Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAcArya zrI aura unake pravacana 0 pro0 mahendra rAyajAdA AcArya pravara zrI hastImalajI mahArAja jainAcArya hone ke sAtha hI bhAratIya zramaNa paramparA ke AdhyAtmika-santa, jJAnI-sAdhaka, bahujJa-vidvAn tathA pratibhA sampanna mUrdhanya manISI the| unakA sampUrNa jIvana tapa, tyAga evaM saMyama ke saurabha se AveSTita rahA / unhoMne apanI jJAna-jyoti se hajAroM-lAkhoM AtmAoM ke jIvana ko Alokita kiyA / Adhunika zramaNa-santoM meM ve zIrSastha evaM ziromaNi the / jitanA Adara evaM sammAna jaina jagat meM unhoMne arjita kiyA anya koI bhI zramaNa nahIM kara skaa| prAcArya pravara zrI hastImalajI ne bhArata ke vividha prAntoM meM yAyAvarI jIvana vyatIta karate hue aneka sthAnoM para cAturmAsoM ke daurAna apane preraNAdAyI pravacana kiye / samyak jJAna pracAraka maNDala, jayapura ne AcArya zrI ke una pravacanoM kA 'gajendra vyAkhyAna mAlA' ke rUpa meM prakAzana kiyA hai / AcArya pravara zrI hastImalajI ke una pravacanoM kI katipaya pustakoM ko par3hane kA saubhAgya mujhe prApta huA hai| 'prArthanA-pravacana' zIrSaka pustaka meM prAcArya zrI ke prArthanA para die gae pravacanoM kA eka mahattvapUrNa Akalana hai / ina pravacanoM meM prArthI aura prArthanA kA sundara vivecana kiyA gayA hai| prArthanA kA mUla kendra, prArthanA kI mahattA, prArthanA kA jIvana ke dainika cintana meM kyA mahattva hai Adi aneka viSayoM kA ina prabacanoM meM vijJAna-sammata vivecana prastuta kiyA gayA hai / AcArya zrI ke anusAra prAtmA apane mUla rUpa meM ananta cetanA, jJAna-darzana yukta, nirvikAra aura niraMjana hai / Atmopalabdhi kI tIvra abhilASA Atma-zodhana ke lie preraNA jAgRta karatI hai / kisI ne jJAna ke dvArA Atma-zodhana kI AvazyakatA batalAI hai, kisI ne karma-yoga kI anivAryatA batalAI hai, to kisI ne bhakti mArga ke sarala mArga kA avalambana karane kI bAta kahI hai / jaina dharma kisI bhI kSetra meM ekAntavAda ko prazraya nahIM detA aura jJAna aura karma ke samanvaya dvArA prAtma-zuddhi honA pratipAdita karatA hai / prabhu kI prArthanA hI Atma-zuddhi kI paddhati kA aMga hai| Jain Educationa International For Personal and Private Use Only
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. apane eka pravacana meM AcArya zrI kahate haiM ki "prabhu kI prArthanA Atmazuddhi kI paddhati kA eka Avazyaka aMga hai / ........ prArthanA kA prANa bhakti hai / jaba sAdhaka ke antaHkaraNa meM bhakti kA tIvra udreka hotA hai, taba anAyAsa hI jilA prArthanA kI bhASA kA uccAraNa karane lagatI hai / " 133 AcArya pravara ne prArthanA kA vargIkaraNa tIna vibhAgoM meM kiyA hai(1) stuti - pradhAna ( 2 ) bhAvanA - pradhAna ( 3 ) yAcanA - pradhAna / ina tInoM prakAroM kI sundara vyAkhyA sarala bhASA meM kI hai / ve udAharaNoM dvArA apanI bAta ko suspaSTa kara samajhAte jAte haiM / unakA kathana hai ki jaina dharma kI mAnyatA hai ki pratyeka AtmA svabhAva se samAna hai / cAhe siddha paramAtmA ho yA saMsAra meM paribhramaNa karane vAlA sAdhAraNa jIva, donoM meM samAna guNa-dharma vidyamAna haiM / antara hai to kevala vikAsa ke tAratamya kA / AcArya zrI ke anusAra prArthanA ke rahasya evaM prArthanAoM ke tAratamya ko samajha kara stuti - pradhAna prArthanA se bhAvanA- prArthanA meM AnA cAhiye aura jIvana ke chipe hue tattva ko, AtmA kI soI huI zaktiyoM ko jagAnA caahie| isase anirvacanIya prAnanda kI prApti hotI hai / AcArya zrI hastImalajI ne apane ina pravacanoM meM yaha bhI batalAyA hai ki prArthanA kaisI honI cAhie, prArthanA kA lakSya kyA hai, prArthanA antaHkaraNa se ho, prArthya aura prArthI kaise hone cAhie Adi bAtoM kA bodhagamya, sundara vivecana evaM nirUpaNa kiyA hai| samAja meM vyApta rUr3hiyoM tathA aMdha-vizvAsoM kA khaNDana karate hue AcArya pravara ne prArthanA karane hetu vyAvahArika evaM vaijJAnika dRSTi kA pratipAdana kiyA hai / 'gajendra vyAkhyAna mAlA' tRtIya bhAga meM prAcArya zrI mahArAja ke san 1976 meM bAlotarA cAturmAsa ke samaya paryuSaNa parva ke sAta dina ke vyAkhyAnoM ko saMkalita kiyA gayA hai / jaina samAja ke sarvAMgINa vikAsa evaM abhyudaya hetu AcArya zrI hastImalajI ne ina sAta dinoM meM jo pravacana kiye, ve atyanta mArmika, preraNAtmaka tathA patha-pradarzaka haiM / ye vyAkhyAna prAya: sarala bhASA meM die gae haiM, kintu inameM nihita bhAva evaM vicAra guru gambhIra haiM / "ina pravacanoM meM sAdhanApUta AdhyAtmika ciMtana-manana kiyA gayA hai / prAcArya kI AtmAnubhUti se yukta pAvana vANI kA pIyUSa ina udgAroM meM nihita hai / " ina pravacanoM meM kahA gayA eka -eka zabda atyanta mahattvapUrNa hai jo zrotA yA pAThaka kI hRdaya-taMtrI ko jhaMkRta kara detA hai / pAThaka ke antaH cakSuoM ko unmIlita kara vyakti ko sAdhanA ke sapatha para agrasara hone ko utprerita karatA hai / Jain Educationa International For Personal and Private Use Only
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ * 134 * vyaktitva evaM kRtitva prAcArya zrI ke ina pravacanoM meM prArambhika sAdhanA se lekara carama lakSya ko prApta karane hetu sAdhanA kA ucita mArga darzAyA gayA hai| sAtha hI pravRtti mArga kA niSedha na karate hue eka Adarza samAja ke nirmANa hetu mArga batalAyA gayA hai / vyakti gRhastha dharma kA pAlana karate hue apane jIvana ko dharma kI sudRr3ha nIMva para AdhArita kara paramArtha ke mArga para cala sakatA hai / suvijJa pAThaka ina pravacanoM kA pArAyaNa kara apane jIvana ko unnata banA sakatA hai / apane eka pravacana meM prAcArya zrI ne 'parigraha' ke prakAroM kA sundara vivecana karate hue parigraha kI pravRtti ko samAja-virodhI evaM samasta avaguNoM kI jar3a batalAyA hai jo vyakti ko vinAza kI ora le jAtI hai| __ina pravacanoM meM sAdhAraNa gRhastha ke lie Adarza gRhastha banane ke upAyoM para bhI prakAza DAlA gayA hai / prArambhika sAdhanA se lekara carama lakSya taka le jAne vAlI sAdhanA kA nirUpaNa kiyA gayA hai / dharmAnusAra prAcaraNa karate hue vyakti Adarza samAja ke nirmANa meM apanA amUlya sahayoga pradAna kara sakatA hai| paryuSaNa parva ke dinoM meM Atma-nirIkSaNa kara apanI kamiyoM ko dUra karane hetu Atma-cintana para vizeSa bala dene kI AvazyakatA haiyahI prAcArya zrI kA mantavya hai / zraddheya AcArya pravara zrI hastImalajI Adhunika jaina santa-paramparA ke purodhA haiM / Atma-kalyANa ke sAtha-sAtha loka-kalyANa ke mArga ko prazasta karanA Apake pravacanoM kA mUla lakSya rahA hai / san 1976 kA cAturmAsa prAcArya zrI ne mahArASTra ke jalagAMva meM kiyA thaa| isa cAturmAsa ke daurAna Apane apane pravacanoM meM mukhya rUpa se saMskAra-nirmANa, vyavahAra-zuddhi aura svAdhyAya-zIlatA para vizeSa bala diyaa| ina pravacanoM meM se pramukha 26 pravacanoM kA cayana kara 'gajendra vyAkhyAna mAlA'- bhAga 6 meM saMkalana kiyA gayA hai / isa pustaka kA kuzala sampAdana DaoN0 harirAma AcArya ne kiyA hai| DaoN0 harirAma ne apane sampAdakIya meM likhA hai- 'yaha to AcAraniSTha jIvana, loka maMgala bhAvanA aura tapaHpUta cintana kA pAvana udgAra haiisaliye 'pravacana' hai, jo zraddhAlu jana-jana ke mArga-darzana ke lie prasphuTita huaA hai / jinhoMne prAcArya prabara ke zrImukha se sunA hai, ve dhanya haiN| jinheM yaha avasara nahIM milA, ve bhI ina pravacana-muktAoM kA pArAyaNa kara lAbha uThA sakeM-isIlie yaha prakAzana hai|' niHsaMdeha DaoN0 prAcArya kA yaha kathana sarvathA ucita hai / AcArya zrI hastImalajI ne apane ina pravacanoM meM mAnava jIvana sambandhI mahatvapUrNa tattvoM evaM aneka viSayoM kA bodhagamya bhASA meM sarala vivecana kiyA hai| dharma-sAdhanA ke lie zArIrika nirogatA tathA pArivArika anukUlatA Jain Educationa International For Personal and Private Use Only
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. * 135 Avazyaka hai| sad karma, jJAna, dharma, sAdhanA, viveka tathA saMyama dvArA manuSya apane jIvana ko unnata kara sakatA hai| prAhAra-zuddhi, AcAra-vicAra zuddhi, karate hue prAcArya zrI ne apane ina pravacanoM meM mAnava jIvana kI sArthakatA kA mUla maMtra batalAyA hai| AcArya pravara ke ina pravacanoM ke mukhya viSaya haiM-mokSa mArga ke do caraNa-jJAna aura kriyA, parigraha-nivRtti, sAdhana-saMyama, vikAra-vijaya se Atma-zakti kA vikAsa, sadAcAra aura sad vicAra hI dharma kA AdhAra, AhAra-zuddhi se prAcAra-zuddhi, vAstavika tyAga kA svarUpa, parigraha duHkha kA mUla, saccA tyAga hI dharma sAdhanA kA AdhAra, caMcala mana ko sAdhanA meM lagAne ke upAya aura paMca mahAvrata, rAga-zamana ke upAya aura Atma-sAdhanA se lAbha tathA kAmanA kA zamana, saccA zrAvaka dharma Adi / AcArya zrI ne ina sabhI viSayoM kI vyAvahArika dRSTi se vizada vyAkhyA karate hue hajAroMlAkhoM zrotAoM tathA pAThakoM ko lAbhAnvita kiyA hai / vizvAsa hai, isa vyAkhyAnamAlA ke pravacana-parAga se mumukSu pAThaka apane aMtaramana ko suvAsita kara apane jIvana ko sArthaka evaM saphala banAne kI dizA meM agrasara hoNge| samyak jJAna pracAraka maNDala, jayapura ne prAcArya zrI ke vibhinna sthAnoM para diye gaye prabacanoM ko aneka bhAgoM meM pustakAkAra rUpa meM suvyavasthita evaM suniyojita DhaMga se prakAzita karane kA zlAghanIya kArya kiyA hai / ata: isa prakAzana se jur3e hue sabhI loga sAdhuvAda ke pAtra haiN| -5-kha-20, javAhara nagara, jayapura-4 amRta-karaNa * vrata ke samaya kI kImata nahIM, usameM kImata hai citta kI nirvikAratA kii| * jinakA citta svaccha nahIM hai ve paramAtma-sUrya ke teja ko grahaNa nahIM kara skte| * tapa ke kAraNa AdamI japa ke lAyaka banatA hai| -prAcArya zrI hastI Jain Educationa International For Personal and Private Use Only