Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ RORD AcArya zrI evaM nArI-jAgaraNa - zrImatI suzIlA boharA AcArya zrI hastImalajI ma. sA. vizuddha zramaNAcAra ke pratIka, dharma jagat ke prabala praharI, yuga pravartaka saMta evaM isa yuga kI mahAn vibhUti the / 70 varSa kI sudIrghAvadhi taka utkaTa adhyAtma-sAdhanA meM lIna evaM prAtma-ciMtana meM nirantara nirata rahakara Apane jahA~ aneka prAdhyAtmika upalabdhiyoM ko prApta kiyA, vahIM Apake upadezoM se anuprANita ho aneka kalyANakArI saMgaThanoM kI sudRr3ha nIMva par3I hai / Apa jahA~ eka paramparAvAdI mahAn saMtoM kI zrRMkhalA meM zIrSastha the vahIM pragatizIla evaM sudhAravAdI saMtoM meM uccakoTi ke vicAraka rahe / Apane jJAnArAdhaka ke rUpa meM samyakjJAna pracAraka maMDala, sAmAyika saMgha, svAdhyAya saMgha, jaina siddhAnta zikSaNa saMsthAna, jaina itihAsa samiti Adi saMsthAoM ko kholane kI preraNA dI vahIM samAja sudhAraka ke rUpa meM svadharmI vAtsalya samiti evaM akhila bhAratIya mahAvIra jaina zrAvikA samiti jaisI saMsthAoM kA mArgadarzana kara tathA svAdhyAyI bana paryuSaNa meM sevA dene kI preraNA dekara mahilAoM ko ghara kI cAra dIvArI se nikalakara kArya karane kI preraNA dI tathA sadiyoM se jIvana-nirmANa kSetra meM pichar3I huI mAtR zakti ko kArya kSetra meM utarane kA AhvAna kiyaa| ve yadAkadA pharamAte rahate the ki sAdhanA ke mArga meM strI-puruSa meM koI vibheda nahIM hai / striyoM kI saMkhyA dharma-kSetra meM sadaiva puruSoM se adhika rahI hai| sabhI kAloM meM sAdhuoM kI apekSA sAdhviyA~, zrAvakoM kI apekSA zrAvikAe~ adhika rahI haiN| yahA~ taka ki tIrthaMkara pada taka ko unhoMne prApta kiyA hai, ataeva mahilAyeM to dharma kI rakSaka rahI haiM / inhIM mAtAoM kI goda meM mahAn puruSoM kA lAlana-pAlana hotA hai aura unake kaMTha se madhura dhvani phUTa par3I "RSabhadeva aura mahAvIra se, nara vara jAye haiM / rAma kRSNa tere hI suta haiM, mahimA chAI ho / jana-jana vaMdana saba hI tuma para, pAza dharAve ho / yuga-yuga se tuma hI mAtA bana, pUjA pAI ho / / " Jain Educationa International For Personal and Private Use Only
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. * 221 ukta paktiyoM dvArA mAtR zakti kI mahimA kA guNagAna hI nahIM kiyA balki bhaviSya meM AzA kI kiraNa bhI unheM mAnA hai| unakA kahanA thA-satI madAlasA kI bhAMti 'zuddhosi, buddhosi, niraMjanosi' kI lorI sunAkara mAtA satkArya kI aisI preraNA de sakatI hai jo 100 adhyApaka milakara jIvana bhara nahIM de skte| vAstava meM puruSa aura strI gaharUpI zakaTa ke do cakra haiN| unameM se eka kI bhI kharAbI pArivArika jIvana rUpI yAtrA meM bAdhaka siddha hotI hai| yogya strI sAre ghara ko sudhAra sakatI hai, vaha nAstika puruSa ke mana meM bhI AstikatA kA saMcAra kara sakatI hai| mahAsatI subhadrA ne apane anyamati pati ko hI nahIM pUre parivAra ko dharma meM pratiSThita kara diyaa| dharma ke prati usakI niSThA ne kacce dhAgoM se baMdhI calanI se bhI kue se pAnI khIMca kara dikhA diyA / vyavahAra meM yaha kathA anahonI lagatI hai lekina Atmika zaktiyoM ke sAmane prAkRtika zaktiyoM ko natamastaka honA par3atA hai| darzana kI kasauTI para khare raheM-prAcArya zrI pharamAyA karate the ki hamArI sAdhanA kA lakSya hai ATha karmoM ko aura unakI ber3iyoM ko kATakara AtmA ko zuddha, buddha, niraMjana-nirAkAra, nirlepa evaM ananta Ananda kI adhikArI banAnA parantu yaha lakSya taba taka prApta nahIM ho sakatA jaba taka ki hamArI sAdhanA krama pUrvaka na cale / darzana kI nIMva para hI dharma kA mahala khar3A rahatA hai| darzana ke binA to jJAna bhI samyaka nahIM kahalA sakatA ataeva pahale saccI zraddhA evaM niSThA ho / eka ora bahaneM saMta-satiyoM ke mu~ha se aneka bAra sunatI haiM ki pratyeka prANI ko apane karmAnusAra hI sukha-duHkha milate haiM, jaba taka jIva kI Ayu pUrI nahIM hotI taba taka koI mArane vAlA nahIM aura dUsarI tarapha bhairU, bhope ke yahA~ jAnA, donoM meM virodhAbhAsa lagatA hai| acche-acche dharma ke dhurandhara kahalAne vAle bhAI-bahana jahA~ pazu-pakSiyoM kI bali hotI hai, paMcendriya jIvoM kI hatyA hotI hai, vahA~ jAkara mastaka jhukAne evaM car3hAvA car3hAne vAle mila jaayeNge| ve dRr3hatA se pharamAte the ki agara navakAra maMtra para pUre vizvAsa se paMca parameSThI kI zaraNa meM raheM to na kisI deva kI tAkata hai na kisI devI kI tAkata aura na kisI mAnava athavA dAnava kI hI tAkata hai ki unameM se koI bhI kisI prANI ke puNya aura pApa ke viparIta kisI taraha se unake sukhaduHkha meM usake bhogane va tyAgane meM dakhalanaMdAjI kara ske| vaha to parIkSA kI ghar3I hotI hai ataeva bahaneM kaThina paristhitiyoM meM bhI dharma ke prati saccI niSThAvAna banI raheM tathA sacce deva-guru evaM dharma kI ArAdhaka bneN| yahI dharma kA sAra athavA usakA mUla hai-"dasaNamUlo dhmmo|" jJAna-patha kI pathika bano-AcArya zrI bahanoM ke bhautika aura Jain Educationa International For Personal and Private Use Only
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ * 222 * vyaktitva evaM kRtitva AdhyAtmika donoM jJAna ke liye satata preraNA dete the| unakA kahanA thA ki jisa prakAra nala ke dvArA gagana cumbI aTTalikAoM para pAnI pahu~ca jAtA hai, vaise hI jJAna-sAdhanA dvArA AtmA kA Urdhvagamana ho jAtA hai| prANI mAtra ke hRdaya meM jJAna kA akhaMDa srota hai, kahIM bAhara se kucha lAne kI AvazyakatA nahIM, parantu nimitta ke binA usakA prakaTIkaraNa saMbhava nahIM hai| svAdhyAya nimitta bana tUlI ke gharSaNa kA kAma kara jJAna-zakti ko abhivyakta kara sakatA hai| Aja sat sAhitya kI apekSA cakAcauMdhapUrNa sAhitya kA bAhulya hai| navazikSita evaM naI pIr3hI usa bhar3akIle pradarzana se sahaja AkarSita ho bahakane lagate haiM, ataeva gaMde sAhitya ko mala kI taraha visarjita karane kI salAha dete the tathA satsAhitya ke pAThana-paThana hetu sadA prerita karate rahate the| jaba bhI maiM darzanArtha pahu~catI to pUchate-svAdhyAya to ThIka cala rahA hai| jJAna kI sArthakatA pAcaraNa meM-jJAna evaM kriyA kA samanvaya hI mokSa mArga hai anyathA jAnakArI buddhi-vilAsa evaM vANI-vilAsa kI vastu raha jaayegii| gadhe ke sira para bAvanA caMdana hai yA sAdI lakar3I yaha vaha nahIM jAnatA / usake liye vaha bojhA hai| binA samajha evaM AcaraNa ke jJAna bhI aisA hI bojhA hai / AcArya zrI ne jJAna ke sAtha AcaraNa aura AcaraNa ke sAtha jJAna jor3ane kI dRSTi se sAmAyika evaM svAdhyAya karane kI preraNA dii| pravacanoM ke daurAna sAmAyika ke smaraNa kA varNana karate hue mauna sAmAyika tathA svAdhyAyayukta samAyika ke liye hI protsAhita karate the| kyoMki jJAna hI mana rUpI ghor3e para lagAma DAla sakatA hai "kaso vastra se tana ko, jJAna se mana ko samajhAvo ho| 'gaja muni' kahe, ucca jIvana se hota bhalAI ho|" prAcaraNa kA nikhAra tapa se--prAcArya zrI bahanoM kI tapArAdhanA ke bahata prazaMsaka the, lekina tapa aisA ho jisase jIvana meM nikhAra aave| taya aura dharmakriyA na to loka-paraloka kI kAmanA se ho na siddhi-prasiddhi kI bhAvanA hetu ho / kAmanA pUrvaka tapa karanA use nIlAmI car3hAnA hai| pIhara ke gahane kapar3oM kI icchA yA kAmanA tapazcaryA kI zakti ko kSINa karatI hai kyoMki vaha kAmanA lena-dena kI mApa-taula karane lagatI hai| mahimA, pUjA, satkAra, kIrti, nAmavarI, athavA prazaMsA pAne ke liye tapane vAlA jIva ajJAnI hai| ataeva AcArya zrI bahanoM ko vivekayukta tapa karane tathA tapazcaryA para lena-dena na karane ke niyama dilavAyA karate the| ve vyAkhyAna meM pharamAyA karate the ki tapasya ke samaya ko aura usakI zakti ko jo meMhadI lagavAne, badana ko sajAne aMlakAroM se sajjita karane meM vyartha hI gaMvAte haiM, maiM samajhatA hU~ aisA karane vAle Jain Educationa international For Personal and Private Use Only
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. * 223 bhAI-bahina tapa ke sahI svarUpa ko aura usakI sahI mahimA ko nahIM samajhate haiN| meMhadI kyA raMga lAyegI tapa ke raMga ke sAmane ? raMga to yaha tapazcaryA adhika lAyegI / tapa ke sAtha agara bhajana kiyA, prabhu-smaraNa kiyA, svAdhyAya, ciMtana kiyA to vahI sabase U~cA raMga hai| tapasyA ke nAma para tIna baje uThakara gIta gAyA jAve aura usameM bhI prabhu-smaraNa ke sAtha dAdA, paradAdA, beTe-pote kA nAma liyA jAye to vaha tapa meM vikRti hai, tapa kA vikAra hai| sacce tapa kI pArAdhaka-tapazcaryA karane vAlI mAtAe~ zAstra-zravaNa, svAdhyAya aura smRti ko lekara Age bar3heMgI to yaha tapa unakI prAtma-samAdhi kA kAraNa banegA, mAnasika zAMti aura kalyANa kA hetu banegA tathA vizva meM zAMti sthApanA kA sAdhana bnegaa| prAyazcitta, vinaya, vaiyAvatya aura svAdhyAya ye cAroM caukIdAra tapasyA ke sAtha raheMge taba tapazcaryA kA teja aura divya jyoti kabhI khatma nahIM hogii| tapazcaryA karane ke pazcAt bhI bAta-bAta meM krodha AtA hai taba karmoM kA bhAra adhika halkA nahIM hogaa| tapazcaryA kA mUla lakSya hai karma kI nirjarA, pUrva saMcita karmoM ko naSTa karanA / ataeva karma ke saMcita kacare ko jalAne ke liye, ekAnta karma-nirjarA ke liye karma kATane hetu hI tapa karanA caahiye| mAtra anna chor3anA hI tapa nhiiN| anna chor3ane kI taraha, vastra kama karanA, icchAoM ko kama karanA, saMgraha-pravRtti kama karanA, kaSAyoM ko kama karanA bhI tapa hai| "sadAcAra sAdApana dhaaro| jJAna dhyAna se tapa sinngaaro||" isa taraha tapa ke vAstivika svarUpa kA digdarzana karAkara AcArya zrI bahanoM ko zuddha tapa karane ko prerita kara rUr3hiyoM se Upara uThane kI preraNA dete jisakA prabhAva hameM pratyakSa prAja dikhAyI de rahA hai| tapazcaryA meM dikhAvApana dhIre-dhIre kama ho rahA hai| tapa ke sAtha dAna-sone meM suhAgA-prAcArya zrI tapa ke sAtha dAna dene ko sone meM suhAgA kI upamA dete the| tapa se zarIra kI mamatA kama hotI hai aura dAna se dhana kI mamatA kama hotI hai aura mamatva kama karanA hI tapazcaryA kA lakSya hai / tapa ke nAma se khAne-pIne, Dhola-DhamAke meM jo kharca kiyA jAtA hai vaha paisA sAtvika dAna meM lagAnA cAhiye / hara vyakti tapa-tyAga ke sAtha zubha kAryoM meM apane dravya kA sahI vitaraNa karatA rahe to "eka-eka kaNa karatekarate maNa" ke rUpa meM paryApta dhanarAzi bana jAtI hai jisakA upayoga dInaduHkhiyoM kI sevA, svadharmI bhAI kI sevA, saMdha kI sevA meM kiyA jA sakatA hai| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ * 224 * isa taraha AcArya zrI tattvavettA ke sAtha sacce samAja sudhAraka the / ve para upakAra ko bhUSaNa mAnate the / unhIM ke zabdoM meM vyaktitva evaM kRtitva "sajjana yA durbala sevA, dIna hIna prANI sukha denA, bhujabala vardhaka ratnajaTitva, bhujabaMdha lo jI / " ve tapazcaryA ke samaya pIhara pakSa kI ora se milane vAle prItidAna ko upayukta nahIM mAnate the / kyoMki kaI bAra yaha tapasyA karane vAlI una bahinoM ke mArga meM ror3e aTakAtA jinake pIhara vAloM kI kharca karane kI kSamatA nahIM hotI / ataeva prAcArya zrI tapazcaryA ke nAma se diye jAne vAle prItidAna ke himAyatI kabhI nahIM rahe / zIla kI cUMdar3I evaM saMyama kA paibaMda lagAnI - grAcArya bhagavan bahanoM ke saMyamita jIvana para bahuta bala dete the / unakA udghoSa thA "jahA~ sadAcAra kA bala hai vahA~ nUra camakAne ke liye bAhya upakaraNoM kI AvazyakatA nahIM hotI, bAhya upakaraNa kSaNika haiM, vAstavika saundarya to sadAcAra hai jo zAzvata hai, amiTa hai / umra bar3hane ke sAtha bacapana se javAnI se bur3hApA zrAtA hai, riyeM bhI par3atI haiM lekina prAtmika zakti umra bar3hane ke sAtha raMga hI lAtI hai, badaraMga nahIM karatI / " Jain Educationa International yuga badalane ke sAtha hamAre jIvana ke taura-tarIkoM meM bahuta aMtara prA gayA hai / hamArI bhAvI pIr3hI cAritrika saundarya ke bajAya zarIra - saundarya para adhika bala de rahI hai / usa saundarya ke nAma para jisa kRtrima bhauNDepana kA pradarzana kiyA jA rahA hai usameM hiMsA aura krUratA kA bhAva milA huA hai| zrAcArya zrI phaizanaparasta vastuoM ke upayoga ke sakhta khilApha the / ve 'sAdA jIvana aura ucca vicAra' ko sanmArga mAnate the / unakA udghoSa thA - "ye jara jevara bhAra sarUpA / " inake corI hone kA Dara rahatA hai| inase dUsaroM meM ISyA-dva eSa utpanna hotA hai aura anaitikatA ko bar3hAvA milatA hai / sAsa se bahU ko tAne sunane par3a sakate haiM, 10 sAla kI lar3akI 50 sAla ke buDhDhe ko paraNAI jA sakatI hai aura to aura do taule ke pIche apanI jAna khonI par3a sakatI hai / ataeva gahanAkapar3A nArI kA saccA AbhUSaNa nahIM, zreSTha grAbhUSaNa to zIla hai For Personal and Private Use Only "zIla aura saMyama kI mahimA tuma tana zobhe ho / sone, cAMdI hIraka se nahIM, khAna pujAI ho / "
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. * 225 unhoMne ukta do paMktiyoM meM gAgara meM sAgara bhara diyA hai / yadi sonecAMdI se hI kisI kI pUjA hotI taba to sone-cAMdI va hIre ke khAnoM kI pUjA pahale hotii| isa sone-cAMdI se zarIra kA UparI saundarya bhale hI kucha bar3ha jAya magara aMtaHkaraNa kI pavitratA kA hrAsa hone kI saMbhAvanA rahatI hai, dikhAve kI pravRtti ko bar3hAvA mila sakatA hai tathA aMhakAra kI pUMcha lambI hone lagatI hai / tyAga, saMyama aura sAdagI meM jo sundaratA, pavitratA evaM sAtvikatA hai vaha bhogoM meM kahA~ ? jisa rUpa ko dekhakara pApa kAMpatA hai aura dharma prasanna hotA hai vahI saccA rUpa evaM saundarya hai| prAcArya javAharalAlajI ma. sA. ne bhI pharamAyA hai "pativratA phATA latA, nahIM galA meM pota / bharI sabhA meM aisI dIpe, hIraka kI sI jota // " jagata-vandanIya baneM-prAcArya zrI ko mAtR zakti se deza, dharma aura saMgha sudhAra kI bhI bar3I AzAyeM rahIM / ve mAnate the ki bhautikatA ke isa cakAcauMdha pUrNa yuga meM jagat jananI mAtA ke dvArA hI bhAvI pIr3hI ko mArgadarzana mila sakatA hai, puruSoM ko vilAsitA meM jAne se rokA jA sakatA hai aura kuvyasanoM se samAja ko mukta rakhA jA sakatA hai| unhIM ke zabdoM meM "devI aba yaha bhUSaNa dhAro, ghara saMtati ko zIghra sudhAro, sarvasva deya miTAvo, Aja jagat ke marma ko jii| dhAriNI zobhA sI bana jAo, vIra vaMza ko phira zobhAo, 'hastI unnata kara do, deza, dharma aru saMgha ko jii| ataeva AcArya bhagavan ne jJAna-patha kI pathika, darzana kI dhAraka, sAmAyika kI sAdhaka, tapa kI ArAdhaka, zIla kI cUMdar3I pror3ha, saMyama kA paibaMda, dayA va dAna kI jar3ata lagI jisa bhAratIya nArI kI kalpanA kI hai, vaha yuga-yugoM taka hama bahanoM ke jIvana kA Adarza banakara hamArA patha-pradarzana karatI rhegii| -pariyojanA nidezaka, jilA mahilA vikAsa abhikaraNa, jodhapura Jain Educationa International For Personal and Private Use Only