Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ prAcArya zrI hastI : vacana aura pravacana 1 DaoN0 mahendra sAgara pracaMDiyA candana aura cA~danI meM zItalatA to hai para uSNatA nahIM, Aditya aura anala meM uSNatA to hai para zItalatA nahIM / sAgara meM gaharAI to hai para U~cAI nahIM, adri meM U~cAI to hai para gaharAI nhiiN| prAcArya pravara zrI hastImalajI mahArAja meM zItalatA, uSNatA, gaharAI aura U~cAI samAna rUpa se vidyamAna rahI hai| unameM tapazcaraNa kI uSNatA, AtmAnubhUti kI zItalatA tathA cAritra kI U~cAI to jJAna-gaharAI eka sAtha mukhara ho uThI thii| ve jaba cale to sanmArga ke caraNa cala par3e parantu ve lIka para kabhI nahIM cale / unhoMne sva-para kalyANa ke lie naye-naye paMthoM ko prakAzita kiyaa| ve jitanA jiye svAvalambI banakara ThATha se jiye aura jaba maraNa ko prApta hue to use mRtyu-mahotsava manAte hue / adbhuta kintu anukaraNIya jIvanAdarza sthApana karane meM AcArya zrI sacamuca sAkAra ananvaya alaMkAra the| aise janavaMdya pUjanIya AcArya zrI hastImalajI mahArAja ne sva-para kalyANArtha jaba-jaba 'vacana' ucAre ve taba-taba 'pravacana' banakara jana-jana ke kaNThahAra bana gaye / yahA~ unake katipaya 'vacana' aura 'pravacana' ke sandarbha meM saMkSipta carcA karanA hameM mUlataH abhipreta hai| sAmAnyata: 'vacana' zabda kA tAtparya hai-bolane kI kriyA athavA AdamI ke mukha se nikale hue sArthaka zabdoM kA samUha / dhArmika sandarbha meM yadi 'vacana' kA artha liyA jAya to vaha hogA-zAstra Adi kA vAkya / bolanA eka kalA hai| isI kalA kA pariNAma hai-'vcn'| bhASA samiti se anuprANita jo bolA jAtA hai vaha 'vacana' vastutaH viziSTa hotA hai aura usakA prayojana hotA hai kalyANakArI / sAdhu samudAya meM 'samiti' kA prayoga sAmAnya bAta hai / calanA, bolanA, khAnA, uThAnA-rakhanA, malamUtra kA nikSepaNa karanA ina sabhI kriyAoM meM kartA jaba sAvadhAnI rakhatA hai to dRSTa aura adRSTa jIvoM kI virAdhanA se bacA jA sakatA hai / saMtoM ke vacana vastutaH hote haiN-vishisstt| __ sukha aura samRddhi se sampRkta jIvana jIne ke lie santa ke sabhI yIka 'samiti' pUrvaka sampanna huA karate haiN| ina sabhI kriyAoM ke karate samaya Jain Educationa International For Personal and Private Use Only
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ * 128 santa prAyaH mUrcchA-mukta rahatA hai / yama, niyama pUrvaka uThAye gaye caraNa vastuta: sadAcaraNa kA pravartana karate haiM / unakI jIvana-caryA yama, niyamoM, AcAra saMhitA kI prayogazAlA hotI hai / jJAnapUrvaka jo 'vacana' prayoga zAlA meM Akara parimArjita hotA hai, usakI abhivyakti vastutaH 'pravacana' kA rUpa dhAraNa karatI hai / 'vacana' jaba 'pravacana bana jAte haiM taba bauddhika pradUSaraNa samApta ho jAtA hai / * vyaktitva evaM kRtitva AcArya zrI hastImalajI ma0 sA0 jaina saMtoM meM eka jAgarUka, krAMtikArI santa ke rUpa meM samAhata rahe haiM / ve sadA lIka se haTakara cale aura unhoMne sadA bhoge hue yathArtha ko ADambara vihIna arthAt ArjavI caryA meM caritArtha kiyA / caritravAna pUjyAtmAnoM kI vANI vimala aura viziSTa huA karatI hai / vANI caritra kI pratidhvani huA karatI hai / prAcArya zrI kI vANI sadA saMyata aura sArtha huA karatI thI / asaMyata AlApa zastra kI vANI ko janma detA hai jabaki saMyata aura sadhe hue vacana - pravacana zAstra kI vANI kahalAte haiM / AcArya zrI hastImalajI mahArAja kI vANI zAstra kI vANI hai / usameM prANI mAtra ke kalyANa kI bhAvanA aura kAmanA vidyamAna hai / pravacana zAlA meM unakI vANI ko jinhoMne sunA, ve dhanya ho gaye aura jinhoMne usako jIvana meM utArA ve vastuta: ananya ho gaye / unake samagra pravacana ko jitane pramANa aura parimANa meM saMkalana kiyA, vaha sArA kA sArA zAstra bana gayA / usI ke AdhAra para unakI pravacana- paTutA kA saMkSepa meM anuzIlana karanA yahA~ hamArA mUla abhipreta hai / 'gajendra vyAkhyAna mAlA' bhAga 3 meM AcArya zrI dvArA paryuSaNa kAla meM diye gaye sAta pravacanoM kA saMkalana hai / darzana se lekara dAna paryanta Apane jisa bArIkI ke sAtha dhArmika lakSaNoM para vivecana kiyA hai, vastutaH vaha anyatra durlabha hI hai / prastuta pravacanoM meM pratyeka sAdhaka ko prArambhika sAdhanA se lekara carama lakSya prApta karAne vAlI sAdhanA taka kA mArgadarzana milegA / isake sAtha hI usameM Adarza gRhastha banane, Adarza samAja kA nirmANa karane aura dharma kI AdhArazilA ko sudRr3ha evaM sudIrgha kAla taka sthAyI banAne ke upAyoM para bhI vizada prakAza DAlA gayA hai | 'bodha karo, baMdhana ko tor3o' nAmaka prasaMga meM AcArya zrI pharamAte haiM"bodha karo ki bhagavAna mahAvIra ne baMdhana kise kahA hai aura kina-kina bAtoM ko jAnakara usa baMdhana ko tor3A jAtA hai / baMdhana aura baMdhana ko tor3ane kA jJAna prApta kara baMdhana ko todd'o| sacitta athavA pracitta vastu ko pakar3a kara jo koI thor3e se bhI parigraha ko letA hai, usa para mUrcchA mamatA karatA hai athavA usa para Jain Educationa International For Personal and Private Use Only
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. * 126 mUrchA mamatA karane vAle kA anumodana karatA hai, vaha vyakti duHkha se mukta nahIM hotaa|" (gajendra vyAkhyAna mAlA, bhAga 3, pRSTha 34) isI prakAra 'dAna prakaraNa' meM AcArya zrI sAtvika dAna kA pravacana ke dvArA svarUpa sthira karate haiM-"binA kisI upakAra-pratyupakAra evaM phala kI AkAMkSA karate hue isI niHsvArtha udAra bhAva se ki mujhe denA hai, jo dAna ucita, deza, kAla meM yogya pAtra ko diyA jAtA hai, usI dAna ko bhagavAna mahAvIra ne sAtvika dAna kahA hai / " (gajendra vyAkhyAna mAlA, bhAga 3, pRSTha 148) 'gajendra vyAkhyAna mAlA' bhAga 6 meM AcArya zrI ke jalagA~va (mahArASTra) meM varSA-vAsa ke avasara para diye gaye pravacanoM para AdhArita katipaya pravacanoM kA vyavasthita saMkalana hai / jJAna kI sArthakatA kriyA athavA AcaraNa meM hai, ataH prAcArya zrI ne jJAna ke sAtha AcaraNa aura AcaraNa ke sAtha jJAna ko jor3ane kI dRSTi se jana-jana ko sAmAyika aura svAdhyAya kI preraNA dii| isI preraNA ke phalasvarUpa samAja aura deza meM svAdhyAya ke prati vizeSa jAgRti paidA huI / ina pravacanoM meM mukhyata: saMskAra-nirmANa, vyavahAra zuddhi aura svAdhyAyazIlatA para vizeSa bala diyA gayA hai| ve to AcAra niSTha jIvana, loka maMgala bhAvanA aura tapaHpUta cintana kA pAvana udgAra haiM', isIlie vastuta: ve pravacana haiM jo zraddhAlu jana-jana ke mArgadarzana ke lie prasphuTita hue haiN| cAturmAsa vastutaH doSa-parimArjana aura sukha-prApti kA avasara pradAna karate haiM / isa avasara para sAdhaka ko vrata-sAdhanA meM tallIna hone kA avasara milatA hai| ___ "vrata karane vAle bhAI pauSadha karanA nahIM chodd'eN| yadi paristhitivaza nahIM kareM to bhI dhyAna rakheM ki ve bolacAla meM uttejanA kI bhASA nahIM boleNge| gussA nahIM kareMge, gAlI-galauja nahIM kareMge / apane tana-mana kA saMyama karake raheMge to unakA vrata yA upavAsa saphala hogaa|" (gajendra vyAkhyAna mAlA, bhAga 6, pRSTha 16) parigraha kA vizleSaNa karate hue prAcArya zrI kI pravacana-paTutA zrotA ke mana ko chUne meM sarvathA samartha hai| yathA-"bahuta U~cA AdamI zAsana meM yA udyoga meM yadi yaha soce ki dUsaroM ke vAhana lakar3I ke takhtiyoM ke hote haiM to maiM sonA, cA~dI ke pATiyoM kA jahAja banAU~ / cA~dI-sone kI pATiyoM ke jahAja para baiThakara bhAI sAhaba yAtrA kareM to bhAI sAhaba kI kaisI gati banegI-DUba jAe~ge / Apa isase anubhava kara leMge aura hRdaya meM cintana kareMge ki ye rajata, Jain Educationa International For Personal and Private Use Only
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ 130 svarNa, hIre aura javAharAta ke parigraha bhAra haiM / idhara dariyA meM Dubote haiM aura udhara bhavasAgara kI dariyA meM bhI Dubote haiM / to mAI kA lAla ! yadi parigraha kuTumba kI AvazyakatA ke lie rakhanA jarUrI hai to aisA karo ki usa para tuma savArI karo lekina tumhAre para vaha savAra na ho| sonA, cA~dI, hIre-javAharAta ke Upara, tuma savAra raho lekina tumhAre Upara dhana savAra nahIM ho / yadi dhana tuma para savAra ho gayA to vaha tumako nIce Dubo degA | yaha hai arihaMta bhagavAna kI zikSA / " ( gajendra vyAkhyAna mAlA, bhAga 6, pRSTha 43 ) * vyaktitva evaM kRtitva 'prArthanA pravacana' nAmaka grantha kA prathama saMskaraNa 1662 meM prakaTa huA thA, usI kA dUsarA saMskaraNa 1660 meM prakAzita kiyA gayA / ina pravacanoM meM AcArya zrI ke prArthanA para diye gaye pravacanoM kA amUlya saMkalana hai / prArthanA ko lekara abhI taka pAradarzI dRSTi se bahuta kama vibecana ho pAyA hai| prArthanA pravacana' usa kamI kI pUrti kI dizA meM eka stutya kadama hai| ina pravacanoM meM AcArya zrI ne prArthI aura prArthanA kA vivecana karate hue janatA ke sammukha prArthanA kI mahattA kA sundara vivecana prastuta kiyA hai / vivecya kRti meM AcArya zrI prArthanA ke svarUpa ko vyakta karate hue kahate haiM "prArthanA kA prAraNa bhakti hai / jaba sAdhaka ke antaHkaraNa meM bhakti kA tIvra udreka hotA hai taba anAyAsa hI jihvA prArthanA kI bhASA kA uccAraNa karane lagatI hai / isa prakAra antaHkaraNa se udbhUta prArthanA hI saccI prArthanA hai / " (prArthanA - pravacana, pRSTha 2) kAvya zAstrIya nikaSa para yadi bicAra kareM to pravacana nibandha ke prantargata rakhe jA sakate haiM kintu yaha nibandha se bhinna sarvathA maulika kAvya rUpa hai / 'pravacana' vyakti pradhAna hote haiM / unameM pravAcaka ke gahana adhyayana aura anubhUti kA adbhuta saMgama hotA hai / pUjya AcArya zrI hastImalajI mahArAja ke pravacanoM meM unake dharmagranthoM kA vyApaka adhyayana aura gahana anubhUti kA adbhuta samanvaya vidyamAna hai / manuSya ko manuSya banane ke lie choTe-choTe dhArmika saMkalpoM ko lekara AcArya zrI ne isa prakAra vyaMjita kiyA hai ki unameM zrotA athavA pAThaka kA antaraMga prabhAvita hue binA nahIM raha sakatA / inake pravacanoM meM prabhAvanA kA atireka sarvatra vidyamAna hai / duruha se duruha viSaya ko prAcArya zrI jIvana kI prayogazAlA meM caritArtha kara dRSTAntoM ke rUpa meM isa prakAra zabdAyita karate haiM ki varNya viSaya kA kAThinya kAphUra ho jAtA hai aura zrotA athavA pAThaka ke lie viSaya- kalevara kA bodha sugama Jain Educationa International For Personal and Private Use Only
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ * prAcArya zrI hastImalajI ma. sA. * 131 aura sahaja ho jAtA hai / isa prakAra ina pravacanoM kI atirikta vizeSatA haiprabhAva kI anviti / vivecya pravacanoM meM pArSagranthoM kI sUktiyoM kA bhI pracura prayoga huA hai| una sUktiyoM ko Adhunika pariprekSya meM jIvaMta prAyogika bAnA pahinAkara isa prakAra prastuta kiyA gayA hai ki unakI artha-sampadA sahaja aura sarala pratIta ho uThatI hai sAtha hI unakI prAsaMgikatA bhI pramANita ho jAtI hai| pravacanoM kI bhASA prAyogika hai| usameM choTe-choTe vAkyoM, zabda yugmoM ke virala kintu sarala prayoga abhISTa artha-abhiprAya ko abhivyakta karane meM sarvathA sakSama haiM / pravAcaka ke cAritrika bAtAyana se zabda, vAkya isa prakAra phUTate calate haiM ki zrotA ke caMcala citta ko ekAgra hokara sunane ke lie vivaza kara dete haiN| maMtramugdha kI nAIM pravacanoM kI zailI kA adbhuta sammohana sarvathA ullekhanIya hai / yahI dazA hotI hai pravacana-anuvAcanakartA kii| isa prakAra sAra meM sArAMza meM kahA jA sakatA hai ki prAcArya pravara zrI hastImalajI mahArAja ke pravacana, prabhAvaka, paTutApUrNa tathA artha-abhiprAya se sarvathA sampRkta haiM jinake pArAyaNa athavA zravana-manana se prANI ko sadhane aura sudharane kI bejor3a preraNA prApta hotI hai| -364, maMgala kalaza, sarvodaya nagara, AgarA roDa, alIgar3ha (u.pra.) 000 anubhava - mitra anubhava tuma sama mitra na koya / / Tera / / anubhavaH / / seMNa sakhAI tuma sama nAhIM, antas karane joya / / anubhava0 // 1 // satya dharama kI gaila calAo, durmati bhurakI dhoy| antara nyAya nicokara kAr3ho, tAra jJAna ko soya / / anubhava0 / / 2 / / tyAga, bhAga, bairAga, amara phala, bagasa-bagasa aba moya / 'sujANa' surata-jJAna motiyana kI, anubhava lar3iyAM poya / / anubhava0 / / 3 / / -muni zrI sujAnamalajI ma. sA. Jain Educationa international For Personal and Private Use Only