Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAcArya zrI kI samAja ko dena nIlama kumArI nAhaTA cAritra-cUr3AmaNi, itihAsa mArtaNDa, kalikAla sarvajJa samAna, poravAlapallIvAla Adi aneka jAti-uddhAraka, dakSiNa-pazcima deza pAvanakartA, pratipala vandanIya mahAmahima parama zraddheya zrImajjainAcArya bhagavanta zrI hastImala jI ma. sA. kI samAja ko dena itanI advitIya, anupama, sarvavyApI aura sarvatomukhI thI ki sImita samaya aura sImita lekha meM use sImAbaddha kara sakanA sambhava nahIM hai phira bhI usa ora saMketa karane kA prayAsa kiyA jA rahA hai| AcArya, vidvAn, kriyAvAna, tyAgI, tapasvI, upakArI aura camatkArI saMta to jaina samAja meM kitane hI hue haiM, aura hote raheMge parantu ina sabhI evam anya aneka guNoM kA eka hI vyakti meM milanA jaina samAja ke itihAsa meM AcArya zrI hastImalajI ma. sA. ke atirikta anya kahIM nahIM hai| aksara dekhA gayA hai ki jahA~ jJAna hai vahA~ kriyA nahIM hai, jahA~ kriyA hai vahA~ pAMDitya nahIM hai, jahA~ camatkAra hai to RjutA nahIM hai, jahA~ RjutA hai to kucha bhI nahIM hai, jahA~ upakAra hai to lokeSaraNA-vimukti nahIM hai, jahA~ lokeSaNA-vimukti hai to kartRtva vizAla nahIM hai / parantu jaba itihAsa kA vidyArthI tulanAtmaka adhyayana karatA hai, zodhArthI anusaMdhAna karatA hai to vaha camatkRta, Azcaryacakita aura daMga raha jAtA hai ina sabhI guNoM ko eka hI vyaktitva meM pAkara / kriyA-sva0 prAcArma zrI svayam kaThora kriyA ke pAlane vAle the aura ziSyoM, ziSyAoM se bhI pAgamokta AcaraNa kA paripAlana karavAne meM hamezA jAgarUka rahate the, isalie unheM cAritra-cUr3AmaNi kahA jAtA thaa| jamAne ke. bahAne se zithilAcAra lAne ke virodhI hone ke sAtha-sAtha ve Agama aura viveka ke sAtha andha rUr3hivAda meM saMzodhana ke pakSadhara bhI the| jAgaraNa se zayana taka ApakI dinacaryA sadA apramatta rahatI thii| hamezA Apa adhyAtma ciMtana meM lIna rahate the| mauna evaM dhyAna kI sAdhanA meM sadaiva saMlagna rahate the| kriyA ke kSetra meM yaha unakI sabase bar3I dena thii| jJAna-AcArya zrI ne svayaM hindI, saMskRta, prAkRta Adi bhASAoM kA, AgamoM evaM jaina-jainetara darzanoM kA talasparzI adhyayana kiyaa| jisa samaya sthAnakavAsI samAja meM aisI dhAraNAe~ pracalita thIM ki jaina muni ko pAgama evaM AtmajJAna ke Jain Educationa International For Personal and Private Use Only
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ * 238 * vyaktitva evaM kRtitva alAvA aura kisI kA adhyayana nahIM karanA cAhiye / vipakSI samAja para AkSepa lagAte the ki sthAnakavAsI samAja meM vyAkaraNa ko vyAdhikaraNa samajhA jAtA hai| aise samaya meM prAcArya zrI ne saMskRta bhASA para bhI adhikArapUrNa pAMDitya prApta kiyA evaM apane ziSyoM va aneka zrAvakoM ko jJAnArjana evaM pAMDitya-prApti ke lie protsAhita kiyA / jJAna ke kSetra meM ApakI yaha pramukha dena thii| zAstrArtha-vi0 saM0 1989-90 meM ajamera sAdhu-sasammelana se pUrva kizanagar3ha meM ratnavaMzIya sAdhU sammelana kA Ayojana thaa| usameM ajamera sammelana meM apanAyI jAne vAlI rIti-nIti sambandhI vicAra-vimarza karanA thaa| usa samaya meM AcArya zrI kevala eka dita ke lie kekar3I pdhaare| vaha yuga zAstrArtha kA yuga thA aura kekar3I to zAstrArthoM kI prasiddha bhUmi rahI hai| digambara jaina zAstrArtha saMgha, ambAlA kI sthApanA ke turanta bAda hI unako sarvaprathama zAstrArtha kekar3I meM hI karanA par3A thaa| yaha zAstrArtha maukhika rUpa se Amane-sAmane sTeja lagAkara 6 dina taka calA thaa| sthAnakavAsI samAja ke koI bhI vidvAn saMta-satI kekar3I padhArate the to Ate hI unheM zAstrArtha kA caileMja milatA thaa| tadanurUpa AcArya zrI ko padhArate hI caileMja milA to AcArya zrI ne pharamAyA ki yadyapi mujhe bahuta jaldI hai kintu yadi maiMne vihAra kara diyA to yahI samajheMge ki Darakara bhAga gaye ataH unhoMne 8 dina virAjakara zAstrArtha kiyA / zve. mU. pU. samAja kI ora se zAstrArthakartA zrI mUlacanda jI zrImAla the| ye paM0 zrI ghevaracanda jI bAMThiyA (vartamAna meM jJAnagacchIya muni zrI) ke zvasura the| ye zrI kAnamala jI karNAvaTa ke nAma se zAstrArtha karate the / saMyoga dekhie ki zAstrArtha ke nirNAyaka bhI inhIM paM0 sA0 mUlacanda jI zrImAla ko banAyA gyaa| aura inako apane nirNaya meM kahanA par3A ki AcArya zrI kA pakSa jaina darzana kI dRSTi se sahI hai kintu anya darzanoM kI dRSTi se kucha bAdhA AtI haiN| AcArya zrI ne pharamAyA ki maiM eka jaina AcArya hU~ aura jaina darzana ke anusAra merA pakSa aura samAdhAna sahI hai| mujhe isake atirikta kucha nahIM caahiye| isa prakAra kekar3I meM zAstrArtha meM vijayazrI prApta karane ke bAda hI prAcArya zrI ne vihAra kiyaa| zAstrArtha meM AcArya zrI ne saMskRta meM zAstrArtha karane kI cunautI dI thii| isake bAda sana 1636 ke ajamera cAturmAsa meM AcArya pravara ne zve0 mU0 pU0 samAja ke suprasiddha vidvAn saMta zrI darzanavijayajI ko siMhanAda karate hue saMskRta meM zAstrArtha karane ke lie llkaaraa| zuddha sanAtana jaina samAja arthAt sthA0 jaina samAja kI ora se saMskRta meM zAstrArtha kI cunautI diye jAnA abhUtapUrva aitihAsika ghaTanA thii| jo isake pahale aura isake bAda Aja taka kabhI nahIM huii| AcArya bhagavanta ne yaha Jain Educationa International For Personal and Private Use Only
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. * 236 bahuta bar3A kIrtimAna sthApita kiyaa| zAstrArtha ke kSetra meM yaha ApakI sabase bar3I dena thii| pratibhA-khoja-sthA0 samAja meM vidvAnoM aura paMDitoM kI vipulatA adhika nahIM rahI hai| Apane isa AvazyakatA ko phcaanaa| ajJAniyoM ke samakSa to hIre bhI kAcavat hote haiN| ratnoM kI parIkSA jauharI hI kara sakate haiM aura Apa to jauhariyoM ke bhI guru the| pahale samAja ke kucha vyakti vidvAnoM se yahI AzA karate the ki ve jJAna-dAna hamezA muphta meM hI dete rheN| jabaki ve yaha bhUla jAte the ki vidvAn bhI gRhastha hI hote haiM / unakI bhI pAribArika AvazyakatAe~ hotI haiN| Apane apanI painI dRSTi se isakA anubhava kiyA aura vidvAnoM ke lie tadanurUpa vyavasthA kii| unako samAja meM pUre Adara-sammAna ke sAtha pratiSThita kiyaa| jinakI pratibhA para AvaraNa AyA huA thA, aise aneka vyaktiyoM ko apane pahacAnA, unheM prerita kiyA, protsAhita kiyA aura Age bar3hAyA / Aja ve apanA aura samAja kA nAma rozana kara rahe haiN| saMskAravAna vidvAna taiyAra karane meM Apake sadupadezoM se sthApita saMsthA jaina siddhAnta zikSaNa saMsthAna, jayapura paM0 zrI kanhaiyAlAla jI lor3hA ke saMyojana meM bahuta ullekhanIya kArya kara rahI hai / sthA0 samAja meM pahalI bAra hI vidvat pariSad kI sthApanA Apake sadupadezoM se hI huI / isa prakAra vidvattA kI paramparA aura vidvAnoM kI paramparA AcArya zrI kI atIva mahatvapUrNa dena hai| prAcIna graMthoM evaM zAstroM kI surakSA-samAja meM hastalikhita zAstroM aura granthoM kI bahuta prAcIna aura samRddha paramparA rahI hai, parantu pahale munigaNa apaneapane vizvasanIya gRhasthoM ke yahA~ baste bA~dha-bA~dhakara rakhavA dete the aura AvazyakatA hone para vahA~ se maMgavAkara vApasa bhijavA dete the| isa vyavasthA meM kabhI-kabhI munirAja kA acAnaka svargavAsa ho jAne se baste gRhasthoM ke ghara hI raha jAte aura vismRta hokara luMja-puMja ho jAte the / alaga-alaga sthAna para rakhe rahane se na to unakI sUcI bana pAtI, na hI vidvAn unakA upayoga kara pAte evaM mahattvapUrNa sAhitya andherI kandarAoM meM sar3atA rahatA thaa| Apane isa ghora avyavasthA kI paramparA kA anta kara jayapUra lAla bhavana meM sabhI upalabdha hastalikhita granthoM aura AgamoM ko ekatrita kara sUciyA~ banavAyIM jisase ve pUrNatayA surakSita ho gaye aura vidvadjana unase lAbha uThA sakate haiM / saMsthAnoM ke kSetra meM--samAja-sevA ke vibhinna AyAmoM kI pUrti hetu Apake sadupadezoM se prerita hokara vibhinna sthAnoM para bIsiyoM saMsthAe~ sthApita huiiN| bahuta se sthAnoM para dekhA jAtA hai ki munirAjoM ke vihAra ke sAtha-sAtha saMsthAoM ke kAryAlayoM kA bhI vihAra hotA rahatA hai| parantu Apane isa dizA meM eka naI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ * 240 * vyaktitva evaM kRtitva vidhA, naI TekanIka kA prayoga kiyaa| saMsthAoM ke uparAMta Apa unameM sarvathA asaMga-nisaMga rahate, saMsthAe~ apane hI balabUte para svataMtra rUpa se kArya karatI haiN| isase saMsthAe~ adhika acchA aura sundara kArya niSpAdita karatI haiM tathA preraka kA adhika samaya saMsthAoM ke ragar3e-jhagar3e aura vyavasthAoM meM vyaya nahIM hotaa| yaha prAcArya zrI kI anukaraNIya dena hai| itihAsa ke kSetra meM - sthA0 samAja pUrNatayA AdhyAtmika samAja rahA hai| kaThora kriyA pAlana, ugra tapasyA, aAtmaciMtana, AtmadhyAna, AtmotthAna hI isakA pramukha lakSya rahA hai / ahiMsA pAlana meM satata jAgarUkatA isakA dhyeya hai| ataH itihAsa lekhana kI ora isa samAja kA dhyAna kucha kama rhaa| isalie isa samAja meM yaha khaTakane vAlI kamI rahI hai| bhagavAna mahAvIra se lekara isakI paramparA to avicchinna calI A rahI hai para usakA kramabaddha lekhana aura vigatavAra mAhitI nahIM thii| prabhu vIra paTTAvanI jaise prayatna hue the parantu phira bhI kAphI kamI rahI / AcArya zrI ne isa kamI ko mahasUsa kiyaa| lagabhaga eka yuga ke bhAgIratha prayAsa aura dhyeyalakSI satata, puruSArtha se Apane 'jaina dharma kA maulika itihAsa' niSpakSa dRSTi se likhakara jaina samAja ke itihAsa meM adbhuta, anupama, advitIya, aitihAsika kArya sampanna kiyaa| 'jaina AcArya caritAvalI', 'paTTAvalI prabandha saMgraha' Adi grantha bhI Apane navIna aitihAsika khoja ke AdhAra para likhe| itihAsa ke kSetra meM yaha ApakI adbhuta apUrva dena hai / Agama-prema-pAgama jJAna ke pracAra-prasAra meM Apako vizeSa Ananda prAtA thaa| 'nandI sUtra' ApakA sarvAdhika priya sUtra thaa| uttarAdhyayana, nandI, prazna vyAkaraNa, antagar3a, dazavaikAlika Adi sUtroM kA sarala hindI bhASA meM vyAkhyA vizleSaNayukta anuvAda prakAzita karAye jo bahuta hI lokapriya hue| inase preraNA pAkara anyatra bhI kAphI prayatna prArambha hue| ___ sAmAyika-svAdhyAya-sAmAyika-svAdhyAya ke pracAra-prasAra meM to Apane rAta-dina eka kara diyaa| Apake prayAsa ke phalasvarUpa hajAroM naye svAdhyAyI bane haiM aura Apa hI kI preraNA se lAkhoM sAmAyikeM prativarSa naI hone laga gaI haiM / koI bhI Apake darzana karane AtA thA to Apa prathama prazna yahI pUchate the ki svAdhyAya ho rahA hai yA nahIM ? kahA~ rahate haiM, kyA karate haiM Adi sAMsArika bAtoM kI tarapha ApakA dhyAna thA hI nhiiN| sAmAyika-svAdhyAya ke pracAraprasAra meM to Apane apanA jIvana hI de diyaa| samAja ko ApakI yaha deva ati ullekhanIya hai| karuNAsAgara dInadayAla-AcArya bhagavanta ne isa prakAra jJAna aura kriyA ke kSetra meM naI-naI bulandiyoM ko to chuA hI, isake sAtha-sAtha unake hRdaya meM Jain Educationa International For Personal and Private Use Only
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. * 241 karuNA evaM dayA kA satata pravAhI nirbhara sadA pravahamAna rahatA thaa| unake sadupadezoM se sthApita bAla zobhA anAthAlaya, mahAvIra vikalAMga samiti, varddhamAna jaina meDikala rilIpha sosAyaTI, bhUdhara kuzala dharma bandhu kalyANa koSa, amara jaina meDikala rilIpha sosAiTI, jIvadayA, amara bakarA, mahAvIra jaina ratna kalyANa koSa, mahAvIra jaina haoNspiTala Adi aneka saMsthAe~ isa dizA meM ullekhanIya kArya niSpAdita kara rahI hai| hajAroM jarUratamanda isase lAbhAnvita ho rahe haiN| isa prakAra sva0 pU0 gurudeva kI dena hara kSetra meM adbhuta, apUrva rahI hai| hara kSetra meM naye-naye kIrtimAna sthApita hue haiN| hRdaya kI asIma AsthA evam ananta zraddhA ke sAtha atyanta bhakti bahumAnapUrvaka sva0 pUjya gurudeva ko anaMtaanaMta vandana / -kekar3I (rAjasthAna) amRta karaNa * sAvadhAnI se kI gaI kriyA hI phalavatI hotI hai| * jinakA citta svaccha nahIM hai, ve paramAtma-sUrya ke teja ko grahaNa nahIM kara skte| * jJAna eka rasAyana hai jisase AtmA kI zakti bar3hatI hai| * dayA karanA eka prakAra se sAdhu-vRtti kA abhyAsa hai| * Antarika vijaya prApta karane ke lie zAstra-zikSA kI AvazyakatA hai| * samAja ko vyavasthita rUpa se calAne ke lie saMghadharma Avazyaka hai| * svAdhyAya se caturvidha saMgha meM jyoti A sakatI hai| -prAcArya zrI hastI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only