNana evaM vividha muniyoM kI kathAoM dvArA citta zuddhi kI mahattA kA nirUpaNa hai| bhAvapAhuDa ko par3hane evaM 'sunane mAtra se mokSa-prApti kA kathana hai| Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 516 jinavANI- jainA 6. mokSapAhuDa - isameM Atmatattvavivecana bandha-kAraNa evaM bandhanAza kA nirUpaNa, AtmajJAna kI vidhi, ratnatraya kA svarUpa evaM parama pada kI prApti kA varNana hai| AtmA ke tIna bhedoM bahirAtmA antarAtmA evaM paramAtmA ko samajhAyA gayA hai| 7. liMgapAhuDa- isameM bhAvadharma kI pradhAnatA hai evaM zramaNaliMga ko lakSya karake munidharma kA nirUpaNa kiyA gayA hai| 8. zIlapAhuDa - zIla ke dvArA jJAna prApti evaM jJAna ke dvArA mokSa prApti kA nirUpaNa hai| zIla ke aMga tapAdi kA varNana hai| mokSa meM mukhya kAraNa zIla ko hI mAnA gayA hai| jIvadayA indriyadamana, paMcamahAvrata, samyagdarzana, samyagjJAna evaM tapa ko zIla ke antargata hI parigaNita kiyA gayA hai| rayaNasAra - isa grantha meM ratnatraya kA vivecana hai| kula 167 padya haiN| kisI-kisI prati meM 155 padya hI milate haiN| isa racanA ke kundakundakRta hone ke viSaya meM vidvAnoM meM matabheda hai| dvAdazAnuprekSA- isameM bAraha prakAra kI anuprekSAoM kA vistAra se varNana hai| hara sAdhaka ko inakI anupAlanA karanI Avazyaka hai| isameM anitya, azaraNa, ekatva, anyatva, saMsAra, loka, azucitva, Anava, saMvara, nirjarA, dharma evaM bodha durlabha ina bAraha bhAvanAoM kA 91 padmoM meM nirUpaNa hai| bhattisaMgaho ( bhaktisaMgraha ) - isameM siddhoM ke guNa, bheda, AkRti, zrutajJAna ke svarUpa, pA~ca cAritroM, nirvANa Adi ke varNana ke sAtha nirvANa prApta tIrthaMkaroM kI, paMcaparameSThI kI stuti kI gaI hai| bhakti kI saMkhyA bhI ATha hai- 1. siddhabhakti 2. zruta bhakti 3. cAritra bhakti 4. yogi bhakti 5. AcArya bhakti 6. nirvANa bhakti 7 paMcagurubhakti 8. kossAmi thudI / isa prakAra zaurasenI prAkRta ke Agama granthoM meM kundakunda kI kRtiyoM kA sthAna sarvopari mAnA jAtA hai| kundakunda ke granthoM kA vaiziSTya kundakunda ke samasta granthoM kA paryAlocana karane se kundakunda sAhitya kI katipaya vizeSatAoM kA svarUpa prakaTa hotA hai| kundakuda kA naya - viSayaka vicAra, adhyAtmaviSayaka dRSTi evaM zIla kA nirUpaNa viziSTa hai / naya viSayaka vicAra- nayoM kA nirUpaNa karane vAle AcAryoM ne naya kA zAstrIya evaM AdhyAtmika dRSTi se vivecana kiyA hai| zAstrIya dRSTi se naya - vivecanA meM naya ke dravyArthika, paryAyArthika tathA naigamAdi sAta bheda nirUpita kiye gae haiN| AdhyAtmika dRSTi se nizcaya evaM vyavahAra naya kA nirUpaNa hai| kundakunda ke mata meM saMsArAvasthA meM nizcaya evaM vyavahAra samAna rUpa se upayogI haiM, kintu mokSAvasthA meM nizcaya kI hI upayogitA hai, vyavahAra Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ anupayogI hai| kundakunda ne anyAcAryo dvArA kathita nizcaya ke do bhedazuddha nizcaya evaM azuddha nizcaya ko bhI darzAyA hai, kintu zuddha nizcaya kI hI upayogitA siddha karate hue azuddha ko hI vyavahAra mAnA hai| jaise vedAnta meM brahma hI parama satya evaM jagat mithyA hai usI prakAra adhyAtma vicAraNA meM zuddha buddha paramAtmA hI sat hai evaM usakI anya samasta dazAe~ vyavahAra sat haiN| nizcayadRSTi ko paramArtha evaM vyavahAradRSTi ko aparamArtha kahA gayA hai| nizcaya dRSTi hI bhUtArtha hai kyoMki mumukSu ko vahI AtmA ke zuddha svarUpa kA darzana karAtI hai| vyavahAra dRSTi abhUtArtha hai| jaise mleccha ko samajhAne ke lie mleccha bhASA kA Azraya lenA par3atA hai usI prakAra baMdha meM par3e jIva ko samajhAne ke lie vyavahAra kA Azraya lenA par3atA hai| samayasAra meM AdhyAtmika dRSTi se hI nayoM kA varNana haiN| ata: nizcaya naya evaM vyavahAra naya ke dvArA zuddhAtmA kA svarUpa varNana kiyA gayA hai| kintu pravacanasAra evaM paMcAstikAya meM dravya vivecana kA viSaya hone ke kAraNa zAstrIya dRSTi se dravyArthika evaM paryAyArthika naya kA varNana prApta hotA hai| dravyArthika naya dravya ko AdhAra banAkara evaM paryAyArthika naya paryAya ko AdhAra banAkara pravRtta hotA hai| nizcaya evaM vyavahAra athavA dravyArthika evaM paryAyArthika naya ke virodha kA anta karane vAlA anekAnta siddhAnta hai| amRtacandrAcArya ne ise isa prakAra darzAyA hai ubhayanayavirodhadhvaMsini syAtpadAke. jinavacasi ramante ye svayaM vaantmohaaH| sapadi samayasAraM te paraM jyotirucca, ranvamanayapakSAkSuNNamIkSanta ev|| AdhyAtmika dRSTi- kundakunda ke samasta granthoM meM zuddhAtmA ke svarUpa kI prApti evaM mokSa ko pradhAna banAkara hI viSaya kI carcA kI gaI hai| ata: kaI sthAnoM para viSayoM kI punarukti bhI milatI hai| mokSamArga meM acelaka vrata kI mahimA kundakunda ko digambara paramparA ko dhotita karatI hai| saMsArAvasthA meM jIva ke bandhakAraNoM kI vistRta carcA evaM usase nivRtti ke lie ratnatraya kA nirUpaNa kundakunda ke granthoM kI mukhya vizeSatA hai| kundakunda ne mokSa meM yathArthajJAna evaM darzana ke sAtha cAritra para atyadhika bala diyA hai| unake mata meM mAtra jJAna evaM darzana se dIrghakAla aise hI bIta jAtA hai, kintu jJAna evaM darzana ke sAtha cAritra ko aMgIkAra karane se antarmuhUrta meM bhI mokSa saMbhava hai| isake atirikta kundakunda ne apane granthoM meM tapa kI apekSA bheda-vijJAna ko adhika mahattva diyA hai| anya AcArya karma-nirjarA meM tapa ko mahattva dete haiM, kintu kundakunda ke anusAra tapa ke hone para bhI bheda vijJAna ke abhAva meM saMvara evaM nirjarA asaMbhava hai| Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1518 jinavANI jainAgama sAhitya vizeSADaka vastuta: kundakunda ke grantha mokSamArga ke jijJAsu ke lie jinasiddhAntoM ko samajhane ke lie AdhAra stambha haiN| kundakunda ke pramukha TIkAkAra 1. amRtacandrAcArya- amRtacandrAcArya ne pravacanasAra, samayasAra evaM paMcAstikAya granthoM para saMskRta TIkAeM likhI haiN| ye TIkAeM atyanta vizada haiM evaM kandakunda ke hArda ko samajhane kI kaMjI haiN| inakI bhASA atyanta pANDityapUrNa hai| ata: kucha kaThina avazya haiN| inhoMne apanI TIkAoM ke bhAva ko prakaTa karane ke lie kucha padya bhI likhe haiM jo 'kalaza' nAma se prasiddha haiN| ye kalazakAvya vidvAnoM meM atyanta prasiddha haiM evaM nitya pATha meM sammilita ho gae haiN| AcArya ne apanA paricaya kisI bhI TIkA meM nahIM diyA hai| inakA samaya vikrama saMvat 1000 ke lagabhaga mAnA gayA hai| 2. jayasenAcArya- inhoMne bhI pravacanasAra, samayasAra, paMcAstikAya para tAtparya nAmaka TIkAeM likhI haiN| inakI bhASA atyanta sarala hai evaM adhyAtma ko samajhane ke anurUpa hai| gAthAoM ko sarala rUpa se samajhA kara viSaya kA khulAsA grantha meM kara diyA gayA hai| ye bArahavIM zatI ke vidvAna mAne gae haiN| 3. zrIpadmaprabhamaladhArideva- inakA samaya vikrama saMvat bArahavIM zatI mAnA gayA hai| inhoMne niyamasAra para tAtparyavRtti nAmaka saMskRta TIkA likhI jo vairAgya bhAva evaM zAntarasa se paripUrNa adbhuta TIkA hai| 4. bhaTTAraka zrutasAgarasUri- inakA samaya vikrama kI solahavIM zatI mAnA gayA hai| aSTapAhuDa ke prArambhika cha: pAhur3oM para unakI SaTpAhuDa' nAma se saMskRta TIkA milatI hai| 5. paM. banArasIdAsa- inakA samaya 17vIM zatI vikrama saMvat mAnA gayA hai| yaha zrImAla vaizya the| jaina sAhitya meM hindI bhASA ke ye mahAn kavi the! inhoMne kundakunda ke granthoM para hindI TIkA likhI evaM viSaya ko khola kara rakha diyaa| 6. paM. jayacandra-AtmakhyAti ke AdhAra para samayasAra kI sarvaprathama hindI TIkA paM. jayacandra ne kii| inakA TIkAkAla vi.sa. 1864 hai| ye khaNDelavAna jaina the evaM saMskRta bhASA ke acche jJAtA the| paM. banArasIdAsa evaM paM. jayacandra kA anya sAhitya bhI bahulatA se prApta hotA hai| vistAra bhaya se unakI carcA karanA ucita nhiiN| -variSTha sahAyaka AcArya, saMskRta vibhAga, jayanArAyaNa vyAsa vizvavidyAlaya, jodhapura