Book Title: Aavashyak Sutra
Author(s): Shanta Modi
Publisher: Z_Jinavani_003218.pdf
Catalog link: https://jainqq.org/explore/229841/1

JAIN EDUCATION INTERNATIONAL FOR PRIVATE AND PERSONAL USE ONLY
Page #1 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Avazyaka sUtra *zrImatI zAntA modI AvazyakasUtra meM sAmAyika, caturvizatistava, vandanA, pratikramaNa, kAyotsarga evaM pratyAkhyAna nAmaka ividha Avazyaka kA nirUpaNa hai| yaha sUtra zramaNa-amaNiyoM ke lie hI nahIM zrAvakoM ke lie bhI pApa-kriyAoM se bacakara dharmamArga meM agrasara hone kI prAyogika vidhi prastuta karatA hai| yaha pApa-zodhana ke sAtha bhAva-vizuddhi kI ora sajaga banAtA hai| variSTha svAdhyAyI eva pUrva vyAkhyAtA zrImatI zAntA jI ne Avazyaka sUtra para sAragarbhita mahattvapUrNa sAmagrI prastuta kI hai|-smpaadk jaina Agama-sAhitya meM Avazyaka sUtra kA apanA viziSTa sthAna hai| anuyogadvAra cUrNi meM Avazyaka ko paribhASita karate hue likhA hai- jo guNazUnya AtmA ko prazasta bhAvoM meM AvAsita karatA hai, vaha AvAsaka yA Avazyaka hai| anuyogadvAra maladhArIya TIkA meM likhA hai ki jo samasta guNoM kA nivAsa sthAna hai vaha AvAsaka yA Avazyaka hai| Avazyaka jaina-sAdhanA kA prANa hai| vaha jIvana-zuddhi aura ToSa-parimArjana kA jIvanta bhASya hai| sAdhaka cAhe sAkSara ho cAhe nirakSara ho. cAhe sAmAnya ho yA pratibhA kA dhanI, sabhI sAdhakoM ke liye Avazyaka kA jJAna Avazyaka hI nahIM, anivArya hai| isake dvArA sAdhaka apanI AtmA kA pUrNa avalokana karatA hai| vaha AdhyAtmika samatA, namratA prabhRti sadguNoM kA AdhAra hai| antardRSTi sampanna sAdhaka kA lakSya bAhya padArtha nahIM. Atmazodhana hai| jisa sAdhanA aura ArAdhanA se AtmA zAzvata sukha kA anubhava kare, karmamala ko naSTa kara samyak darzana . samyaka jJAna aura samyaka cAritra se adhyAtma ke Aloka ko prApta kare, vaha Avazyaka hai| apanI bhUloM ko nihAra kara una bhUloM ke pariSkAra ke liye kucha na kucha kriyA karanA Avazyaka hai| Avazyaka kA vidhAna zramaNa ho yA zramaNI ho, zrAvaka ho yA zrAvikA ho, sabhI ke liye hai| AcArya malayagiri kahate haiM- 'jJAnAdiguNAnAm AsamantAd vazyA indriyakaSAyAdibhAvazatravo yasmAt tad Avazyakam' anuyogadvArasUtra meM Avazyaka ke ATha paryAyavAcI nAma diye haiMAvazyaka, avazyakaraNIya, dhruvanigraha vizodhi, adhyayanaSaTka varga, nyAya, ArAdhanA aura maarg| jaina darzana meM dravya aura bhAva kA bahuta hI gambhIra va sUkSma cintana kiyA gayA hai| yahA~ pratyeka sAdhanA evaM pratyeka kriyA ko dravya aura bhAva ke bheda se dekhA jAtA hai| bAhA dRSTi vAle loga dravya-pradhAna hote haiM jabaki antardRSTi vAle bhAva pradhAna hote haiN| dravya Avazyaka kA artha hai- antaraMga upayoga ke binA kevala paramparA ke AdhAra para kiyA jAne vAlA puNyaphala kA inchArUpa Avazyaka Page #2 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 442 1 -jinavANI- jainAgama - sAhitya vizeSAGka dravya Avazyaka hai / dravya kA artha hai prANa rahita zarIra / binA prANa ke zarIra kevala dRzya vastu hai, gatizIla nhiiN| Avazyaka ke mUla pATha binA upayoga va vicAra se bolanA, dainika jIvana meM kisI taraha kA saMyama nahIM rakhanA aura subaha-zAma Avazyaka sUtra ke pAThoM kI raTana-kriyA meM laga jAnA, dravya kriyA hI hai| vivekahIna sAdhanA antarjIvana meM prakAza nahIM de sktii| bhAva Avazyaka kA artha- antaraMga upayoga ke sAtha loka tathA paraloka kI vAsanA se rahita, yazakIrti, sammAna Adi kI abhilASA se zUnya, mana, vacana, zarIra ko nizcala, niSkAma, ekAgra banAkara Avazyaka kI mUla bhAvanA meM utara kara dina aura rAtri ke jIvana meM jinAjJA ke anusAra vicaraNa kara, Avazyaka saMbaMdhI mUla pAThoM para cintana, manana, nididhyAsana karate hue kevala nijAtmA ko karma-mala se vizuddha banAne ke liye, donoM kAla sAmAyika Adi Avazyaka kI sAdhanA karanA hai, kevala kriyA Atmazuddhi nahIM kara sakatI hai| bhAva Avazyaka kA svarUpa anuyogadvAra sUtra meM batAyA gayA haijaM NaM ime samaNo vA samaNI vA sAvao vA, sAviyA vA taccitte, tammaNe, tallese, tadajjhavasie, tattivvajjhavasANaM tadovautte, tadappikaraNe, tamAvaNA bhAvie, annattha katthai maNe akaremANe ubhaokAla AvassayaM kareMti se taM loguttariyaM bhAvAvassayaM jaina saMskRti meM aura vaidika saMskRti ke nitya karmoM ke vidhAna meM bhinnatA hai| brAhmaNa saMskRti saMsAra kI bhautika vyavasthA meM adhika rasa letI hai / isaliye brAhmaNa, kSatriya, vaizya va zUdra ke kAryakalApoM meM bhinnatA liye hue hai| kintu jaina saMskRti mAnavatA ko jor3ane vAlI saMskRti hai / jaina dharma ke SaDAvazyaka mAnava mAtra ke liye eka jaise haiN| cAhe vaha kisI bhI jAti, liMga varga kA ho, use sahaja rUpa se kara sakatA hai aura mAnava apanA kalyANa kara sakatA hai| . Avazyaka niyukti meM spaSTa rUpa se likhA hai ki prathama aura carama tIrthakaroM ke zAsana meM pratikramaNa sahita dharma prarUpita kiyA gayA hai| Avazyaka niyukti kI gAthA 1244 meM spaSTa kiyA gayA hai sapaDikkamaNo dhammo, purimasrA ya pacchimasrA ya jiNassa / majjhimayANa jiNANaM kAraNajAe paDikkamaNaM ! | zrAvakoM ke liye bhI Avazyaka kI jAnakArI Avazyaka mAnI gaI hai / Avazyaka sUtra ke cha: aMga hai 1. sAmAyika-- samabhAva kI sAdhanA 2. caturviMzatistava - caubIsa tIrthaMkaroM kI stuti 3. vandana- sadguruoM ko namaskAra, unakA guNagAna 4. pratikramaNa - doSoM kI AlocanA 5. kAyotsarga - zarIra ke mamatva kA tyAga Page #3 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Avazyaka sUtra 6. pratyAkhyAna AhAra Adi kA tyAga I jJAnasAra meM AcArya ne Avazyaka kriyA kA mahattva pratipAdita karate hue likhA hai- Avazyaka kriyA pahale se prApta bhAva-vizuddhi se AtmA ko girane nahIM detI / guNoM kI vRddhi ke liye aura prApta guNoM se skhalita na hone ke liye Avazyaka kriyA kA AcaraNa bahuta upayogI hai| Avazyaka meM jo sAdhanA kA krama rakhA gayA hai vaha kArya kAraNa bhAva kI zRMkhalA para avasthita hai tathA pUrNa vaijJAnika hai| sAdhaka ke liye sarvaprathama samatA ko prApta karanA Avazyaka hai| binA samatA apanAye sadguNoM ke sarasa sumana nahIM khilate aura avaguNoM ke kA~Te nahIM jhar3ate / samatva ko jIvana meM dhAraNa karane vAlA vyakti hI mahApuruSoM ke guNoM ko jIvana meM utAra sakatA hai| isaliye sAmAyika Avazyaka ke pazcAt caturviMzatistava Avazyaka rakhA gayA hai jaba guNoM ko vyakti hRdaya meM dhAraNa karatA hai, tabhI usakA sira mahApuruSoM ke caraNoM meM jhukatA hai| bhakti bhAvanA se vibhora hokara vaha unheM vandana karatA hai, isIliye tRtIya Avazyaka vandana hai / vandana karane vAle sAdhaka kA hRdaya sarala hotA hai| isI kAraNa vaha kRta doSoM kI AlocanA karatA hai / ataH vandana ke pazcAt pratikramaNa Avazyaka kA nirUpaNa hai| bhUloM kA smaraNa kara una bhUloM se mukti pAne ke liye tana evaM mana meM sthairya Avazyaka hai| kAyotsarga meM tana aura mana kI ekAgratA kI jAtI hai jisase sthiravRtti kA abhyAsa kiyA jAtA hai| jaba tana aura mana sthira hotA hai, tabhI pratyAkhyAna kiyA jA sakatA hai| mana DA~vADola ho to pratyAkhyAna saMbhava nahIM hai| isIliye chaThA Avazyaka pratyAkhyAna rakhA gayA hai| isI prakAra yaha SaDAvazyaka AtmanirIkSaNa, AtmaparIkSaNa, AtmotkarSa kA zreSThatama upAya hai| 1. sAmAyika SaDAvazyaka meM sAmAyika kA prathama sthAna hai| vaha jaina AcAra kA mAra hai| sAmAyika zramaNa aura zrAvaka donoM ke liye Avazyaka hai / sarvaprathama zrAvaka sAmAyika nAritra grahaNa karatA hai| cAritra ke pA~ca prakAra haiM, unameM sAmAyika cAritra prathama hai| sAmAyika cAritra caubIsa tIrthaMkaroM ke zAsana kAla meM rahA hai, para anya cAra cAritra avasthita nahIM haiN| zramaNoM ke liye sAmAyika prathama cAritra hai, to gRhastha sAdhakoM ke liye sAmAyika cAra zikSA vratoM meM prathama zikSA vrata hai| jaina AcAra darzana kA bhavya prAsAda sAmAyika kI sudRr3ha nIMva para AdhArita hai| AcArya haribhadra ne to spaSTa kiyA hai ki sAdhaka cAhe digambara ho, zvetAmbara ho, bauddha ho yA anya kisI mata kA ho, jo bhI samabhAva meM sthita hogA vaha niHsandeha mokSa ko prApta karegA divase divase lakkha dei suvaNNassa khaMDiyaM ego | ego puNa sAmAiyaM karei na pahuthyae tassa || 443 Page #4 -------------------------------------------------------------------------- ________________ hivAsI jainAvasa- sAhitya vizeSAjaka sAmAyika kI sAdhanA vizuddha sAdhanA hai| karor3oM varSoM taka tapazcaraNa kI nirantara sAdhanA karane vAlA jina karmoM ko naSTa nahIM kara pAtA, unako samabhAvI sAdhaka kucha hI kSaNoM meM naSTa kara letA hai| Atma svarUpa meM sthita rahane ke kAraNa zeSa rahe karmoM kI vaha nirjarA kara letA hai| isIliye AcArya haribhadra ne likhA hai sAmAyika- vizuddhAtmA sarvathA ghAtikarmaNaH / kSayAtkevalamApnoti lokAlokaprakAzakam / / AcArya malayagiri ne likhA hai- rAgadveSa ke kAraNoM meM madhyastha rahanA sama hai| jinabhadragaNI kSamAzramaNa ne bhI vizeSAvazyaka bhASya meM yahI paribhASA svIkAra kI hai| sAvadyayoga kA parityAga kara zuddha meM ramaNa karanA 'sama' kahalAtA hai| jisa sAdhanA se sama kI prApti ho, vaha sAmAyika hai| 'sama' kA artha zreSTha hotA hai aura 'ayana' kA artha AcaraNa hai| arthAt zreSTha AcaraNa kA nAma sAmAyika hai / ahiMsA Adi zreSTha sAdhanA samaya para kI jAtI hai vaha sAmAyika hai| 1 mana, vacana, kAyA kI duSpravRttiyoM ko rokakara apane nizcita lakSya kI ora dhyAna ko kendrita karanA tathA unheM vaza meM kara lenA sAmAyika hai| viSaya, kaSAya aura rAgadveSa se alaga rahakara sadA samabhAva meM sthita rahatA hai| cAhe anukUla paristhiti ho, cAhe pratikUla, cAhe sukha ho, cAhe duHkha vaha sadA samabhAva meM rahatA hai| AcArya bhadrabAhu - jo samo savvabhUesu, tasesu thAvaresu ya / tassa sAmAiyaM hoi, ii kevalibhAsiyaM / / AcArya jinabhadragaNI zramAzramaNa ne sAmAyika ko caudaha pUrva kA artha piMDa kahA hai| upAdhyAya yazovijayajI ne sAmAyika ko sampUrNa dvAdazAMgI rUpa jinavANI kA sAra batAyA hai| bhagavatI sUtra meM bhagavAna mahAvIra ne pharamAyA --- 'AyA sAmAie. AyA sAmAiyassa aTThe | AcArya bhadrabAhu ne Avazyaka niryukti meM tIna bheda batAye haiM-- 1. samyaktva - sAmAyika 2 zruta-sAmAyika 3. cAritra - sAmAyika / samabhAva kI sAdhanA ke liye samyaktva, zruta aura cAritra hI pradhAna sAdhana hai / samyaktva se vizvAsa kI zuddhi hotI hai| zruta se vicAroM kI zuddhi hotI hai aura cAritra se AcAra kI zuddhi hotI hai| tInoM milakara AtmA ko pUrNa vizuddha aura nirmala banA dete haiM jisase paramAtmA kI koTi taka pahu~cA jA sakatA hai| cAritra sAmAyika do prakAra kI hotI hai- sarva virati sAmAyika aura dezavirati sAmAyika | zrAvaka ke liye deza virati sAmAyika hai, jisameM do karaNa tIna yoga se sAvadya pravRtti kA tyAga kiyA jAtA hai / sarva virati meM tIna karaNa Page #5 -------------------------------------------------------------------------- ________________ KomdoodhirANDI tIna yoga se tyAga kiyA jAtA hai| isameM sAdhaka pUrNa rUpa se ahiMsA Adi pA~ca mahAvratoM kA mana, vacana aura zarIra se pUrNatayA pAlana karatA hai| sAmAyika ke mukhya do bheda batAye haiM- 1. dravya sAmAyika 2. bhAva saamaayik| sAmAyika grahaNa karane ke pUrva kucha vidhi vidhAna kiye jAte haiM, jaise- Asana, rajoharaNa, mukhavastrikA, dhArmika upakaraNa Adi eka sthAna para rakhe jAte haiN| ve svaccha aura sAdagIpUrNa hoN| bhAva sAmAyika vaha hai jisameM sAdhakaM yaha cintana karatA hai ki maiM ajara, amara evaM caitanya svarUpa huuN| vaibhAvika bhAvoM se merA kucha bhI banatA-bigar3atA nahIM hai| merA svabhAva jJAnamaya, darzanamaya hai| merA svabhAva UrdhvagAmI hai| yaha sAdhanA jIvana ko sajAne va saMvArane kI vidhi hai| jisase iha loka va paraloka donoM hI sArthaka ho jaayeNge| 2. caturvizatistava yaha bhaktibhAva kA paricAyaka Avazyaka hai| isakI sAdhanA meM vyakti AnaMda vibhora hue binA nahIM raha sktaa| tIrthakara bhagavAna tyAga aura vairAgya kI dRSTi se, saMyama-sAdhanA kI dRSTi se mahAn haiN| unake guNoM kA utkIrtana karane se sAdhaka ke antarhRdaya meM AdhyAtmika bala kA saMcAra hotA hai| usake sammukha tyAga-vairAgya ko jvalanta pratikRti AtI hai, jisase usakA ahaMkAra svata: lupta ho jAtA hai| AlocanA ke kSetra meM pahuMcane se pUrva kSetra zuddhi honA Avazyaka hai| sAdhaka samabhAva meM sthira bane, phira guNAdhika mahApuruSoM kI stuti kre| mahApuruSoM kA guNa kIrtana pratyeka sAdhaka ke liye preraNA kA srota hotA hai| unako zaraNa meM jAne se use preraNA milegI aura AdhyAtmika jIvana kI kalA ko sIkha legaa| isa viSaya para gaNadhara gautama ne bhagavAna se prazna kiyAprazna- cauvvIsatthaeNaM bhaMte! jIve kiM jaNayai? uttara- caubIsatthaeNaM daMsaNavisohiM jnnyi| bhagavAna mahAvIra ne uparyukta vAkya se spaSTa kara diyA ki isase darzana mohanIya naSTa hokara jJAna kA prakAza ho jAtA hai| isaliye Avazyaka sUtra meM caturviMzatistava kA atyadhika mahattva hai| 3. vandanA Avazyaka sUtra kA tIsarA adhyayana vandanA hai| AlocanA kSetra meM praveza karate samaya gurubhakti evaM namratA kA honA Avazyaka hai| deva ke bAda guru kA krama AtA hai| tIrthakaroM ke guNoM kA guNagAna karane ke bAda sAdhaka gurudeva kA stavana aura abhivAdana karatA hai| vaha vandanA dvArA guru ke prati bhakti va bahumAna prakaTa karatA hai| Page #6 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 1446.. ..... : .. jinavANI-- jainAgama-sAhitya vizeSAGka . vandana karane yogya guru ko hI vandana karanA hai, isakA pUrA viveka rakhanA hai| vandana karate samaya kina-kina bAtoM kA dhyAna rakhanA hai, kyoMki sAdhaka jaba taka yaha sArI jAnakArI nahIM kara legA, vandana kA lAbha nahIM ho skegaa| asaMyamI patita ko vandana karane kA artha hai patana kI ora jaanaa| AcArya bhadrabAhu svAmI Avazyaka niyukti meM kahate haiM ki- jo manuSya guNahIna avaMdya vyakti ko vandana karatA hai to usake karmoM kI nirjarA nahIM hotI hai aura na kiirti| avandya ko vandana karane se vandana karane vAle ko bhI doSa lagatA hai| jaina dharma ke anusAra dravya aura bhAva TonoM prakAra ke cAritra se sampanna tyAgI, vItarAgI, AcArya, upAdhyAya, sthAvara evaM gurudeva Adi hI bandanIya haiN| inhIM ko vandana karane se bhavya sAdhaka Atma kalyANa kara sakatA hai, anyathA nhiiN| sAdhaka ke liye aisA guru cAhiye jo bAhya aura antara se pUrNa zuddha ho tathA vyavahAra va nizcaya donoM dRSTiyoM se pUrNa ho| vandanA Avazyaka yathAvidhi karane se vinaya kI prApti hotI hai| guru vandana kI kriyA bar3I hI mahattvapUrNa hai| mana ke kaNa-kaNa meM bhakti bhAvanA kA vimala srota bahAye binA vandana dravyavandana ho jAtA hai| jisase sAdhaka kI unnati nahIM ho pAtI hai| AcArya malayagiri Avazyaka vRni meM dravya aura bhAva vandana kI vyAkhyA karate hue kahate haiM- dravyato mithyAdRSTeranupayuktasamyagdRSTezca, bhAvataH samyag dRSTarupayuktasya / vandana se vinaya guNa prakaTa hotA hai aura vinaya dharma kA mUla hai| yadi zuddha bhAvoM se vandana kara liyA jAya to tIrthakara gotra bhI upArjita kiyA jA sakatA hai| isaliye Avazyaka sUtra meM tIsarA pada vandana ko rakhA gayA hai| 4. pratikramaNa cauthA adhyayana pratikramaNa kA hai| vratoM meM lage hue aticAroM kI zuddhi ke lie pratikramaNa kI AvazyakatA hai| pratidina yathAsamaya yaha cintana karanA ki Aja AtmA vrata se avrata meM kitanA gayA? kaSAya ka. jvAlA kitanI bAra prajvalita huI? huI to nimitta kyA banA? vaha kaSAya kaisA thA- anantAnubaMdhI, apratyAkhyAnI, pratyAkhyAnI yA saMjvalana? krodha ke Aveza meM kisa prakAra ke zabdoM kA uccAraNa kiyA hai Adi sUkSma rUpa se cintana-manana karanA tathA Aye hue azubha vicAroM ko zuddha karanA hI pratikramaNa hai| AcArya haribhadra ne bhI Avazyaka sUtra kI TIkA meM pratikramaNa ko vyAkhyA karate hue batAyA svasthAnAd yatparasthAnaM. pramAdasya vazAda gataH / tatraiva kramaNaM bhUyaH prtikrmnnmucyte|| 'pratikramaNa' jaina paramparA kA eka viziSTa zabda hai| pratikramaNa ka zAbdika artha hai -- puna: lauttnaa| hama apanI maryAdAoM kA atikramaNa kara apanI svabhAva dazA se nikalakara chibhAva dazA meM cale jAte haiN| ata: puna Page #7 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Avazyaka sUtra svabhAva rUpa sImA meM pratyAgamana karanA pratikramaNa hai| jo pApa mana, vacana aura kAyA se kiye jAte haiM, dUsaroM se karavAye jAte haiM aura dUsaroM ke dvArA kiye hue pApoM kA anumodana kiyA jAtA hai, una sabhI pApoM kI nivRtti hetu kiye gaye pApoM kI AlocanA karanA, nindA karanA pratikramaNa hai| sAdhanA ke kSetra meM mithyAtva, avrata, pramAda, kaSAya aura azubhayoga ye pAMcoM bhayaMkara doSa haiN| sAdhaka prAta: aura saMdhyA ke suhAvane samaya meM apane jIvana kA antarnirIkSaNa karanA hai, usa samaya vaha gaharAI se cintana karatA hai ki vaha samyaktva ko chor3akara mithyAtva ke mArga kI ora to nahIM jA rahA hai| AcArya bhadrabAhu ne batAyA ki sAdhaka ko pratikramaNa meM pramukha rUpa se cAra viSayoM para gaharAI se cintana karanA caahie| isa dRSTi se pratikramaNa ke cAra bheda banate haiN| unhoMne Avazyaka niyukti meM batAyA hai paDisiddhANa karaNe, kiccANamakaraNe pddikkmnnN| asadahaNe ya tahA, vivarIyaparUvaNAe a|| sAdhu va zrAvaka ke liye kramaza: mahAvratoM aura aNuvratoM kA vidhAna hai| usameM doSa na lage, isake liye satana sAvadhAnI Avazyaka hai| yadyapi sAdhu aura zrAvaka sAvadhAna rahatA hai, phira bhI kabhI-kabhI asAvadhAnIvaza ahiMsA, satya, acaurya, brahmacarya, aparigraha kI skhalanA ho gaI ho to unakI zuddhi hetu pratikramaNa karanA caahiye| sAdhu aura zrAvaka ke liye eka AcArasaMhitA Agama sAhitya meM nirUpita hai| sAdhu ke liye dhyAna, pratilekhanA, svAdhyAya Adi aneka vidhAna haiM to zrAvaka ke liye bhI dainaMdina sAdhanA kA vidhAna hai| yadi una vidhAnoM kI pAlanA meM bhI truTi ho jAya to usa saMbaMdha meM pratikramaNa karanA caahiye| AtmA Adi amUrta padArthoM ko pratyakSa pramANa ke dvArA siddha karanA bahuta kaThina hai| vaha to Agama ke pramANoM ke dvArA hI siddha kiyA jA sakatA hai| unake prati azraddhA utpanna huI ho to usakI zuddhi ke liye sAdhaka ko pratikramaNa karanA caahie| hiMsA Adi dRSkRtya, jinakA maharSiyoM ne niSedha kiyA hai, sAdhaka una duSkRtyoM kA pratipAdana na kreN| yadi asAvadhAnIvaza ho gayA ho to unakI zuddhi kreN| anuyogadvAra sUtra meM pratikramaNa do prakAra ke batAye gaye haiM- dravya pratikramaNa aura bhAva prtikrmnn| dravya pratikramaNa meM sAdhaka eka sthAna para sthita hokara binA upayoga ke yazaprApti kI abhilASA se pratikramaNa karatA hai| yaha pratikramaNa yaMtra kI taraha calatA hai, usameM cintana kA abhAva hotA hai| pApoM ke prati mana meM glAni nahIM hotii| kevala mAtra dikhAvA hI hai| isase jaisI zuddhi honI cAhiye vaisI nahIM ho paatii| bhAva pratikramaNa meM sAdhaka antarmana se kiye huye pApoM kI AlocanA Page #8 -------------------------------------------------------------------------- ________________ - - - - - - - - .. jinavANI- jainAgama-sAhitya vizeSAGka karatA hai| dRr3ha nizcaya karatA hai ki doSa praveza ke liye aNumAtra bhI avakAza nahIM hai| bhaviSya meM doSa nahIM lage isa bAta kA cintana hI vAstavika pratikramaNa hai| bhAva pratikramaNa karane vAlA sarvathAbhAvena prAyazcitta karatA hai aura apanI AtmA ko puna: zuddha sthiti meM pahu~cAne kA prayatna karatA hai| bhAva pratikramaNa ke liye AcArya jinadAsa kahate haiM "bhAvapaDikkamaNaM jaM sammadaMsaNAiguNajuttassa paDikkamaNa ti||' AcArya bhadrabAhu kahate haiM-.. bhAvapaDikkamaNaM puNa, tivihaM tiviheNa neyavvaM / / micchAtAi Na gacchai. Na va gacchAvei NANu jANeI jaM maNa-vaya-kAehi, taM bhaNiyaM bhAva pddikkmnnN| AcArya ne Avazyaka niyukti meM kAla ke bheda se pratikramaNa tIna prakAra kA batAyA hai1. bhUtakAla meM lage hue doSoM kI AlocanA krnaa| 2. vartamAnakAla meM lagane vAle doSoM se saMvara dvArA bacanA ! 3. pratyAkhyAna dvArA bhAvI doSoM ko avaruddha krnaa| isI taraha bhagavatI satra meM bhI kahA hai aiyaM paDikkamei, paDuppanaM saMvarei aNAgayaM pcckkhaaii| vizeSa kAla kI apekSA se pratikramaNa ke pA~ca bheda bhI mAne gaye haiMdevasika, rAtrika, pAkSika, cAturmAsika, saaNvtsrik| sAdhaka ko inakA AcaraNa karanA caahiye| zramaNa kI jIvanacaryA ke liye pratikramaNa ke cha: prakAra alaga se batAye haiM- 1. uccAra pratikramaNa 2. prasravaNa pratikramaNa 3. itvara pratikramaNa 4. yAvatkathita pratikramaNa 5. yatkiMcit mithyA pratikramaNa 6. svapnAdika prtikrmnn| saMkSepa meM jinakA pratikramaNa karanA Avazyaka hai, ve isa prakAra haiM- 25 mithyAtva, 14 jJAnAticAra, 18 pApa sthAnoM kA prtikrmnn| caurAsI lAkha jIvayoni se kSamAyAcanA karanA sabhI sAdhakoM ke liye hai| pA~ca mahAvata, mana, vANI, zarIra kA asaMyama, gamana, bhASaNa, yAcanA, grahaNa, nikSepa evaM malamUtra visarjana Adi se saMbaMdhita doSoM kA pratikramaNa bhI zramaNa sAdhakoM ke liye Avazyaka hai| pA~ca aNuvrata, tIna guNavata, cAra zikSAvrata meM lagane vAle aticAroM kA pratikramaNa zrAvakoM ke liye Avazyaka hai| jina sAdhakoM ne saMlekhanAvrata grahaNa kara rakhA hai, unake liye saMlekhanA ke pA~ca aticAroM kA pratikramaNa Avazyaka hai| pratikramaNa sAdhaka jIvana kI apUrva kriyA hai| yaha vaha DAyarI hai jisameM sAdhaka apane doSoM kI sUcI likhakara eka-eka doSa se mukta hone kA upakrama karatA hai, pratikramaNa jIvana ko sudhArane kA zreSTha upakrama hai, AdhyAtmika jIvana kI dhurI hai| AtmadoSoM kI AlocanA karane se pazcAttApa Page #9 -------------------------------------------------------------------------- ________________ Avazyaka sUtra kI bhAvanA jAgRta hone lagatI hai aura usa pazcAttApa kI agni meM sabhI doSa jalakara naSTa ho jAte haiN| pratikramaNa kI sAdhanA pramAda bhAva ko dUra karane ke liye hai| sAdhaka ke jIvana meM pramAda viSa hai jo sAdhanA ke mArga ko avaruddha kara detA hai| isaliye sAdhu va zrAvaka donoM kA karttavya hai ki pramAda se bace aura pratikramaNa ke dvArA apanI sAdhanA ko apramattatA kI ora agrasara kre| 5. kAyotsarga pratikramaNa Avazyaka ke bAda pA~cavAM sthAna kAyotsarga hai| anuyogadvAra sUtra meM kAyotsarga kA nAma vraNa - cikitsA hai| Avazyaka sUtra meM cintana karate hue likhA hai-saMyamI jIvana ko adhika pariSkRta karane ke liye, AtmA ko mAyA- midhyAtva aura nidAna - zalya se mukta karane ke liye, pApa karmoM ke nirghAta ke liye kAyotsarga kiyA jAtA hai| kAyotsarga meM kAya aura utsarga ye do zabda haiM jisakA artha hai zarIra se mamatva kA tyAga karanA / yaha anubhava meM AnA cAhiye ki zarIra bhinna hai aura AtmA bhinna hai| zarIra jar3a hai aura AtmA cetana hai, jo ajara, amara, avinAzI hai / deha meM rahakara dehAtIta sthiti meM rahatA hai| isa para AcArya bhadrabAhu ne Avazyaka niryukti meM likhA hai- vAsI caMdaNakappo, jo maraNe jIvie ya samasaNNo / dehe ya apaDibaddho, kAussaggo havai tassa / tivihANuvasaggANaM, divvANaM mANusANa tiriyANa sammamahiyAsaNAe kAusaggo havai suddho / kAyotsarga ke do bheda Agama sAhitya meM batAye hai- dravya aura bhAva / dravya kAyotsarga se tAtparya hai- zarIra ko bAhya kriyAoM se mukta karake nizcala va niHspanda ho jAnA / bhAva kAyotsarga meM durdhyAnoM kA tyAga kara dharma tathA zukla dhyAna meM ramaNa karanA, mana meM zubha vicAroM kA pravAha bahAnA, AtmA ke mUla svarUpa kI ora gamana karanA hotA hai| kAyotsarga meM dhyAna kI hI mahimA hai / dravya to dhyAna ke liye bhUmikA mAtra hai| AcArya jinadAsa Avazyaka cUrNi meM kahate haiM so puNa kAussaggo davvato bhAvato ya bhavati / davvato kAyaceTThA niroho, bhAvato kAusaggo jhANaM / / isI taraha uttarAdhyayana sUtra ke samAcArI adhyayana meM bAra-bAra kahA gayA hai ki - 'kAussaggaM tao kujjA, savvadukkhamokkhaNaM / kAyotsarga saba duHkhoM kA kSaya karane vAlA hai| kAyotsarga kI yogyatA pratikramaNa ke pazcAt hI AtI hai| pratikramaNa meM pApoM kI AlocanA ho jAne se citta pUrNa rUpa se nirmala bana jAtA hai, jisase sAdhaka dharma dhyAna aura zukla-dhyAna meM ekAgratA prApta kara sakatA hai| Page #10 -------------------------------------------------------------------------- ________________ 4507 ...... jinavANI- jainAgama-sAhitya vizeSAGka 6. pratyAkhyAna chaThe Avazyaka kA nAma pratyAkhyAna hai| isakA artha hai---tyAga krnaa| pratyAkhyAna kI racanA prati+A+AkhyAna ina tInoM zabdoM ke saMyoga se huI hai| pravacanasAroddhAravRtti meM vyAkhyA karate hae likhA hai- avirati svarUpa prabhRti pratikUlatA A~-maryAdayA AkAra--karaNa svarUpayA AkhyAnaM -kathanaM prtyaakhyaanm| __ avirati aura asaMyama ke pratikUla rUpa meM maryAdA ke sAtha pratijJA grahaNa karanA pratyAkhyAna hai| mAnava apane mana meM kaI icchAoM kA saMgraha rakhatA hai| una inchAoM para niyaMtraNa karanA hI pratyAkhyAna hai| jisase Asakti aura tRSNA samApta ho jAtI hai| jaba taka Asakti banI rahatI hai taba taka zAnti prApta nahIM ho sktii| sAmAyika, caturvizatistava, vandana, pratikramaNa aura kAyotsarga ke dvArA Atmazuddhi kI jAtI hai| usako dRr3ha rakhane ke liye pratyAkhyAna kiye jAte haiN| anuyoga meM pratyAkhyAna ko eka nAma aura diyA hai "gunndhaarnn'| isakA tAtparya hai ki vratarUpI guNoM ko dhAraNa krnaa| mana, vacana aura kAyA ke yogoM ko rokakara zubha yogoM meM pravRtti kendrita krnaa| zubha yogoM meM kendrita karane se icchAoM kA nirodha hotA hai, tRSNAe~ zAnta ho jAtI haiM, aneka guNoM kI upalabdhi hotI hai| Avazyaka niyukti meM bhadrabAhu svAmI ne batAyA ki tRSNA ke aMta meM anupama upazama bhAva utpanna hotA hai aura usase pratyAkhyAna vizuddha banatA hai| upazama bhAva kI vizuddhi se cAritra dharma prakaTa hotA hai cAritra se karma nirjIrNa hote haiN| usameM kevalajJAna kevaladarzana kA divya Aloka jagamagAne lagatA hai aura zAzvata sukha kI prApti hotI hai| Avazyaka sUtra eka aisA mahattvapUrNa sUtra hai| usa para sabase adhika vyAkhyAe~ likhI gaI haiN| AgamoM para dasa niyukiyA~ likhI gayI haiN| unameM prathama niyukti kA nAma Avazyaka niyukti hai| usameM aneka mahattvapUrNa viSayoM para vistAra se carcA kI gaI hai| anya niyuktiyoM ko samajhane ke lie Avazyaka niyukti ko samajhanA par3atA hai| ata: Avazyaka sUtra sAdhaka jIvana ke liye bahuta hI upayogI hai| jisase manuSya jIvana kI dainika kriyAoM meM kisa taraha pApa se bacakara dharma ke mArga para agrasara huA jAya, yaha prAyogika vidhi apane jIvana ke antima lakSya taka pahu~cane kI sarvazreSTha kuMjI hai| anekAneka bhavya jIva isakI ArAdhanA karake isa AtmA ke antima par3Ava para pahuMca ge| isa jIva ko janma-maraNa se mukta kara liyA aura anaMta sukha meM lIna ho ge| -sI 26, devanagara, ToMka roDa, jayapura (rAja.)