Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ sva: mohanalAla bAMThiyA smRti grantha AcArAMga ke kucha mahatvapUrNa sUtra eka vizleSaNa DAH surendra varmA (upanirdezaka : pArzvanAtha vidyApITha, bI. eca. yU.), vArANasI 'dekho aura samajho ('pAsa') mahAvIra kA samasta darzana amUrta ciMtana kA pariNAma na hokara sahaja pratyakSIkaraNa para AdhArita hai / yaha Avazyaka nahIM hai ki jo kucha bhI mahAvIra kahate hai use A~kha baMda kara sahI mAna hI liyA jaae| ve bAra-bAra hameM saMsAra kI gatividhiyoM ko svayaM dekhane ke lie kahate haiN| ('dekhane' ke lie prAkRta bhASA meM 'pAsa' zabda kA prayoga huA hai jo vastutaH 'pazya' (saM.) dhAtu se AyA hai|) aura isa prakAra svataMtra rUpa se una niSkarSo para pahu~cane ke lie prerita karate haiM jo svayaM mahAvIra ne apane anubhava aura pratyakSa se phalita kie haiN| eka mahAvIra kA yaha Agraha ki hama saMsAra kI gatividhiyoM ko svayaM hI dekheM, ora jahA~ svataMtra ciMtana para bala detA hai, vahIM dUsarI ora dArzanika vicAra ko kevala amUrta soca aura kitAbI jJAna se mukta karatA hai| mahAvIra hameM AmaMtrita karate hai ki hama dekheM ki isa saMsAra meM sabhI jIva dUsare ko duHkha pahu~cAte hai, isase samasta prANI jagata eka AtaMkita sthiti meM jIne ke lie abhizapta haiM ve kahate haiM - 2010_03 pANA pANe kilaMrAti / pAsa loe mahabhayaM / ( pR0 230/13-14) + isa Alekha ke sabhI uddharaNa, munizrI nathamala dvArA saMpAdita aura jaina vizvabhAratIya, lADanUM, dvArA prakAzita AyAroM se lie gae haiM / pRSTha saMkhyA ke bAda gAthA kramAMka DAlA gayA haiM / 222
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'pANA pANe kilesati' - yaha eka tathya hai ki prANI, prANiyoM ko kleza pahu~cAte hai, lekina mahAvIra yahA~ jisa bAta kI ora hameM vizeSakara saMketa karate hai vaha yaha hai ki prANiyoM kA eka- dUsare ke prati aisA vyavahAra saMsAra meM mahAbhaya vyApta karatA haiM unakI ciMtA hai ki AtaMka se Akhira prANiyoM ko kisa prakAra chuTakArA prApta karAyA jaae| jahAM taka manuSya kA saMbaMdha hai, vicArazIla prANI hone ke nAte, usase to yaha apekSA kI hI jA sakatI hai ki vaha kama se kama isa AtaMka kA kAraNa na bne| lekina aisA vastuta: hai nahIM / balki isa mahAbhaya ko prazraya dene meM manuSya kA yogadAna zAyada sabase adhika hI ho / mahAvIra saMketa karate haiM ki tanika Atura vyaktiyoM ko dekho to / ve kahIM bhI kyoM na hoM, hara jagaha prANiyoM ko paritApa dene se bAja nahIM Ate tattha - tattha puDho pAsa, AturA paritAveMti / (8/15) ye Atura loga Akhira haiM kauna ? sAmAnyataH hama sabhI to Atura haiM / vaha bImAra mAnasikatA jo vyakti ko adhIra banAtI hai vastutaH usakI dehAsakti hai / hama Atura manuSya kaheM, Asakta kaheM - bAta eka hI hai| mahAvIra kahate haiM, isalie Asakti ko dekho / isakA svarUpa hI aisA hai ki vaha hamAre mArga meM sadaiva ror3A banatI hai, aura phira bhI hama usakI ora khiMce hI cale jAte haiM - - darzana-digdarzana tamhA saMgaM ti pAsaha / gaMthehiM gaDhiyA garA, visaNNA kAma vippiyA / (252/108-106) mahAvIra hameM yaha dekhane ke lie nirdeza dete haiM ki ve loga jo dehAsakta haiM, pUrI taraha se parAbhUta haiM / aise loga bAra- bAra duHkha ko prApta hote haiM / vastutaH ve batAte haiM, isa jagata meM jitane loga bhI hiMsA - jIvI haiM, isI kAraNa se hiMsA jIvI haiM / deha aura daihika viSayoM ke prati vyakti kA lagAva hI hiMsA kA kAraNa hai - 2010_03 pAsaha ege rUvesu giddhe pariNijjamANe / ettha phAse puNo puNo / AvaMtI keAvaMtI loyaMsi AraMbhajIvI, saesu caiva AraMbhajIvI / (178/13-15) 2238
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ sva: mohanalAla bAThiyA smRti grantha mahAvIra kahate haiM ki saMsAra meM vyApta AtaMka aura mahAbhaya jisa vyakti ne dekha aura samajha liyA hai, vahI hiMsA se nivRtta hone meM saphala ho sakatA hai (pR. 43/146,145) / Atura loga jahA~ sthAna - sthAna para paritApa dete haiM, vahIM dUsarI ora dekhe ki sAdhujana saMyama kA jIvana jIte haiN| lajjamANa puDho pAsAM (pR. 8/17) / aise zAMta aura dhIra vyakti dehAsakti se mukta hote haiM - iha saMti gayA diviyA (pR. 42/146) / saMkSepa meM mahAvIra hameM AmaMtrita karate haiM ki hama pratyakSataH dekheM ki saMsAra meM hiMsA kA kAraNa jo AtaMka vyApta hai usakA mUla dehAsakti meM hai aura isa Asakti ko samApta karane ke lie saMyama Avazyaka hai| ve isa saMdarbha meM sAdhuoM ko lakSita karate haiM aura kahate hai ki dekho, unhoMne kisa prakAra hiMsA se virata hokara saMyama ko apanAyA hai| aise loga hI hamAre sacce mArgadarzaka haiN| kSaNa ko pahacAno aura pramAda na karo mahAvIra kahate hai ki he paMDita ! tU kSaNa ko jAna - khaNaM jANAhi paMDie (74/24) / __yaha jainadarzana kA eka bahuta mahatvapUrNa sUtra hai| prazna kiyA jA sakatA hai ki yahA~ 'kSaNa' se kyA Azaya hai ? 'kSaNa' manuSya kI yathArtha sthiti kI ora saMketa karatA hai jo kama se kama saMtoSajanaka to nahI hI kahI jA sktii| yadi hama apanI aura saMsAra kI vAstavika dazA kI ora gaura kareM to hameM spaSTa samajha meM A jAegA ki - (1) yaha saMsAra parivartanazIla hai aura yaha sadaiva eka sA nahIM banA rhtaa| Aja vyakti yauvana aura zakti se bharapUra hai kintu kala yahI vyakti vRddha aura azakta ho jaaegaa| Ayu bItatI calI jA rahI hai aura usake sAtha-sAtha yauvana bhI DhalatA jA rahA hai - vayo accei jobvaNaM ca (72/12) (2) duHkha aura sukha vyakti kA apanA-apanA hotA hai, ise bhI samajha lenA caahie| jANittu dukkhaM patteyaM sAyaM, (74/22) / ataH yaha socanA ki koI bhI anya vyakti / parijana viparIta sthitiyoM meM vyakti kA sahAyaka ho sakatA hai, kevala bhrama mAtra hai| na to hama dUsaroM ko trANa yA zaraNa de sakate haiM aura na hI dUsare hameM trANa yA zaraNa de sakate ___ 2010_03
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ nAlaM te tava tANAe vA, saraNAe vA / tumaM pitesiM nAlaM tANAe vA, saraNAe vA / (72/8) (3) paristhatiyAM bahuta kaThina haiM / vyakti dina-ba-dina durbala hotA jA rahA hai, use kisI bhI kSaNa mRtyu ghera sakatI hai| bahuta hI kAlAtmaka bhASA meM kahA gayA hai - Natthi kAlasya NAgamo (82/66 ) - mRtyu ke lie koI bhI kSaNa anavasara nahIM hai aura phira bhI vyakti apane jIvana se atyadhika lagAva pAle hue hai| vaha apane daihika sukha ke aneka sAdhanoM ko juTAtA hai aura samajhatA hai yaha arthArjana use surakSA pradAna kara sakegA / vaha dhana ekatrita karane ke lie svayaM cora luTerA bana jAtA hai kintu eka samaya aisA bhI AtA hai ki cora aura luTere hI usakA dhana chIna le jAte haiM aura isa prakAra sukha kA arthI vastutaH duHkha ko prApta hotA hai (84 / 66 ) / saMsAra kI isa niHsAratA ko samajhanA hI 'kSaNa ko pahacAnanA hai ! darzana-digdarzana ataH mahAvIra kahate haiM dhairyavAna puruSoM ko avasara kI samIkSA karanI cAhie aura muhUrta bhara bhI pramAda nahIM karanA caahie| aMtaraM ca khalu imaM saMpehAe - dhIre muhuttamaviNopamayae / (72/11) vastutaH jisa vyakti ne kSaNa ko pahacAna liyA hai vaha eka pala kA bhI vilamba kie binA apanI janma-maraNa kI sthiti se mukti ke lie prayAsa Arambha kara hI degA | kauzala isI meM hai| isIlie mahAvIra kahate hai- kuzala ko pramAda se kyA prayojana | alaM kusalassa pamAeNaM ( 88 /65 ) / aura ve nirdeza dete haiM ki uTho aura pramAda na karo - uTTie No pamAyae / (182/23) 'pramAda' kise kahate hai ? pramAda na karane kA kyA artha hai ? jo parAkrama karatA hai, pramAda nahIM karatA / mahAvIra parAkrama ke lie prerita karate haiM, pramAda ke lie nahIM / mahAvIra ke darzana meM parAkrama kA artha hai krodha, mAna, mAyA aura lobha Adi kaSAyoM ko zAMta kara denA, zabda aura rUpa meM Asakti na rakhanA tathA pUrI taraha apramatta ho jAnA (dekheM, 338/15) / vaise bhI pramAda chaH prakAra ke batAe gae hai - 1. madya pramAda, 2. nidrA - pramAda, 3. viSaya pramAda, 4. kaSAya pramAda, 5. dyuta pramAda tathA 6. nirIkSaNa (pratilekhanA) pramAda (sthAnAMga sUtra, 6-44 ) / ina sabhI prakAra ke pramAdoM se bacanA hI parAkrama hai aura yaha parAkrama vyakti ko svayaM hI dikhAnA hai| isake lie use kisI anya se koI sahAyatA prApta hone vAlI nahIM hai / 2010_03
Page #5
--------------------------------------------------------------------------
________________ svaH mohanalAla bAMThiyA smRti grantha ataH pramAda na karane kA eka artha yaha bhI hai ki vyakti apanI mukti ke lie svayaM hI prayatna kare / puruSArtha aura parAkrama vastutaH mAnava-prayatna meM hai| jainadarzana meM kisI bhI atiprAkRtika aura daivI zakti, jise hama prAyaH 'Izvara' kahate haiM, meM vizvAsa nahIM kiyA gayA hai| manuSya akelA AyA hai aura akelA hI jAegA / use kisI anya se - Izvara se bhIkoI sahAyatA prApta hone vAlI nahIM haiN| manuSya kA ekamAtra mitra manuSya svayaM hI hai / kisI mitra yA sahAyaka ko apane se bAhara khojane kI AvazyakatA nahIM hai| mahAvIra kahate hai - purisA ! tumameva tumaM mittaM, ki bahiyA mittamicchasi ? (136 / 62) ataH uTho aura pramAda na karo ananya aura parama pada prApta karane hetu kSaNa bhara pramAda na karo - aNaNNa paramaM nANI, mAyAI vi (134 / 56 ) / jaba taka kAna sunate haiM aura AMkheM dekhatI haiM, nAka sUMgha sakatI hai aura jIbha rasa prApta kara sakatI haiM jaba taka sparza kI anubhUti akSuNya hai - ina nAnA rUpa indriya jJAna ke rahate puruSa ke lie, yaha apane hI hita meM hai, ki vaha samyaka anuzIlana kare ( 74/75) / bAda meM yaha avasara nahIM aaegaa| he paMDita, tU kSaNa ko jAna aura pramAda na kara / medhAvI banAma maMdamati AyAro meM manuSya ke do spaSTa prArUpa batAe gae hai - medhAvI aura mUr3ha yA maMdamati / prathama dRSTi meM aisA pratIta hotA hai medhAvI aura mUr3ha mAnava buddhi kA eka mApa hai jisake eka chora para 'medhAvI' aura dUsare chora para 'maMda- mati' hai / lekina vastutaH aisA hai nahIM / yaha mAnava buddhi kA paimAnA na hokara vyaktiyoM ke do varga haiN| medhAvI vyaktiyoM kI kucha naitika- cAritrika vizeSatAe~ haiM jo maMdamati vyaktiyoM se bhinna aura unakI virodhI hai| maMda loga moha se AvRtta hote haiM / ye Asakti meM phaMse hue loga haiM- maMdA moheNa pAuDA (76 / 30)| dUsarI ora medhAvI puruSa moha aura Asakti ko apane pAsa phaTakane nahIM dete| ve ina saba se nivRtta hote haiN| ariiM AuTTe se mehAvI (76 / 27)-jo arati kA - caitavika udvegoM kA nivartana karatA hai, vahI medhAvI hai| Asakti manuSya ko becaina karatI hai, azAMta karatI hai use vyathita aura udvelita karatI hai| kintu medhAvI puruSa vaha hai jo na ciMtita hotA hai na vyathita yA udvelita / vaha sabhI udvegoM ko apane se bAhara nikAla pheMkatA hai| unase nivRtti pA letA hai| 2010_03 226
Page #6
--------------------------------------------------------------------------
________________ 'arati' (arai) kA artha jahA~ eka ora baicainI aura azAMti se hai, vahIM dUsarI ora, virakti yA rAga ke abhAva ko bhI 'arati' kahA gayA hai| kintu 'arii AuTTe' rAga ko abhAva se nivRtti nahIM hai, vaha to svayaM rAga se - asaMyama se nivRtti hai| saMyama meM rati aura asaMyama meM arati karane se caitanya aura AnaMda kA vikAsa hotA hai / saMyama meM arati aura asaMyama meM rati karane se usakA hrAsa hotA hai / 'ariiM AuTTe' saMyama se hone vAlI 'arati' (viratti) kA nivartana hai ( pR0 106 ) | asaMja me niyattiM ca, saMjame ya pavattaNaM / jo vyakti maMdamati hai, satata mUr3ha hai| vaha dharma ko nahIM samajhatA / satataM mUDhe dhammaM NAbhijANai (88/63 ) | dUsarI ora jo vyakti AjJA (dharma) meM zraddhA rakhatA hai, vaha medhAvI hai- saDaDho ANAe mehAvI ( 140/80 ) / medhAvI sadA dharma kA pAlana karatA hai aura nirdeza kA kabhI atikramaNa nahIM karatA / Nidde saM NAtivaTTejjA mehAvI (202/115) / AyAro meM medhAvI, dhIra, vIra Adi zabda lagabhaga samAnArthaka haiN| jo medhAvI nahIM hai, vaha maMdamati hai; jo dhIra nahIM hai vaha Atura hai; jo vIra nahIM hai, vaha kAyara hai| saMsAra meM do prakAra ke vyakti hai / eka varga medhAvI, dhIra aura vIra purUSoM kA hai aura dUsarA maMdamati, Atura aura kAyara logoM kA hai / jo medhAvI haiM ve dhIra bhI haiN| jo maMdamati haiM ve Atura aura kAyara bhI haiN| darzana-digdarzana vIra puruSa kauna hai ? vIra puruSa hiMsA meM lipta nahIM hotA-Na lippaI chaNapasaNa vIre (106- 180 ) / aura medhAvI ahiMsA ke marma ko jAnatA hai-ro medhAvI aNugdhAyaNaraya kha yaNNe (106-181) / isake viparIta kAyara manuSya hiMsaka hote haiM ; viSayoM se pIr3ita, vinAza karane vAle bhakSaka aura krUra hote haiN| hiMsA kI apekSA se kAyara durbala nahIM hai aura na hI vIra balavAna hai / basaTTA kAyarA jaNA lUsagA bhavaMti - viSayoM meM lipta kAyara vyakti 'lUSaka' (hiMsaka, bhakSaka, prakRti-krUra) hotA hai| dhIra puruSa dhairyavAna hai| Atura adhIra haiM / Atura loga hara jagaha prANiyoM ko duHkha aura paritApa dete haiM, ise spaSTa dekhA jA sakatA hai - tattha tattha puDho pAsa, AturA paritAveMti ( 8 / 15 ) / isakA kAraNa hai| Atura manuSya Asakti se grasta hotA hai| yahI Asakti manuSya ko AzA/nirAzA ke jhUle meM jhulAtI hai aura use svecchAcArI banAtI hai / kiMtu dhIra puruSa vaha hai jo isa AzA aura svacchaMdatA ko chor3a detA hai - AsaM ca chaMdaM ca vigiMca dhIre (88/86) / 2010_03 227
Page #7
--------------------------------------------------------------------------
________________ sva: mohanalAla bAThiyA smRti grantha AyAro jaba manuSya ke do viparIta guNa-dharmI prArUpoM kA ullekha karatA hai, to kyA vaha inako pUrNataH ekAMtika mAnatA hai ? kyA medhAvI sadaiva medhAvI aura maMdamati pUrNataH maMdamati hI rahatA hai ? spaSTataH medhAvI aura 'mUr3ha' ekAMtika prArUpa nahIM haiM / AyAroM meM spaSTa dikhAyA gayA hai ki medhAvI puruSa bhI kisa prakAra cyuta ho kara punaH maMdamati yA mUr3ha ho jAte haiN| uttarottara Ane vAle duHsaha parISahoM ko sahana na kara pAne ke kAraNa (234/32) ve apanA prayatna dvArA arjita kiyA huA muni - pada chor3a dete haiN| isI prakAra medhAvI AraMbha se hI medhAvI nahIM hote| ve uttarottara hI isa dizA kI ora agrasara hote hai| ___ vastutaH medhAvI puruSa hI muni hai| muni kA artha hai jnyaanii| AyAro ke anusAra jo puruSa apanI prajJA se loka (saMsAra) ko jAnatA hai vaha muni kahalAtA hai| aisA vyakti dharmavita aura Rju hotA hai - paNNANehiM pariyANaha loyaM muNIti vacce, dhammaviutti aMju (112/5) muni ko 'kuzala' bhI kahA gayA hai| kuzala kA bhI artha hai, jnyaanii| kuzala apane jJAna se janma-maraNa ke cakra kA atikramaNa kara punaH na baddha hotA hai aura na mukta hotA hai - kusale puNa No vaddhe, No mukke (106/182) / AtmatulA-aMhisaka jIvana kA rakSAkavaca (tAvIz2a) yadi hama hiMsA ke gati - vijJAna se paricita haiM to hameM yaha samajhate dera nahIM lagegI ki hiMsA ke kAraNa hamArA saMsAra narka bana gayA hai| hiMsA eka aisI mAnasika graMthi hai jisakA moha hama chor3a nahIM pAte, aura hamArI mRtyu kA vaha kAraNa banatI hai - aisa khalu gaMthe esa khalu mohe esa khalu mAre esa khalu Narae (pR0 11/25) jisane hiMsA meM nihita isa AtaMka aura ahita ko dekha liyA hai, use hiMsA se nivRtta hone meM samaya nahIM lgegaa| lekina yaha 'dekhanA' korA bauddhika jJAna nahIM hai| yaha to vastutaH eka AdhyAtmika anubhava hai| jaba taka ki hama apane Apa meM aMdara se isa bAta ko nahIM samajhate, hama bAhaya jagata meM vyApta hiMsA ko bhI nahIM samajha skte| mahAvIra kahate haiM - jo adhyAtma ko jAnatA hai, bAhaya ko jAnatA hai / jo bAhaya ko jAnatA hai, vaha adhyAtma ko jAnatA hai| 2888888888862 2010_03
Page #8
--------------------------------------------------------------------------
________________ ( pR0 42 / 147) je ajjhatthaM jANai, se bahiyA jANai / je bahiyA jANa, se ajjhatthaM jANai / yahI 'AtmatulA' hai / mahAvIra isI AtmatulA ke anveSaNa ke lie hameM AmaMtrita karate haiM - evaM tulamasiM ( vahI 148 ) / AtmatulA vastutaH saba jIvoM ke duHkha-sukha ke anubhava kI samAnatA para hamArA dhyAna AkRSTa karatI hai| mahAvIra kahate hai ki hamArI hI taraha sabhI prANiyoM ko AyuSya priya hai / ve sukhAsvAdana karanA cAhate haiM / duHkha se ghabarAte hai| unheM badha apriya hai, jIvana priya hai| ve jIvita rahanA cAhate hai savve pANA viyAuyA suhasAyA dukkhapaDikUlA appiyavahA piyajIviNo jIviukAmA / ( 82 / 63 ) savvesiM jIviyaM piyaM / (84/64) darzana-digdarzana aMdara hI aMdara hama saba bhI yahI cAhate hai / ataH mahAvIra kahate hai ki tU bAhaya jagata ko apanI AtmA ke samAna dekha-Ayao bahiyA pAsa ( 134 / 52 ) yadi hama bAhaya jagata ko apanI AtmA ke samAna dekha pAte haiM to nizcita hI hiMsA se virata ho sakate hai| mahAvIra ne ahiMsaka jIvana jIne kA hameM yaha eka uttama rakSA kavaca diyA hai, jisase manuSya na kevala svayaM apane ko balki samasta prANI jagata ko hiMsA se bacAe rakha sakatA hai| hamArI sArI kaThinAI yahI hai ki hama jisa tarAjU se svayaM ko tolate haiM, dUsaroM ko nahIM tolte| dUsaroM ke lie hama dUsarA tarAjU istemAla karate haiM / kintu mahAvIra 'AtmatulA' para hI sabako tolane ke pakSadhara hai| jaba taka hama dUsare prANiyoM ko bhI Atmavata nahIM samajhate, hama vastutaH apanI rakSA bhI nahIM kara skte| sabakI rakSA meM hI apanI rakSA bhI sammilita hai / isIlie mahAvIra kahate hai, sabhI logoM ko samAna jAnakara, vyakti ko zastra se, hiMsA se, ubaranA cAhie samayaM logasya jANittA, ettha satthovarae / ( pR0 122 / 3) yahAM yaha dRSTavya hai ki mahAvIra ne hameM yaha jo hiMsA-ahiMsA viveka ke lie AtmatulA kA mApadaMDa diyA hai, use kisI na kisI rUpa meM anya darzanoM / dArzanikoM ne bhI apanAyA hai| isa saMdarbha meM pAzcAtya vikhyAta dArzanika, kAMTa kA nAma sahaja hI smaraNa ho 2010_03
Page #9
--------------------------------------------------------------------------
________________ sva: mohanalAla bAThiyA smRti grantha AtA hai| kAMTa, yadyapi jainadarzana se nizcita hI aparicita rahe hoMge lekina unhoMne naitika AcaraNa ke jo mApadaMDa die haiM unameM se eka AtmatulA kI ora hI saMketa karatA hai| unake anusAra manuSya ko ThIka usI taraha vyavahAra karanA cAhie jaisA ki vaha apane lie dUsaroM se apekSA karatA hai| kAMTa kA kahanA hai ki vyakti ko sadaiva aise sUtra ke anusAra kAma karanA cAhie jo sArvabhauma niyama bana sake "Act only on that maxim (or principle), which thou canst at the same time will to become a universallaw. dUsare zabdoM meM hama dUsaroM ke prati koI aisA kAma na kareM jise hama apane lie galata samajhate hoM / - mahAvIra kI 'AtmatulA' ke saMdarbha meM yadi hama dekheM to isase yaha artha nikalegA ki yadi hameM hiMsA apane lie priya nahIM hai to hameM dUsaroM kI hiMsA nahIM karanI cAhie / ahiMsA hI eka aisA niyama ho sakatA hai jise sArvabhaumika rUpa se svIkAra kiyA jA sakatA hai, hiMsA nahIM / hiMsA kA prarUpa- vijJAna (Typology) yadyapi jaina dharmagraMthoM meM anya sthAnoM para hiMsA ke aneka prarUpoM kA varNana aura vargIkaraNa huA hai kintu AyAro meM spaSTa rUpa se hiMsA kA koI prarUpa vijJAna nahIM milatA / parantu eka sthala para hiMsA kI do vibhAoM (dimensions) kA ullekha kiyA gayA hai| ( 40 / 140 ) / isameM kahA gayA hai ki kucha loga prayojanavaza prANiyoM kA badha karate haiM kintu kucha vyakti binA prayojana hI badha karate haiM / isI prakAra hiMsA arthavAna bhI ho sakatI haiM aura anartha bhI ho sakatI hai| isI gAthA meM Age calakara hiMsA kI eka aura vibhA batAI gaI hai| jo hiMsA ko tInoM kAloM-vigata, vartamAna aura bhaviSya se jor3atI hai / hiMsA isa prakAra bhUta-prerita ho sakatI hai, vartamAna prerita ho sakatI hai aura bhaviSya prerita bhI ho sakatI hai - appege advae vahaMti, appege aNaTThAe vahaMti appege hiMsiMsu metti vA vahaMti appege hiMsaMti metti vA vahaMti appege hiMsissaMti metti vA vahaMti (40/140) jahAM taka hiMsA kI prayojanAtmaka ('aTThAe') aura aprayojanAtmaka ('aNaTThAe') 2010_03 2309
Page #10
--------------------------------------------------------------------------
________________ darzana-digdarzana vibhA kA prazna hai, arthavAna athavA prajanAtmaka hiMsA ke kucha udAharaNa isI gAthA ke AraMbha meM die gae haiM jisameM kahA gayA hai ki kucha vyakti zarIra ke lie prANiyoM kA badha karate haiM to kucha loga carma, mAMsa, rakta, hRdaya, pitta, carbI, paMkha, pUMcha, keza, sIMga, daMta, dAr3ha, nakha, snAyu, asthi aura prANiyoM kI asthimajjA ke lie unakA badha karate haiN| yaha spaSTa hI prayojanAtmaka hiMsA hai| hiMsA karane ke bezaka aura bhI prayojana ho sakate haiN| eka anya gAthA, jise AyAro meM bAra-bAra doharAyA gayA hai, ke anusAra manuSya hiMsA vartamAna - jIvana ke lie prazaMsA sammAna aura pUjA ke lie janma-maraNa aura mocana ke lie, duHkha pratikAra ke lie karatA hai| (36/130) isa prakAra hama dekhate hai ki prayojanAtmaka hiMsA ke kaI vivaraNa hameM AyAro meM milate haiM kintu aprayojanAtmaka (aNaTThAe) hiMsA ke koI spaSTa udAharaNa hameM nahIM miltaa| paraMtu eka gAthA meM yaha kahA gayA hai ki Asakta manuSya hAsya-vinoda meM (kabhI-kabhI) jIvoM kA badha kara AnaMda prApta karatA hai - avi se hAsamAsajja, haMtA NaMdIti mnnti| (130/32) ise spaSTa hI nirarthaka (aprayojanAtmaka) hiMsA kahA jA sakatA hai| isa prakAra kI hiMsA se manuSya ko koI lAbha nahIM hotA sivA isake ki vaha isa prakAra kI hiMsA karake eka asvastha sukha prApta kre| isa prakAra kI nirarthaka hiMsA ko hama krIr3Atmaka hiMsA bhI kaha sakate haiN| AyAro ke anusAra isa prakAra kI krIr3Atmaka hiMsA meM kevala bAla aura ajJAnI loga kI pravRtta ho sakate haiM kyoMki isase koI mAnava prayojana to sadhatA nahI haiM, balki isase vyakti nirarthaka hI anya prANiyoM se apanA baira hI bar3hAtA hai| alaM bAlasya saMgeNaM, veraM vaDaDheti appnno| (130/32) AyAro meM isa prakAra jahAM eka ora prayojana-sApekSa hiMsA kI arthavAna aura nirarthaka vibhA kA ullekha milatA hai vahIM eka dUsarI vibhA, jo kAla - sApekSa hai, bhI batalAI gaI hai| isake anusAra (dakhie, 40/140, Upara uddharita i) kucha vyakti (hamAre svajanoM kI) hiMsA kI gaI thI (bhUtakAla) isalie badha karate hai to kuch|) isalie ki loga hiMsA kara raheM haiM (vartamAna), badha karate hai tathA kuchaiii) isalie bhI hiMsA meM pravRtta hote haiM ki unheM 23 1Kaa 2010_03
Page #11
--------------------------------------------------------------------------
________________ sva: mohanalAla bAMThiyA smRti grantha (bhaviSya meM) saMbhAvanA lagatI hai ki hiMsA kI jaaegii| prathama prakAra kI hiMsA spaSTa hI bhUtakAla se prerita hiMsA hai kyoMki vigata meM kabhI (parijanoM kI) hiMsA kI gaI thI isalie vyakti hiMsA karatA hai / ise hama pratizodhAtmaka hiMsA kaha sakate hai| isa taraha kI hiMsA meM vigata hiMsA kA badalA lene ke lie hiMsA kI jAtI hai| dvitIya prakAra kI hiMsA vartamAna meM ho rahI hiMsA ke pratikriyA svarUpa kI jAtI hai| kyoMki Aja kucha loga hiMsA meM pravRtta hai isalie usakA jabAba dene ke lie isa prakAra kI hiMsA meM pratikriyA svarUpa, javAbI, AkramaNa kiyA jAtA hai| ise hama pratikriyAtmaka hiMsA kaha sakate hai| tatIya prakAra kI hiMsA meM vyakti bhaviSya kI AzaMkA meM, isa Dara se ki kahIM hamAre Upara hiMsA na ho jAe, hiMsA para utArU ho jAtA hai| isa prakAra kI hiMsA ko hama AzaMkita hiMsA yA bhayAkrAMta hiMsA kaha sakate haiN| yaha jAnanA eka dilacaspI kA viSaya ho sakatA hai ki Aja ke vikhyAta manovizleSaka ethika phraoNma ne hiMsA ke jo aneka prarUpa batAe haiN| uname bhUtakAla prerita (pratizodhAtmaka) hiMsA aura vartamAna prerita (pratikriyAtmaka) hiMsA kA spaSTa ullekha huA hai| unhoMne hiMsA ko eka prakAra krIr3Atmaka hiMsA, bhI batAyA hai lekina krIDAtmaka hiMsA se unakA tAtparya manoraMjana yA pramoda ke lie hiMsA se na hokara khelate samaya juDo-karATe, mukkebAjI ityAdi) meM jo hiMsA kabhI-kabhI ho jAtI hai usase hai| ve aisI krIDAtmaka hiMsA ko burA nahIM maante| use ve jIvanonmukha mAnate haiN| 2010_03