Book Title: Acharya Hastimalji ki Agam Sahitya ko Den
Author(s): Udaychandra Jain
Publisher: Z_Jinvani_Acharya_Hastimalji_Vyaktitva_evam_Krutitva_Visheshank_003843.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/229902/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ zrAcArya zrI kI zrAgamasAhitya ko dena DaoN0 udayacandra jaina adhyAtma -upavana ke prabuddha evaM kuzala mAlI yuga-yugAntara taka nanheM-nanheM bodha, jJAnazUnya ko jJAna rUpI jala pradAna kara pratidina saMrakSaNa karane meM sahAyaka hote haiM / unakI cintana- dRSTi se, unakI sAdhanA se, unake Agamika dizAbodha se evaM unakI sRjanAtmaka kalA se abhinava saMketa satata prApta hote rahate haiM / tIta to pratIta hai, vartamAna meM aneka loga aise mahApuruSoM ke saMyama, sAdhanA, tapa aura tyAga kI ArAdhanA se mahApatha kI ora avazya hI agrasara hote haiM / AcArya zrI hastImalajI eka mahAmahima vyaktitva ke dhanI haiM / jinake siddhAnta meM cintana hai, vizva kalyANa kI bhAvanA hai tathA rasapUrNa mIThe madhura phala haiM, Atma poSaka tattva haiM / unakI Agama kI anupama dRSTi ne Agama meM sarasatA evaM jJAna-vijJAna kA mahA Aloka bhara diyaa| unake bahu-AyAmI vyaktitva meM jIvana kI gahanatA, jIvana kI vAstavika anubhUti, prAdhyAtmika nIra kA avirala pravAha, sAMskRtika adhyayana evaM zrAcAra-vicAra ke talasparzI anuzIlana kI pratibhA hai / Agama ke Apa sandarbha haiM, itihAsa ke pArakhI haiM tathA Apake prakANDa pANDitya ne samyagjJAna ke pracAra meM jo sahayoga diyA, vaha sAmAyika aura svAdhyAya ke rUpa meM mukharita hotA rahegA / 1 tIrthaMkaroM ke artha ko aura gaNadharoM ke sUtra ko saphala sandeza vAhaka kI taraha jana-cetanA ke rUpa meM prAcArya zrI ne jo kArya kiyA, usase Agama ke cintana meM 'sugamatA utpanna huI / gIti, kavitA, kahAnI, saiddhAntika praznottarI, prabacana Adi ne jana-jana ke mAnasa meM tyAga, dhArmika bhAvanA aura vairAgya ke svaroM ko bharane kA jo kArya kiyA, vaha apane Apa meM stutya hai / AcArya zrI Agama- rasajJa the, isalie gama ko AdhAra banAkara 'jainadharma ke maulika itihAsa' ke hajAroM pRSTha likha DAle, jo na kevala Agama ke prakAza stambha haiM, apitu itihAsa ke sthAyI stambha tathA unakI Arambhika sAdhanA ke zreSThatama jyotipuMja haiM jo yugayuga taka mahAn zrAtmA ke Aloka ko Alokita karate raheMge / ApakI Agama eft ko nimna binduoM ke AdhAra para nApA-tolA, jAMcA-parakhA jA sakatA hai / zrAgamika sAhitya : AcArya zrI kI anubhUti Agama ke rasa kA mUlyAMkana karane meM avazya sakSama rahI hai| prAkRta ke jIvanta prAraNa kahalAne vAle zrAgama jaise hI unakI cintana-dhArA ke aMga bane, vaise hI kucha AgamoM ko apanI painI dRSTi se dekhakara Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 102 * vyaktitva evaM kRtitva unake rahasya ko khola DAlA / svAdhyAyazIla vyaktiyoM kI dRSTi ko dhyAna meM rakhakara kucheka AgamoM ko jana-jana taka pahu~cAne ke lie jo kadama uThAyA, usase svAdhyAya premI jitane adhika lAbhAnvita hue, usase kahIM adhika zodhArthiyoM ke lie jo zodhapUrNa sAmagrI milI, vaha avazya hI prazaMsanIya kahI jA sakatI hai| jisa saMskRta-niSTha evaM kliSTa siddhAnta ke gambhIra tattvoM se samanvita TIkA ke lakSya ko dhyAna meM rakhakara kArya karAyA gayA, vaha unakI AdhyAtmika sAdhanA kI eka viziSTa upalabdhi kahI jA sakatI hai| Agama kA sampUrNa cintana kucheka zabdoM meM kaha pAnA sambhava nahIM, parantu unake sAhitya se jo Aloka prApta huA, usI dRSTi ko AdhAra banAkara kucha likha pAnA yA kaha pAnA sUrya ko dIpaka dikhAne jaisI hI dRSTi hogii| phira bhI unakA maulika cintana yahI ho sakatA hai : 1. prAgama kI prAdhyAtmika sAdhanA 2. Agama kI divya kahAniyA~ 3. Agama ke dharma-cintana ke svara 4. Agama kA AcAra-vicArapUrNa darzana 5. Agama ke upadezAtmaka, preraNAtmaka prasaMga 6. Agama ke tAttvika kSaNa 7. Agama ke aitihAsika tathya 8. Agama kA itihAsa 6. aitihAsika puruSa evaM nAriyA~ 10. paurANika puruSa evaM nAriyA~ 11. sAdhanA kI kunyjii| isake atirikta kaI sAhityika, sAMskRtika, dhArmika, dArzanika, kalAtmaka evaM vaijJAnika tathya kholakara AcArya zrI ne hamAre sAmane rakha diye jisase hamAre Adarza (Agama) bhArata kI sAMskRtika dhArmika Adi kI gAthA spaSTa ho skii| prAcArya zrI kI mUla bhAvanA svAdhyAya ko bar3hAnA rahA hai, isalie unhoMne svAdhyAya ke bahu-pakSI AgamoM ko prakAza meM lAnA hI ucita samajhA hogaa| AcArya zrI ke 'bRhatkalpa-sUtra', 'siri aMtagaDa-dasAo' sUtra anubhava kA abhinava Aloka banakara mAnavIya guNoM ke pratiSThAna meM sahAyaka hue| unhIM ke nirdezana meM zikSA, zikSaka, svAdhyAya, sAmAyika, tapa-tyAga, evaM samyaktva ke pradhAna Jain Educationa International For Personal and Private Use Only Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. tattvoM ko ujAgara karane vAlA 'uttarAdhyayana sUtra' mahAvIra kI antima dezanA 'satyaM zivam sundaram' kA rUpa dene meM avazya hI sammAnanIya evaM ziromaNi banA / 'uttarAdhyayana' ke 36 adhyayana ke vivecana ko sarala rASTrabhASA meM tIna khaNDoM meM vibhakta karake vidvAnoM evaM svAdhyAyI janoM ke sammukha rakhA gayA, usase bhautika vaibhava meM Asakta janoM ke lie avazya hI mArga-nirdeza prApta hogA / svAdhyAya-sAmAyika ke preraka manISI cintaka parama ArAdhya AcAryazrI ne Agama kI dUradarzitA ko dhyAna meM rakhakara jo kArya kiyA, usase aisA lagatA hai ki ve dharmanIti, tattva- cintana, samyak zraddhA, tattva bodha ko jIvana se jor3a denA cAhate haiM / isalie 'uttarAdhyayana' meM unhoMne anvayArtha, bhAvArtha, zabda - vizleSaNa, artha - vizleSaNa Adi ko kholane ke lie sadaiva prayatna kiyA karavAyA / prastuta 'uttarAdhyayana sUtra' sarvopayogI kahA jA sakatA hai / prAcArya zrI kI sarvagrAhI sUkSmadRSTi bahujana hitAya, bahujana sukhAya kI rahI hai / unhoMne samAja meM mAnavIya guNoM kA saMcAra karane kA prathama kadama svAdhyAya evaM sAmAyika se hI uThAyA / phalasvarUpa Agama-svAdhyAya kI ruci bar3hI / muniyoM ke atirikta gRhasthoM ne bhI 'uttarAdhyayana' jaise sUtroM ke AdhAra para rasAnubhUti lenA zurU kara diyA / isakA pratyeka adhyayana pahale rahasya ko kholatA hai, jisase sAdhAraNa svAdhyAyI bhI lAbha lene meM samartha ho sakA / pravacana sAhitya : antaHkaraNa kI gaharAI ko chU jAne vAle cintana pUrNa pravacana AtmA se nikalate haiM, AtmA kA sparza karate haiM, cintana manana aura AcAra-vicAra para bala dete haiM / zrAgama meM kahA hai * 103 guNa-suTThiyassa vayaNaM, ghaya-parisittuvva pAvano bhavai / guNahINassa na sohai, nehabihIraNo jaha paIvo || arthAt guNa saMyukta vyakti ke vacana ghRta siMcita zragni kI taraha tejasvI evaM pavitra hote haiM, kintu guNahIna vyakti ke vacana sneha rahita dIpaka kI bhAMti nisteja aura andhakAra yukta hote haiM / AcArya zrI kA udbodhana aisA hI hai, jahA~ prAgama kA sampUrNa cintana ubhara AyA hai / unhoMne kahA Jain Educationa International jJAna AtmA kA guNa hai, jJAna ke binA zraddhA kI pavitratA nahIM AtI hai / svAdhyAya karo, jJAna prApta karo / ( gajendra vyA. bhAga 6 ) Apake vyAkhyAnoM kA mUla srota prAgama hI rahA hai / zrAgama ko mUla AdhAra banAkara jo kucha vivecana For Personal and Private Use Only Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * 104 kiyA, vaha nizcita hI jIvoM ke lie jJAna, kriyA, caritra, tapa, dhyAna, svAdhyAya evaM sAmAyika Adi para cintana karane kI preraNA detA hai / unake vyAkhyAnoM ke kucha sUtra isa prakAra haiM : -: * vyaktitva evaM kRtitva 1. cAturmAsa - doSa parimArjana karane kA sAdhana hai / AlocanA, pratikramaNa aura pratyAkhyAna Avazyaka kriyAe~ haiM / AlocanA meM doSoM kA smaraNa, pratikramaNa meM bhUloM yA galatiyoM kA svIkAra karanA, galatI ko kabUla kara puna: use nahIM duharAnA / ityAdi (ga. vyA. bhAga 6, pR. 8-12 ) ukta ke bheda-prabheda Agama ke sUtroM ke AdhAra para hI prastuta kiye haiMkhavettA puvva- kammAI saMjameNa taveNa ya / 2. mokSa ke do caraNa - ( 1 ) jJAna aura (2) kriyA nA jANaI bhAve, daMsaNeNa ya sahe / carite nigiNhAi, taveNaM parisujjaI / / (u. 28 / 35 ) 3. baMdhana - mukti - jJAna vaha hai jo hamAre bandhana ko kATe / (ga. 6, pR. 32 ) 4. vinaya - jJAna, darzana aura cAritra kA kAraNa hai / (pR. 40 ) vinaya meM vinaya ke sAta bheda ginAe~ haiM / vinaya karane yogya arahaMtAdi haiM / 5. dharma -- kAmanA kI pUrti kA sAdhana artha hai aura mokSa kI pUrti kA sAdhana dharma hai / 'dazavaikAlika' sUtra ke "dhammo maMgalamukkiTTha" kA AdhAra banAkara dharma kI vyAkhyA kI hai / (ga. 6, pR. 56 - 116) 6. jayaM care, jayaM ciTTha e - AcAra, vicAra evaM AhAra kI vizuddhatA hai / 7. prAtmika zrAvazyaka karma-jJAna, darzana, cAritra, tapa, vItarAga dharma kI ArAdhanA, ahiMsA kI sAdhanA, dAna, saMyama Adi (pR. 134 - 147 ) 8. zrAtma-zAnti ke lie dharmAcaraNa - kAmanA kA kSetra tana hai, kAmanAoM kA upazama dharma se kareM / Jain Educationa International 6. tyAgI kauna ? dIkSA bhI tyAga, saMta samAgama bhI tyAga, vaiyAvRtya bhI tyAga, icchAtroM kA nirodha bhI tyAga / 10. saMskAroM kA jIvana para prabhAva - 11. kimAha-baMdhaNaM vIro (ga. bhAga 3. pR. 8) 12. parigraha kaisA ? sacitta aura citta (pR. 20 ) mucchA pariggaho vRtto (pR. 14) For Personal and Private Use Only Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. * 105 13. jJAna prApti ke mArga-1. sunakara aura 2. anubhava jagAkara / jisa tattva ke dvArA dharma, adharma, satya, asatya jAnA jAya vaha jJAna hai, jJAna prAtmA kA guNa hai| 14. saMta-satI samAja bhI jinazAsana kI phauja bhii| . saMtApa hAriNI jinavANI kI pavitra pIyUSamayI rasadhArA pravAhita kreN| kathA-sAhitya-dhArmika evaM mAnasa ko jhakajhorane vAlI haiM unakI dhArmika kahAniyA~ / kathA pravacana kI pramukhatA hai, prAcArya zrI ne Agama ke saiddhAntika kathAnakoM ko AdhAra banAkara sarvatra Agama ke rahasya ko kholA hai| mUrchA ke lie rAjaputra gautama, ArdrakumAra kA udAharaNa / sAmAyika, svAdhyAya, tapa Adi se pUrNa kathAnaka prAyaH sarvatra dikhAI par3ate haiM / tapa ke lie caMdanA / cora, sAhUkAra Adi ke udAharaNa bhI haiN| kAvyAtmaka dRSTi-mana ke vicAroM ko kisI na kisI rUpa meM avazya likhA jAtA hai| yadi vicAra kavitAmaya bana gayA to gIta dhArmika, AdhyAtmika aura sAmAjika bhAvoM se paripUrNa mAnava ko sajaga karane lagatA hai| kabhI kAvyaciMtana rUpa meM hotA hai, kabhI bhAvanA pradhAna, dharmapradhAna, saMyama pradhAna / jaise : sumati do sumatinAtha bhagavAn / siddha svarUpa-aja, avinAzI, agama, agocara, amala, acala, avikAra / jIvana kaisA-jisameM nA kisI kI hiMsA ho (pR. 61, bhAga 6) sAdhu-zAnta dAnta ye sAdhu sahI (pR. 125) pArAdhanA-SaDkarma ArAdhana kI karo kamAI / (pR. 142) svAdhyAya-bina svAdhyAya jJAna nahIM hove / (pR. 194) mahAvIra zikSA-ghRNA pApa se ho, pApI se kabhI nahIM / sundara-sundara eka santoSa / parigraha-parigraha kI icchA sImita rakha lo| Agama ke sajaga praharI ne Agama ke rahasya ko sarvatra kholakara rakha diyaa| jinAgama ke prAyaH sabhI AgamoM kA sAra Apake cintana meM hai / kintu AcArAMga, sUtrakRtAMga, ThANAMga, dazavaikAlika, uttarAdhyayana, nandi, kalpasUtra Adi ke udAharaNa ApakI Agama-sAdhanA para vizeSa bala dete haiN| -piUkuMja, aravinda nagara, udayapura-313001 000 Jain Educationa International For Personal and Private Use Only