Page #1
--------------------------------------------------------------------------
________________ 15,17 navambara 2006 jinavANI, 18 AvazyakasUtra : vibhAva se svabhAva kI yAtrA sAdhvI nagInA zrI jI sAdhvI jI ne bhAva pratikramaNa ko sAdhanA meM tejasvitA lAne kA hetu batAne ke sAtha chaH AvazyakoM ke krama kI vaijJAnikatA bhI prastuta kI hai| jaina dharma ke sAtha anya dharmoM meM bhI pratikramaNa kA svarUpa prakArAntara se prApta hotA hai, yaha jAnakArI bhI prastuta lekha meM dI gaI hai| -sampAdaka sAdhu-sAdhvI, zrAvaka-zrAvikA sabake liye Avazyaka kA jJAna anivArya hai|' anuyogadvAra meM Avazyaka ke ATha abhivacana haiM - Avazyaka, avazyakaraNIya, dhruvanigraha, vizodhi, adhyayana SaTkavarga, nyAya, ArAdhanA, mArga! ina nAmoM meM kiMcit bheda pratIta hone para bhI arthAbhivyaJjanA meM sAmya hai| Avazyaka sUtra kalevara meM bhale choTA ho, para sabase adhika vyAkhyAe~ isa para likhI gaI haiM - niyukti, bhASya, cUrNi, vRtti, stabaka aura hindI vivecana / zramaNoM ke liye Avazyaka avazyakaraNIya haiN| nahIM karane vAle zramaNa dharmapatha se cyuta ho jAte haiN| yaha Avazyaka niyukti meM spaSTa hai|' chaH AvazyakoM kA vaijJAnika krama Avazyaka ke chaha aMga haiM- 1. sAmAyika 2. caturviMzatistava 3. vandanA 4. pratikramaNa 5. kAyotsarga 6. pratyAkhyAna / Avazyaka kA yaha krama kArya-kAraNa bhAva para AdhArita hone se vaijJAnika hai| sarvaprathama sAmAyika kA sthAna hai| sAmAyika arthAt smtaabhaav| sAmAyika samatA kA laharAtA samaMdara hai| samatA kI pratiSThA kiye binA guNoM ke sumana nahIM khilte| bhItara meM vaiSamya kI jvAlAe~ prajvalita hoM vaha guNotkIrtana ke liye yogya nahIM bntaa| na dUsaroM ke udAtta guNoM kA saMgrAhI banakara arhatA pA sakatA hai| ataH samatA ke bAda guNotkIrtana kA sthAna ucita hai| sAdhaka bhakti kI bhAgIrathI meM avagAhana kara anirvacanIya Ananda kI anubhUti kara letA hai| mahApuruSoM kA jIvana aneka vizeSatAoM kA pratiSThAna hai| unake guNakIrtana se hRdaya pavitra hotA hai| vAsanAe~ zAMta hotI haiN| tIrthaMkara gotra kA upArjana kara sakatA haiN| tIrthaMkara sAdhanA mArga ke Aloka stambha haiN| jisa ghara meM garuDa pakSI rahatA ho vahA~ sA~pa nahIM aataa| vaise hI hRdaya meM vItarAga stuti rUpa garuDa upasthita hai to pApoM kA sA~pa A nahIM sktaa| stavanA se darzana kI vizuddhi aura zraddhA nirmala banatI hai| sAdhaka tIrthaMkara kI stuti ke bAda guru ko vaMdana karatA hai| guNoM ko apane meM saMkrAnta karane kA mAdhyama hai vndnaa| vandanA vahI karegA jo ahaM se mukta hai| vandanA karane vAlA svayaM vinaya guNa se vibhUSita
Page #2
--------------------------------------------------------------------------
________________ |15, 17 navambara 2006 | jinavANI 79 hotA hai| vandanA karanA namratA kI abhivyakti hai| namratA aura RjutA sahacArI haiN| dharma kI pRSThabhUmi saralatA hai| sarala vyakti kA jIvana khulI pustaka kI taraha hai| koI bhI kahIM se paDha le, vahA~ na lukAva hai, na chipAva / sarala vyakti apane doSoM kA pratikramaNa karatA hai isaliye vandanA ke bAda pratikramaNa kA nirUpaNa hai| AcArya akalaMka ne pratikramaNa kA artha atIta ke doSoM se nivRtta honA kiyA hai|' haribhadrasUri ke anusAra azubha pravRtti se punaH zubha pravRtti meM AnA pratikramaNa hai| azubha yoga se vrata meM cheda utpanna ho jAte haiN| pratikramaNa se vrata ke cheda punaH niruddha ho jAte haiN| sUtrakAra ne vrata - cheda nirodha ke pA~ca pakSa batalAye haiM - 1. Asrava kA nirodha ho jAtA hai| 2. azubha pravRtti se hone vAle caritra ke dhabbe samApta ho jAte haiN| 3. ATha pravacanamAtAoM meM jAgarUkatA bar3ha jAtI hai| 4. saMyama ke prati ekarasatA yA samApatti sadha jAtI hai| 5. samAdhi kI upalabdhi hotI hai| anAdi kAla se mAnava kaSAya, pramAda evaM ajJAnavaza mUrcchA meM bAhara bhaTaka rahA hai| sva kI use pahacAna nahIM hai| pratikramaNa nIr3a meM lauTane kI prakriyA hai / 'The Coming back Antarika vyaktitva ke vikAsa kI samagratA hai| antaraMga kI khulI A~khoM meM anokhe AnaMda kI khumAra hai| bhavaroga miTAne kI paramauSadha hai| AcArya bhadrabAhu ne kahA- "sAdhaka pratikramaNa meM mukhya rUpa se cAra bAtoM kA anuciMtana kare", yathA 1. svIkRta niyama - upaniyamoM kI vizeSa zuddhi ke liye pratikramaNa kare / 2. sAdhaka sajaga rahatA hai, kintu asAvadhAnI ke kAraNa mahAvrata yA aNuvrata meM skhalanA ho gaI ho to pratikramaNa avazya kre| 3. yadi AtmA Adi tattva pratyakSa nahIM hone se azraddhA ho gaI ho to pratikramaNa avazya kre| 4. hiMsA Adi duSkRtyoM kA pratipAdana na kare, asAvadhAnI se ho gayA ho to pratikramaNa avazya kre| pratikramaNa se samasta vaibhAvika pariNatiyoM se virata hokara sAdhaka antarmukha bana jAtA hai / kAyotsarga se caMcalatA kA nirodha hotA hai| pramAda se hone vAlI bhUloM ke ghAva para kAyotsarga marahama hai| isameM dehAdhyAsa chUTa jAtA hai / deha meM rahate hue bhI sAdhaka dehAtIta bana jAtA hai| bheda jJAna kA vikAsa hotA hai| kAyotsarga meM caturviMzatistava kA dhyAna kiyA jAtA hai| sthiratA se pratyAkhyAna kI cetanA jAgatI hai| isa virAT vizva meM itane adhika padArtha haiM, jinakI parigaNanA saMbhava nahIM / una sabakA bhoga eka vyakti ke liye saMbhava nahIM / mAnava kI icchAe~ ananta haiN| saba kucha pA lenA cAhatA hai| amita AkAMkSAoM ke kAraNa vaha azAMta hai /
Page #3
--------------------------------------------------------------------------
________________ 180 | 80 | jinvaannii| jinavANI ||15,17 navambara 2006 azAMti nivAraNa kA upAya hai pratyAkhyAna / yaha krama vyavasthita evaM buddhigamya hai| samatA se pratyAkhyAna taka kI yAtrA vikAsa kA ArohaNa hai| Avazyaka ke do prakAra haiM- dravya aura bhaav| anyamanaska hokara zabdoM kA uccA" | karanA dravya Avazyaka hai| jahA~ kriyA aura cetanA kA saMyoga ho, vaha bhAva Avazyaka hai| 'dravya-Avazyaka' meM kevala yAMtrikI kriyA hai, usase sAdhanA meM tejasvitA nahIM aatii| yaha prANarahita sAdhanA hai| dravya meM kriyA kA andhAnukaraNa hai| eka grAma meM paMDita jI pratikramaNa karavA rahe the| kahA~ uThanA, kahA~ baiThanA, loga unakA anukaraNa kara rahe the| paMDitajI ko miragI kA daurA par3A / nIce gira gye| mukha meM jhAga A gye| loga bhI yaha dekhakara sAre gira pdd'e| aneka prayAsa karane para bhI mukha para jhAga nahIM A ske| mana meM anutApa raha gayA ki hamArI vidhi pUrI nahIM ho skii| dravya kriyA meM aisA hI hotA hai| bhAva meM upayoga pUrvaka kriyA hotI hai| vaha lokottara sAdhanA hai| jIvaMta sAdhanA hai| dharma meM usakI mUlyavattA hai| bhAva-kriyA samatA kI paryAya hai| samatA se AtmazaktiyoM ko kendrita karake mahAn UrjA ko prakaTa kiyA jA sakatA hai| dvandvoM meM saMtulana rakhanA nahIM AtA vahA~ tanAva bar3hatA hai, vyakti khaMDita ho jAtA hai| samatA ke abhAva meM upAsanA upahAsa bana jAtI hai| jainetara dharmoM meM pratikramaNa jaina dharma kI taraha anya paramparAoM meM bhI pApa mukti ke liye alaga-alaga tarIke haiM - bauddha dharma meM 'prAvaraNA' zabda kA prayoga hai| buddha ne kahA- "jIvana meM nirmalatA ke liye AlocanA kara pApa se mukta huA jA sakatA hai|" varSAvAsa ke bAda bhikSu saMgha ekatrita hotA hai| apane kRta doSoM kA gaharAI se nirIkSaNa karatA hai| varSAvAsa meM kyA-kyA doSa lage, yaha prAvaraNA hai| isameM dRSTa, zruta, parizaMkita, pApoM kA parimArjana kiyA jAtA hai| paraspara vinaya kA anumodana hotA hai| sarvaprathama bhikSu uttarAsana ko apane kaMdhe para rakhakara kukkuTa Asana meM sthita hokara hAtha jor3a kara saMgha se nivedana karatA hai- maiM doSoM kA Apake sAmane prAvaraNA kara rahA huuN| saMgha mere aparAdhoM ko batAye, maiM unakA spaSTIkaraNa kruuNgaa| ise vaha tIna bAra doharAtA hai| usake bAda usase choTA bhikSu, phira sabhI bhikSu doharAte haiN| apane pApoM kI isa prakAra pAkSika zuddhi hotI hai| prAvaraNA caturdazI, pUrNimA ko kI jAtI hai| vaidika dharma meM saMdhyA kA vidhAna hai| yaha dhArmika anuSThAna hai, jo prAtaH sAyaM donoM samaya kiyA jAtA hai| isa saMdhyA meM viSNumaMtra ke dvArA zarIra para jala chir3aka kara zarIra ko pavitra banAne kA vidhAna hai| saMdhyA meM apane pApa kI mukti ke lie prabhu se prArthanA kI jAtI hai| pArasI dharma meM 'khora deha avestA' grantha meM kahA hai- "mere mana meM jo bure vicAra utpanna hue hoM, vANI se tuccha bhASA kA prayoga kiyA ho, zarIra se akRtya kiyA ho, jo bhI maiMne duSkRtya kiye haiM, maiM usake liye
Page #4
--------------------------------------------------------------------------
________________ 115.17 navambara 2006 jinavANI pazcAttApa karatA huuN| unheM sarala hRdaya se prakaTa karatA hU~ evaM unase alaga hokara pavitra hotA huuN|' IsA ne kahA- "pApa ko prakaTa karanA Avazyaka hai| pApa ko chipAne se bar3hatA hai| prakaTa karane se kama hotA hai, naSTa ho jAtA hai| musalamAnoM meM pA~ca bAra namAja par3hane kI paddhati hai| pApa zuddhi ke liye kisI ne vistAra se, kisI ne samAsa se vyAkhyA kI, para anivAryatA sabameM dekhI jAtI hai| ukta sArI kriyAoM ke pIche AdhAra Atma-zuddhi kA hI hai| varSa ke tIna sau sATha dina hote haiN| unameM chaha tithi kama ho jAtI hai| rAtrika pratikramaNa 354, devasika 329, pakkhI ke 21, caumAsI pakkhI ke 3 aura sAMvatsarika 1 pratikramaNa hotA hai| saMdarbha 1. AvazyakavRtti mAthA 2, pRSTha 53 2. Avazyakaniyukti, gAthA 1244 3. bRhadvRtti, patra 580 4. Avazyaka haribhadrIyA vRtti 5. Avazyakaniyukti mAthA 1268 6. mahAvagga, pRSTha 167 7. khora deha avastA, pR. 5/23-24